Gnosistiese leerstellings

Gnostisisme is 'n mistieke godsdiens en filosofie wat elemente bevat van onder meer die okkultisme, Oosterse mistisisme, astrologie, toorkuns, Judaïsme, Christelike leer, Griekse filosofie en selfs Zoroastrisme.

Die term Gnostisisme is afgelei van die Griekse woord gnosis wat "kennis" beteken. Gnostisiste glo dat die mens se siel, wat deel is van die godheid of Gees van God, in die fisieke wêreld vasgevang is en net daaruit kan ontsnap en na sy goddelike oorsprong kan terugkeer deur spesiale kennis (gnosis).

Die Gnostisisme het in die tweede en derde eeu ná Christus 'n bloeitydperk in onder meer Iran, Palestina, Sirië en Egipte beleef, maar het mettertyd veld verloor ná teenkanting van die Rooms-Katolieke en Ortodokse Christelike Kerk. In die twintigste eeu het belangstelling in die Gnostisisme weer opgevlam ná die ontdekking van ou Gnostiese geskrifte naby Nag Hammadi in Egipte.

Basiese leerstellings

Sommige vorme van die moderne Gnostisisme neig meer na 'n filosofie as 'n godsdiens omdat die klem grootliks daarop val dat die individu hom kan "bevry" of "verbeter" deur kennis van homself en die heelal waarin hy leef. In wese is die tradisionele Gnostisisme egter 'n godsdiens, aangesien God, en die mens se verhouding met Hom, 'n sentrale rol daarin speel.

God en die skepping

Dualistiese Opperwese

Die Gnostisiste glo dat God 'n Almagtige Opperwese is wat Hom nie noodwendig ophou met mense en die aangeleenthede van hierdie wêreld nie. Hy/Sy kan as dualisties (tweeslagtig) beskou word, aangesien Hy ook 'n vroulike kant het wat Sophia genoem word en die Wyse Gees van God is. Hulle glo dat hierdie God nie die Christelike en Judaïstiese God van die Ou Testament is nie, maar wel die God is van die Nuwe Testament. God woon in 'n hemelse gebied (realm) wat die pleroma genoem word. Die pleroma bestaan uit sowat dertig Aeons (bonatuurlike geestelike wesens wat ook wêrelde is) wat deur God gemaak is.

Onvolmaakte demiurg

Volgens die Gnostisiste wou Sophia, God se Gees, graag 'n wese soos Syself voortbring, maar Sy het nie God (die manlike kant) se toestemming daarvoor gehad nie. Sy het nogtans daarmee voortgegaan en die lewe geskenk aan 'n kind wat die demiurg genoem word. Die demiurg was egter afskuwelik en onvolmaak en het glad nie soos Sophia gelyk nie. Omdat sy skaam was oor sy onvolmaaktheid, het Sophia die kind uit die hemelse gebied geneem en hom in 'n wolk versteek sodat die ander hemelse wesens hom nie kon sien nie. Die Gnostisiste glo dat die demiurg dieselfde persoon is as Jehova, die Christelike en Judaïstiese God van die Ou Testament, en dat hy terselfdertyd ook die Satan is van die Nuwe Testament.

Die demiurg skep fisieke wêreld

Omdat Sophia die demiurg uit Haarself gemaak het, was 'n deel van die Gees steeds in hom. Die demiurg het dié krag van die Gees gebruik om die fisieke wêreld te maak (die Aarde en sigbare heelal). Daardeur is hy, sowel as 'n deel van die Gees, in die fisieke wêreld vasgevang. Die Gnostisiste glo dus dat die demiurg die skepper is van hierdie wêreld en dat hy deur hierdie skepping 'n deel van God se Gees hier vashou en verhinder om terug te keer na die hemelse gebied (pleroma). Die Gees van God kom voor in alle materie, maar veral in die mens.

Verlossing vir die Gees

Kennis kan vrymaak

Die enigste manier waarop die individuele mens (of die Gees in hom) bevry kan word van die demiurg en sy gevangenskap in hierdie wêreld en na God en die hemelse gebied kan terugkeer, is deur geheime kennis te bekom oor homself en sy geestelike identiteit. Die Gnostisiste beskou die Bybelse weergawe van God (Jehova) se verbod aan Adam en Eva om nie van die "boom van alle kennis" te eet nie (Genesis 2:17) as 'n poging van die demiurg om die mens te keer om kennis te bekom. Hierdie kennis, wat gnosis genoem word, is nie rasionele of logiese kennis soos wat mens kan opdoen deur die studie van wiskunde of natuurwetenskap nie. Dit is eerder 'n intuïtiewe of terugwerkende kennis wat verkry word deur die mens se "innerlike self" of siel te bestudeer.

