Tweede Germaanse klankverskuiwing

Klankverskuiwinge in die Germaanse tale

Die tweede Germaanse klankverskuiwing is 'n klankverskuiwing wat in die suidelike Germaanse tale (as gevolg hiervan ook bekend as die Hoogduitse klankverskuiwing) plaasgevind het. Die klankverskuiwing het waarskynlik tussen die 3de en 5de eeu begin, en was byna voltooi toe die eerste Duitse tekste in die 9de eeu op skrif gestel is. Die verskuiwing het nie in een beweging plaasgevind nie maar in verskillende fases oor verskillende eeue. Die taalverskuiwing het die skeiding tussen Hoogduits (wat weer bestaan uit Opperduits en Middelduits) en Nederduits te weeg gebring. Die lyn (isoglos) wat die Hoogduitse tale van die Nederduitse tale skei staan bekend as die Benrathlyn.

Die Benrathlyn is in werklikheid eintlik eerder 'n bundel verskillende isoglosse. Die verskillende Germaanse tale het almal in verskillende mate die tweede taalverskuiwing deurgemaak, en sommige klankverskuiwinge geld daarom vir byna alle Germaanse tale, en sommige slegs vir enkele. Hoe meer suidooswaarts in Europa die taal gepraat word, des te meer kenmerke van die tweede klankverskuiwing kom daar in die taal voor (Opperduits), en hoe meer noordweswaarts die taal gepraat word des te minder kenmerke van die tweede klankverskuiwing kom daar in die taal voor (Engels). Die meeste klankverskuiwinge, maar nie almal nie, maak deel uit van die huidige Standaardduits, terwyl in westelike Duitse dialekte veel minder klankverskuiwinge voorkom.

Chronologiese volgorde

Die klankverskuiwing het waarskynlik in vier fases, waarvoor daar growwe tydskattings gemaak kan word, plaasgevind. Die datering is steeds onder bespreking omdat alle klankverskuiwinge, afgesien van þ→d, voor die ter skrif stelling van 'n Germaanse taal plaas gevind het. Skattings wat hieronder weergegee word is meestal afkomstig van die DTV Atlas zur deutschen Sprache (pag. 63). Soms help historiese feite met die datering; die feit dat Attila die Hun in Duits Etzel genoem word dui aan dat die tweede fase aan die gang moes wees of aan die gebeur tydens die inval van die Hunne in die 5de eeu. Die feit dat sommige Latynse leenwoorde in Duits van klank verskuif het (bv. Latyn strata→Duits Straße) en ander nie (bv. Latyn poena→Duits Pein) maak dit moontlik om die klankverskuiwing te dateer voor of na die waarskynlike invoering van die woord in die Germaanse tale. Mees bruikbaar is egter die aangehaalde Duiste woorde in laat-klassieke en begin-middeleeuse Latynse tekste.

Presiese datering is baie moeilik omdat 'n klankverskuiwing begin met 'n woord of 'n groep woorde in 'n plaaslike dialek wat vervolgens versprei na ander woorde met dieselfde fonologiese patroon en daarna oor 'n langer tydsbestek stadigaan versprei oor 'n groter geografiese oppervlak.

Fase 1

Die eerste fase, wat ongeveer in die 4de eeu begin het en alle tale in die hele Hoogduitse taalgebied beïnvloed het, behels die verandering van stemlose plofklanke na verdubbelde (dit wil sê langer uitgesproke) frikatiewe indien in 'n posisie ná 'n klinker, óf tot enkele frikatiewe in die laaste posisie.

p→ff of laatste f

t→zz (latere Duitse ss) of laatste z (s)

k→hh (latere Duitse ch)

Voorbeelde:

Oud Engels slǽpan : Oud Hoogduits slāfan (Engels sleep, Duits schlafen)

OE strǽt : OHD strāzza (Engels street, Duits Straße)

OE rīce : OHD rīhhi (Engels rich, Duits reich)

fase 2

Die tweede fase word voltooi in die 8ste eeu en is gekonsentreer op die Allemaniese en Beierse dialekte. In die fase word medeklinkers affrikate van dieselfde klank.

p→pf (in sommige woorde word dit later f in laaste posisie)

t→tz

k→kch

In die volgende kombinasies het die verskuiwing egter nie plaas gevind nie: sp, st, sk, ft, ht, tr.

fase 3

Die derde fase was geografies die mees beperkte. In die tale en dialekte wat aan die klankverskuiwing deelneem word stemhebbende plofklanke stemloos.

