Johannesburg-konsentrasiekamp

Oorbevolking van kampe en die gevolglike bemoeiliking van die werk van elke superintendent en sy personeel asook die ooreising van kampdokters het die kamporganisasie opvallend gestrem. In Transvaal was daar onder die militêre regime reeds twee kampe wat te omvangryk was, naamlik die Johannesburgse Reisiesbaankamp en die een op Potchefstroom. Toe die siviele beheer die kampe in Februarie 1901 oorneem, was daar in hierdie twee kampe onderskeidelik 5 144 en 4 313 siele. Die kampbewoners was in albei gevalle rond en bont gehuisves sodat daar feitlik geen sprake kon wees van gesonde administrasie en beheer nie, veral met betrekking tot epidemies wat uitgebreek het.

Gedenksteen vir die oorledenes wat te Suideroord begrawe is

By gebrek aan tente was die kampowerhede verplig om van ander middels gebruik te maak om die mense – wat in sommige gevalle die eerste nag of twee na hul aankoms op die konvergeerpunte onder die blote hemel moes deurbring – onder dak te bring. Alle beskikbare kamers, krotte en barakke op die saamtrekplekke is gekommandeer en vol van die nievegtende gevangenes geprop, terwyl selfs sooi- en riethutte inderhaas opgerig is om die mense te bevat. In Johannesburg moes ongeveer 2 000 van die 3 500 persone wat gedurende die tydsbestek van enkele weke van omliggende streke daarheen geneem is, tevrede wees met huisvesting in barakke en stalle omdat geen tente beskikbaar was nie. Teen die einde van Maart het die kamp met etlike honderde uitgedy tot 5 487.

Reisiesbaankamp

In hierdie kamp – die sogenaamde “Reisiesbaankamp” omdat dit op die terrein van die Turffontein-reisiesbaan ontstaan het – was die oorbevolking so groot dat die vroue en kinders in groot getalle in perdestalle en ander dergelike buitegeboue en selfs onder die hoofpawiljoen onder dak gebring is – en dit nadat voorstede soos Ophirton, Rosettenville, Booysens en selfs die kampongs van Robinson- en Village Deepgoudmyne met soveel families as wat enigsins moontlik was, volgestop is. In oorvol spasies moes kinders en volwassenes op die grond slaap, sonder enige komberse. Hulle het sakke en ander kledingstukke oor hulle getrek vir beskutting.

Hierdie toestand het noodwendig die mense se gesondheid ondermyn. Veral die inhokking van honderde vroue en kinders in die gebou van die hoofpawiljoen is selfs deur die Britse kampsuperintendente, -inspekteurs en -dokters, wat die Boere op enkele uitsonderings na glad nie goedgesind was nie, veroordeel. Dr. H. Crook, wat in hierdie kamp as medikus moes diens doen, het die aandag gevestig op “the extremely unsatisfactory nature of the six sheds” en die vermoede uitgespreek dat die loodse wat aan ʼn groot aantal vroue en kinders onderdak moes verskaf, gedurende die naderende wintermaande baie koud sou wees. In ʼn rapport aan dr. G.A. Turner wat die kamp op 7 Maart 1901 geinspekteer het, het hy met betrekking tot hierdie saak opgemerk dat “unless we provide sufficient warm covering for the large number of small children and babies (who are insufficiently clad) I am of opinion they will be exposed to great danger”, en aangevra dat duisend komberse aan die krygsgevangenes aldaar verskaf word.

Turner was dit heeltemal eens met hom en sy rapport oor die huisvesting in hierdie kamp was dan ook verdoemend. Sommige families – so het hy verklaar – was in donker, bedompige en ongerieflike kamers ingeprop. Die stalle wat as woonkamers ingerig is, was volgens sy oordeel die beste huisvesting in die kamp. Die loodse was volkome ondoeltreffend en sommige families was genoodsaak om hulle met komberse van die ander af te skort. Die geboue kon miskien vir mans dienlik wees, maar vir vroue en kinders was dit totaal ondoeltreffend.

Voeding van die kampbewoners

Aanvanklik, met die stigting van die konsentrasiekampe, was die verkryging en voorsiening van voedsel aan die gekonsentreerdes in die verskillende kampe ʼn saak wat by die verskillende distrikskommissarisse berus het. Namate meer en meer kampe ontstaan het, het die behoefte aan ʼn sentrale beheer oor hierdie aangeleentheid steeds groter geword. Teen November 1900 het dit inderdaad in die hande van die militêre goewerneur wat in elkeen van die twee republieke aangestel is, gekom, wat elkeen ʼn eie rantsoenskaal vir die kampe onder sy beheer opgestel het.