Nuwe lewe nie wenslik

Omdat die Gees in hierdie wêreld veral in die menslike wese vasgehou word, glo baie Gnostisiste dat die totale bevryding van die Gees (in alle mense) aangehelp kan word deur die lewe nie onnodig te verleng nie. Dit is daarom ook nie wenslik om nuwe lewe voort te bring deur kinders te hê nie. Hierdie oortuigings het daartoe gelei dat die meeste Gnostisiste oorspronklik 'n soort kloosterlike bestaan gevoer het waar seksuele gemeenskap absoluut verbode was. Sommige groepe het mans en vroue wel toegelaat om te trou, maar hulle mag nie kinders uit dié huwelike voortgebring het nie. 'n Minderheid, waaronder 'n tweede-eeuse groep bekend as die Ofiete, was weer bekend vir hul liefdesfeeste. Tydens dié feeste is ongewone en perverse seksuele dade gepleeg waar die individu se behoeftes bevredig is sonder dat bevrugting kon plaasvind. Interessant genoeg het die Ofiete ook die slang vereer omdat hy Adam en Eva volgens die Bybelse verhaal (Genesis 3:4-7) oortuig het om van die "boom van alle kennis" te eet en sodoende volgens hulle "gnosis" te verkry.

Verskillende menings oor siel

Sommige Gnostisiste glo dat die siel of gees van 'n Gnostikus (iemand wat die kennis bekom het) direk ná sy dood terugkeer na God, terwyl ander van mening is dat siele van almal wat die kennis bekom het, gesamentlik sal terugkeer sodra die fisieke heelal deur kennis vernietig word. Sommige Gnostisiste glo ook die mensdom kan in drie groepe verdeel word:

• (1) Geestelikes (spirituals), wat almal outomaties gered sal word, ongeag van hul optrede as mense;
• (2) Siele (soulish), wat gered kan word indien hulle die Gnostiese weg volg; en
• (3) Vleeslikes (carnals), wat hopeloos verlore is en op geen manier gered kan word nie.

Party is van mening dat 'n mens net een lewe het waarin hy geleentheid kry om die verlossende kennis op te doen. Indien dit nie gebeur nie, is sy siel vir ewig verlore en kan hy nooit terugkeer na God nie. Ander glo dat 'n mens se siel herhaaldelik deur reïnkarnasie in 'n nuwe liggaam gebore word totdat hy deur gnosis bevry word.

Goddelike boodskappers

Die meeste antieke en moderne Gnostiese groepe glo dat die Opperwese 'n spesiale boodskapper of boodskappers na die Aarde gestuur het om die gnosis, of kennis wat tot verlossing lei, met mense te deel. Omdat die meeste antieke Gnostisiste hulle as Christene beskou het, het hulle Jesus Christus as dié boodskapdraer gesien ( "Die Gnostiese Jesus"). In die moderne Christelike Gnostisisme word Jesus steeds só gesien. In die nie-Christelike Gnostisisme word die Egiptiese god Set, die profeet Zoroaster of een van verskeie mitologiese wesens soms as die goddelike boodskapdraer beskryf.

Heilige Gnostiese skrifte

Tot voor die tweede helfte van die twintigste eeu was daar net enkele oorblywende Gnostiese geskrifte soos Herder van Mense, Asclepius, Kodeks Askewianus, Kodeks Brucianus, Odes van Salomo, die Evangelie van Maria, die Geheime Evangelie van Johannes en die Gesang van die Pêrel bekend. Bykomende inligting oor die Gnostisisme is verkry uit geskrifte van mense soos Irenaeus (130-200 vC), Terullianus (160-225 vC) en Hippolitus (170-236 vC), wat Gnostisisme gekritiseer en as 'n godslasterlike verdraaiing van die Christelike leer beskou het.

Nag-Hammadi-geskrifte

In 1945 het Mohammed Samman, 'n kameeldrywer van el-Kasr in Egipte, saam met sy broer nitraatryke grond naby die dorpie Nag Hammadi gaan uitgrawe wat hulle as bemesting in hul landerye wou gebruik. Tot hul verbasing kom die twee toe op 'n kleikruik vol antieke geskrifte af wat hulle later in Kaïro aan 'n handelaar verkoop het.