b→p

d→t

g→k

Die verskuiwing moet plaasgevind het na die voltooiing van die eerste en tweede fase, anders sou die resulterende stemlose plofklanke verder moes transformeer na frikatiewe en affrikate. Daarom word geglo dat die fase in omtrent die agtste en negende eeu plaasgevind het.

fase 4

Ten laatste verskuif die vierde fase þ→d. Die fase verskil van die ander fase daarin dat dit hier om slegs een klank gaan, en nie 'n reeks klanke nie. Wat ook verskil van die ander fase is dat met die klankverskuiwing ook die meeste Nederduitse tale, waaronder Nederlands (en dus Afrikaans), ook deelneem. Sommige taalkundiges praat daarom eerder van 'n aparte klankverskuiwing buite die tweede Germaanse taalverskuiwings. Die fase moet plaas gevind het na die derde fase, want anders sou die resulterende d verander het tot t.

De vierde fase was nog nie voltooi toe die eerste tekste in Duits opgestel is nie. Daardeur is daar Oud Hoogduitse voorbeelde te vinden waarin 'n þ geskryf word in plaas van die hedendaags Duitse d. 'n baie bekende voorbeeld hiervan is, ook as gevolg van die vreemde verandering van betekenis is die Oud Hoogduitse thiorna (maagd) → Modern Duits Dirne (Nederlands: deerne. betekenis: hoer). Ander voorbeelde:

vroeg OHD thaz → klassiek OHD daz (Engels that, Duits das, Nederlands/Afrikaans dat)

vroeg OHD thenken → klassiek OHD denken (Engels think, Duits, Nederlands denken, Afrikaans dink)

vroeg OHD thegan → klassiek OHD degan (English thane, German, Nederlands Degen)

vroeg OHD thurstag → klassiek OHD durstac (English thirsty, German durstig, Nederlands dorstig, Afrikaans dors)

vroeg OHD bruather → klassiek OHD bruoder (English brother, German Bruder, (formeel) Nederlands broeder, alledaags Nederlands/Afrikaans broer)

vroeg OHD munth → klassiek OHD mund (English mouth, German Mund, Nederlands/Afrikaans mond)

Oorsigtabel

Di gevolge van die klankverskuiwinge kom ten beste aan die lig as woorde uit moderne Duits vergelyk word met onverskuifde Nederlandse of Engelse woorde. Die volgende oorsig is gerangskik volgens die oorsrponklike Indo-Europese foneme. (G=Wet van Grimm; V=Wet van Verner)

PIE→Germaans	Fase	Hoogduitse verskuiwing Germaans→OHD	Voorbeelde (Moderne Duits)	Eeu	Geografiese verbreiding	Standaard Duits?
G: b→p	1	*p→ff	schlafen, Schiff vgl. slaap, schip	4/5	Opper- en Middelduits	ja
G: b→p	2	*p→pf	Pflug, Apfel, Kopf, scharf ¹ vgl. ploeg, appel, kop, scherp	6/7	Opperduits	ja
G: d→t	1	*t→zz	essen, dass, aus ² vgl. eten, dat, uit	4/5	Opper- en Middelduits	ja
G: d→t	2	*t→tz	Zeit, Katze vgl. tijd, kat	5/6	Opperduits	ja
G: g→k	1	*k→hh	machen, ich vgl. maken, ik	4/5	Opper- en Middelduits	ja
G: g→k	2	*k→(k)ch	Switserse Duits: Chind, Werch vgl. Standaardduits Kind, Werk	7/8	Beiers/Allemannies	nee
G: b^h→b V: p→b	3	*b→p	Beiers: perg, pist vgl. Duits Berg, bist "is" (in: "jy is"; du bist)	8/9	Beiers/Allemannies	nee
G: d^h→d V: t→d	3	*d→t	Tag, Vater vgl. dag, vader	8/9	Opperduits	ja
G: g^h→g V: k→g	3	*g→k	Beiers: Kot vgl. Duits Gott "God"	8/9	Beiers/Allemannies	nee
G: *t→þ	4	þ→d	Dorn, Distel, durch, drei, Bruder vgl. Engels: thorn, thistle, through, three, brother	8/9	In Duits en Nederlands	ja

(Aantekeninge: ¹ Oud Hoogduits scarph, Middel Hoogduits scharpf. ² Oud Hoogduits ezzen, daz, ūz.

