Esties

Hierdie artikel handel oor die taal. Vir die etniese groep, sien Estlanders.

Esties (eesti keel [ˈeːsti ˈkeːl] ) is die amptelike taal van die republiek Estland. Die taal, wat ook Estnies, Ests, of Estlands genoem word, het ongeveer 1 miljoen sprekers. Daarmee is dit op twee na (ná Yslands en Maltees) die kleinste taal in Europa wat op alle vlakke (in wetgewing, regspraak, die wetenskap en letterkunde) gebruik word. Die eerste Estniese boek het in 1535 verskyn.

Estnies eesti keel
Uitspraak:	[ˈeːsti ˈkeːl]
Gepraat in:	Estland  Letland  Rusland (Pskof-oblast Petseri distrik)
Gebied:	Noord-Europa
Totale sprekers:	ca. 1,1 miljoen
Taalfamilie:	Oeraals  Fins-Oegries   Fins-Permies    Fins-Wolgaïes     Fins-Samies      Oosseefins       Estnies
Skrifstelsel:	Latynse alfabet (Estniese variant)
Amptelike status
Amptelike taal in:	Europese Unie  Estland
Gereguleer deur:	Instituut van die Estniese Taal / Eesti Keele Instituut (semi-amptelike)
Taalkodes
ISO 639-1:	et
ISO 639-2:	est
ISO 639-3:	est

Estnies behoort tot die Fins-Oegriese tale, en binne die familie tot die Oosseefinse tale. Tot dié groep tale, wat rondom die Finse Golf gepraat word, behoort ook Fins, 'n taal wat die meeste Estlanders sonder veel moeite kan verstaan. Omgekeerd geld dit egter minder: benewens die verwantskap tussen die tale speel dit ook 'n rol dat die Estlanders vertroud is met Fins, byvoorbeeld omdat hulle steeds Finse televisie kan ontvang en omdat Estland druk besoek word deur Finse toeriste.

Estnies grammatika gepubliseer in Reval deur Heinrich Stahl in 1637

Estnies is nie verwant aan Lets of Litaus nie en ewemin aan Russies. Afrikaans is in der waarheid as Indo-Europese taal nader aan die drie tale as Estnies.

Estnies gebruik die Latynse alfabet, aangevul deur die klinkertekens ä, ö, ü en õ. Die laaste teken staan vir 'n tipies Estniese klinker wat gevorm word deur die tong te plaas asof 'n o uitgespreek word en die lippe daarby te trek. As beginletters kom b, d en g slegs in woorde voor wat uit vreemde tale ontleen is. Sowel klinkers as medeklinkers kan kort, lank en ekstra lank wees. In Estniese spelling word grotendeels slegs die verskil tussen kort en lank weergegee en wel deur die letter dubbel te skryf: sada 'honderd' vs. saada 'om te kry' en kana 'hoender' vs. kanna 'dra!'.

Estnies is in sy gebruikswêreld deur alle omringende tale beïnvloed. Daar is Oudgermaanse, Baltiese en Slawiese leenwoorde uit die tyd toe die Oosseefinse familie nog een taal vorm (voor die begin van ons jaartelling), byvoorbeeld onderskeidelik die woorde rand (strand, Germaans), sild (brug, Balties) en aken (venster, Slawies). Jonger is die groot aantal leenwoorde uit Nedersaksies, die taal van die Hanse. Die taal lyk baie soos Nederlands (meer as na Hoog-Duits), en aangesien die Estniese spelreëls op sommige punte ooreenkom met die Nederlandse, is daar 'n hele aantal woorde wat in Nederlands en ook in Afrikaans en in Estnies identies is: klooster, kaart, kroon, kraan.

Ander wyk 'n bietjie af, maar is tog heel herkenbaar: hoov (hof), triikima (stryk), pott (pot) en pann (pan). Die aantal Russiese leenwoorde uit die vorige eeu is redelik beperk. Die invloed van Engels is tans wel groot. Estnies het minder as Fins die neiging om eie, puristiese woorde te gebruik vir nuwe sake (telefon, instituut, maar wel arvuti vir rekenaar instede van die Engelse computer). Dit herinner aan die verskil tussen Afrikaans en Nederlands waar Afrikaans ook meer geneig is om nuwe woorde te gebruik terwyl Nederlands gereeld Engelse woorde aanneem.