Volledigste versameling

Die broers se fonds het direk aanleiding gegee tot hernieude wêreldwye belangstelling in die Gnostisisme, aangesien dit sover bekend die volledigste versameling Gnostiese literatuur bevat wat vandag beskikbaar is. In die kruik was 53 (sommige bronne sê 50) antieke Gnostiese geskrifte in die Koptiese taal wat waarskynlik in die vierde eeu voor Christus deur monnike van 'n nabygeleë klooster daar begrawe is. Hierdie geskrifte, wat later as die Nag-Hammadi-geskrifte bekend sou staan, word vandag beskou as die Gnostiese Evangelies. Ses van die geskrifte was kopieë van werke wat reeds bekend was, nog ses was kopieë van ander werke wat ook in die kruik was en 41 was "nuwe" geskrifte wat eeue lank nie beskikbaar was nie.

Oorsprong van Gnostisisme

Al die werke in die Nag-Hammadi-geskrifte is nie van suiwer Gnostiese oorsprong nie, maar juis daarom bied dit 'n duidelike weergawe van die uiteenlopende bronne waaruit die Gnostisisme oorspronklik tot stand gekom het. Só is Donder, Hele Verstand van Judaïstiese oorsprong, Handelinge van Petrus en die Twaalf Apostels Judaïsties-Christelik, Gebed van Dankbetuiging Hermeties en Gesaghebbende Onderrig vroeg-Rooms-Katoliek (sien "Die Evangelie van Tomas").

Rituele en gebruike

Daar is vandag baie min bekend oor die rituele, organisasiestrukture en gebruike van die antieke Gnostisiste. Hoewel die Nag-Hammadi-geskrifte heelwat lig werp op die Gnostiese leerstellings en oortuiginge, bied dit min inligting oor hoe Gnostiese groepe werklik gefunksioneer het.

Twee uiterstes

Dit blyk wel dat daar onder die antieke sowel as moderne Gnostisiste enersyds groepe is wat alle sakramente en rituele onvoorwaardelik verwerp, terwyl ander dit weer as 'n belangrike deel van hul godsdiensbelewenis beskou. In die derde en vierde eeu nC was dit juis sommige Gnostiese groepe se verwerping van Christelike gebruike soos die doop en nagmaal wat die spanning tussen hulle en die Christelike kerk vererger het. Ander groepe, soos die moderne Ekklesia Gnostika, se rituele stem weer baie ooreen met dié van die Rooms-Katolieke Kerk. Die nagmaal en doop word gereeld gebruik, hoewel die betekenis daarvan verskil van dié in tradisionele Christelike kerke. Sommige nie-Christelike Gnostisiste se rituele is weer verwant aan ander godsdienste waarmee die betrokke Gnostisiste hulle gedeeltelik (of ten volle) identifiseer, soos die Joodse Kabbaliste, Sikhisme en Vairajana-Boeddhisme. Spesifieke voorbeelde

• 'n Spesiale vloeistof word deur sommige Gnostisiste oor iemand se kop uitgegooi wat gesterf het of besig is om te sterf om dié persoon se siel te help om veilig na God en die hemelse gebied terug te keer.
• Rituele spreuke word soms gebruik, onder meer ook om demone te keer om 'n sterwende se siel weer in 'n nuwe liggaam vas te vang.
• Hoewel sommige die doop verwerp, doop ander Gnostisiste hul lede gereeld as simbool van verlossing van onkunde.
• Nuwe lede word in sommige groepe ingewy deur 'n spesiale doop in die naam van die Opperwese (manlike kant van God), Sophia (die vroulike kant en Gees van God) en hul seun.
• Sommige Gnostisiste leef heeltemal selibaat en mag aan geen seksuele aktiwiteite deelneem nie. Ander glo weer dat seks, selfs in perverse vorme, toelaatbaar is solank bevrugting nie plaasvind nie. Sommige beoefen selfs vorme van rituele seks.
• Anders as in baie ander godsdienste, het vroue reeds in antieke tye 'n gelyke rol as mans in Gnostiese groepe gehad. Vroue het selfs in die vroegste tye leiersposisies beklee en sommige Gnostiese Heilige Skrifte is deur vroue geskryf.