Geografiese verspreiding

Nederduits
Dialekte en isoglosse van die Rheinischer Fächer (Gerangskik van noord na suid: dialekte in donkler velde, isoglosse in ligte velde)
Isoglos	Noord	Suid
Uerdinger Lyn (Uerdingen)	ik	ich
Düsseldorfer Platt (Limburgisch)
Benrathlyn (Grens: Nederduits - Middelduits)	maken	machen
Ripuaries (Kölsch, Bönnsch, Öcher Platt)
Bad Honnef lyn (Staatgrens NRW-RP) (Eifel-Schranke)	Dorp	Dorf
Luxemburgisch
Linz-lyn (Linz am Rhein)	tussen	zwischen
Bad Hönningen lyn	op	auf
Koblenzer Platt
Boppard-lyn (Boppard)	Korf	Korb
Sankt Goar-lyn (Sankt Goar) (Hunsrück-Schranke)	dat	das
Rheinfränkisch (e.g. Pfälzisch, Frankfurterisch)
Speyerlyn (Rivier Main lyn) (Grens: Middelduits - Opperduits)	Appel	Apfel
Opperduits

'n Mens kan rofweg sê dat die veranderinge in fase 1 Opper- en Middelduits beïnvloed het, die van fase 2 en 3 slegs Opperduits, en die van fase 4 die hele Duitse en Nederlandssprekende gebied. Die algemeen aanvaarde grens tussen Middel- en Nederduits is die maken-machen lyn, of Benrathlyn, wat deur die Düsseldorf voorstad Benrath loop, terwyl die hoofgrens tussen Middel- en Opperduits, die Appel-Apfel lyn of die Speyerlyn is, wat naby die dorp Speyer, sowat 200 kilometer verder suid, loop.

'n Presiese beskrywing van die geografiese strekking van die veranderinge is egter meer ingewikkeld. Individuele klankverskuiwings binne 'n fase varieer egter nie net in terme van hulle verspreiding nie (fase 3 affekteer byvoorbeeld gedeeltelik die hele Opperduits en gedeeltelik slegs die mees suidelike dialekte in Opperduits), maar daar is selfs effense variasies van woord tot woord in die verspreiding van die klankverskuiwing. Die ik-ich lyn lê byvoorbeeld verder noord as die maken-machen lyn, al vertoon beide die selfde /k/→/x/ verskuiwing. Verder kan die lyn met die tyd verskuif. Sedert die Duitse-hereniging is 'n noordwaartse beweging van die oostelike punt van die Benrathlyn waargeneem.

Die verdeling van Wes-Middelduits in 'n reeks dialekte volgens die verskillende mate waartoe die fase 1 verskuiwings uitgepreek word is veral opmerklik. Dit staan in Duits as die Rheinischer Fächer ("Rynse waaier") bekend omdat die grense van die dialekgrense op 'n kaart 'n waaier vorm aanneem. Hier loop nie minder as agt isoglosse rofweg van Wes na Oos om gedeeltelik saam te vloei in 'n eenvoudiger stelsel van grense in Oos-Middelduits. Die tabel na regs gee 'n lys van die isoglosse (vetgedruk) en die hoof dialekte (skuinsgedruk) wat daaruit voortspruit van noord na suid gerangskik.

Vir 'n kaart van die grense van 'n aantal sleutel klanke sien die eksterne skakels:
Algemene kaart Geargiveer 6 Mei 2004 op Wayback Machine
Rheinischer Fächer Geargiveer 3 Januarie 2006 op Wayback Machine

Voorbeeldtekste

As 'n voorbeeld van die gevolge van die verskuiwing kan die volgende twee tekste uit die laat Middeleeue vergelyk word. Links is 'n Middel-Nederduitse sitaat van die Sachsenspiegel (1220), wat nie de verskuiwing ondergaan het nie, en regs dieselfde teks van die Middelhoogduitse Deutschenspiegel (1274), waarin klankverskuiwing wel ter sprake is.

Sachsenspiegel		Deutschenspiegel
De man is ok vormunde sines wives, to hant alse se eme getruwet is. Dat wif is ok des mannes notinne to hant alse se in sin bedde trit, nach des mannes rehte.		Der man ist auch vormunt sînes wîbes zehant als si im getriuwet ist. Daz wîp ist auch des mannes genozinne zehant als si an sîn bette trit na des mannes dode is se ledich van des mannes rechte.)

(Vertalings:

Sachsenspiegel: "De man is ook beschermer van zijn vrouw / zodra zij getrouwd is met hem. / De vrouw is ook de metgezel van de man / zodra ze naar zijn bed gaat / volgens de rechten van de man."

Deutschenspiegel: "De man is ook beschermer van zijn vrouw / zodra zij getrouwd is met hem. / De vrouw is ook de metgezel van de man / zodra ze naar zijn bed gaat / Na de dood van de man is ze vrij van de rechten van de man.")