Kenmerke van Estnies

Die Estniese alfabet

• Estnies gebruik dikwels naamvalle, waar Indo-Europese tale liewer voorsetsels gebruik: käes 'in die hand', Eestisse 'na Estland'.
• daar is geen verskil tussen manlike en vroulike woorde nie; tema beteken sowel 'hy' as 'sy'.
• na 'n telwoord volg enkelvoud. Die bybehorende naamval is die partitief, 'n naamval wat oorspronklik 'n deel van iets uitdruk (vergelykbaar met die Franse du pain).
• medeklinkers in 'n woord word 'swak' (verander, verkort of verdwyn) as daar sprake is van 'n geslote (of: oorspronklik geslote) lettergreep: tiib 'vleuel' vs. tiival 'aan die vleuel'.
• daar is geen lidwoorde nie.
• Estnies vermy opeenhoping van medeklinkers in die begin van 'n woord: strand word rand.

Estnies deel bostaande eienskappe met Fins en met die meeste andere Fins-Oegriese tale.

Op die volgende punte wyk Estnies van Fins af:

• daar is geen klinkerharmonie nie. Na die eerste lettergreep kan wel slegs 4 klinkers voorkom: a, e, i en u (as variant soms o).
• klinkers kan in verboë vorm veranderinge ondergaan: madu 'slang" vs. mao 'van die slang' (u word o), rida 'ry' vs. rea 'van die ry' (i word e).
• waar in Fins besit uitgedruk word deur 'n uitgang na die woord, gebruik Estnies 'n vorm van persoonlike voornaamwoord: Fins käsini = Estnies minu käsi 'my hand'.
• daar is 'n groot aantal werkwoordvoorvoegsels, vergelykbaar met die in Nederlands en Afrikaans: kandma 'dra': ette kandma 'voordra'.
• daar is twee infinitiewe: ma tahan saada 'ek wil kry' vs. ma pean saama 'ek moet kry' ( saama/saada = om te kry).

Die getalle van 1 tot 10 in Estnies:

1 – üks | 2 – kaks | 3 – kolm | 4 – neli | 5 – viis | 6 – kuus | 7 – seitse | 8 – kaheksa | 9 – üheksa | 10- kümme.

Dialekte

Ondanks Estland se relatief klein oppervlakte van 45 227 km² is daar agt streekdialekte van Estnies (Estnies: murded) wat verder verdeel kan word in 117 plaaslike dialekte. Hierdie ontwikkeling het uit die vroeëre politieke en maatskaplike orde voortgespruit waarin Estniese boere – en dus die oorgrote meerderheid van die Estniessprekende bevolking – deur 'n stelsel van lyfeienskap en heredienste tot hul parogieë beperk en daar geïsoleer was. Hulle kon dus nie in hul eie land vry beweeg nie.

Estnies het gevolglik oor 'n lang tydperk as 'n groep van streeksdialekte met afwykende taaltendense ontwikkel. Die twee grootste dialekgroepe was Noord-Estnies, wat later as basis vir die huidige standaardtaal sou dien, en Suid-Estnies. Die eersgenoemde het danksy Tallinn as politieke sentrum belangrike status as skryftaal geniet, terwyl Suid-Estnies deur die invloed van Tartu as universiteitstad eweneens tot 'n skryftaal ontwikkel het. Die ontwikkeling van twee groot streekdialekte het die historiese politieke verdeling van die land in Noord- en Suid-Estland weerspieël, waarby die laasgenoemde deel uitgemaak het van die vroeëre Lyfland.

Tans word die twee groot streekdialekte in agt hoofdialekte onderverdeel, waarby die dialekte, wat langs die Noordooskus en op die eilande van Wes-Estland gebesig word, nie by hierdie groepe gereken kan word nie:

Noord-Estnies

• Wes-dialek (läänemurre)
• Sentraal-dialek (keskmurre)
• Oos-dialek (idamurre)

Suid-Estnies (suid van Tartu en Põltsamaa)

• Mulgi of Mulk-dialek (Mulgi murre)
• Tartu-dialek (Tartu murre)
• Võro of Võru-dialek (Võru murre)
• Seto-Dialek (Setu murre)

Kusgebied-Estnies (oos van Tallinn langs die kus tot by die grensstad Narva)

• Noordooskus-dialek (rannikumurre)

Eiland-Estnies

• Eiland-dialek (saarte murre)

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Esties.

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Estnies.