In die Transvaalse kampe is daar aan “bona fide refugees” (families van hensoppers of verraaiers), wat vir beskerming teen die Boere na die kampe gegaan het, daagliks die volgende toegestaan: In die gevalle van persone van 12 jaar en ouer, 7 lb. meel (3.2 kg) , 4 onse (113.4 g) sout, 6 onse (170.1 g) koffie en 12 onse (340.2 g) suiker, benewens 1 lb. (454 g) vleis twee maal per week. Kinders onder 12 jaar sou dieselfde hoeveelheid suiker en die helfte van die ander genoemde voedselsoorte ontvang.

Aan “alle ander klasse gevangenes” sou daagliks vergun word: 7 lb. (3.2 kg) meel, 4 onse (113.4 g) sout, 4 onse (113.4 g) koffie en 8 onse (226.8 g) suiker vir elke persoon ouer as 12 jaar, en in die geval van kinders: 8 onse (226.8 g) suiker en die helfte van die ander voedselsoorte.

MacKenzie, die distriksgeneesheer van Johannesburg wat as hoof mediese beampte van die Reisiesbaankamp geageer het, het in ʼn skrywe aan sy broer, die militêre goewerneur van Johannesburg, op 19 Desember 1900 nadruklik verklaar: “I consider the rations served out to the refugees to be insufficient to keep them in health,” en aanbeveel dat “in addition to the present ration of maize, meal, flour, coffee, sugar and salt, meat and fresh vegetables should be supplied at least three times a week to those who are not in a position to purchase them for themselves”. Hy het dus nie slegs die hoeveelheid voedsel ontoereikend geag nie, maar ook die aard daarvan veroordeel.

In weerwil van al die rapporte van geneeshere, bevindings van besoeksters, toesprake van vooraanstaande persone en talle ander getuienisse, het Conan Doyle die Britse publiek egter verseker dat “no money was spared ... and every child under six had a bottle of milk a day...”

Lloyd George weer, het op 17 Junie 1901 in die Britse laerhuis aangetoon dat “... the quantity of food is less – I carefully compared it – than the amount allowed in this country to criminals under hard labour”.

Goodwin, die algemene superintentent, het op 27 Februarie 1901 instruksies uitgereik waarvolgens al die kampinwoners op die A-skaal geplaas is en die “halwe rantsoen”-skaal slegs as ʼn strafmaatreël vir die “unruly and troublesome” gehandhaaf moes word. Hierdie instruksies is egter nie uitgevoer nie.

Op 18 Julie 1910 het dr. Kendal Franks die Johannesburgse kamp besoek en ʼn ongunstige rapport gelewer, aangesien die gemiddelde gewig van skape 15.5 pond was: “... and about 50% of this is bone, as a series of experiments have shown. About 15 sheep per day are discarded as unfit for human food...” Die superintendent van Reisiesbaankamp het bereken dat 3.5 pond been en vleis uiters 2 pond vleis gelewer het.

Mediese behandeling in kampe

Aanvanklik, met die oorname van die kampe deur die “siviele owerheid”, is ’n sekere dr. Turner aangestel om ’n wakende oog oor die kampe te hou. Hy is toe opdrag gegee om kampe te inspekteer en meer bepaald oor die sanitêre toestande rapport te lewer. Hy het sy verbasing uitgespreek oor wat hy alles gesien het.

Die swak toegeruste hospitaal by die Reisiesbaankamp waarin selfs die elementêre hospitaalbenodigdhede ontbreek het, het slegs aan 20 pasiënte ruimte gebied – en dit in ’n kamp van meer as 4 000 persone wat in toenemende mate begin siek word en slegs oor een medikus, dr. Crook, beskik het. Hierdie dokter was boonop die gevangenes onsimpatiek gesind. Sake het spoedig so erg daaraan toegegaan dat die komitee van die Hollandse Kerk, wat ’n tiental verpleegsters tot beskikking van die kamp gestel het, die aandag van die algemene superintendent op die kritieke toestand in die Reisiesbaankamp gevestig het. Na aanleiding van die hoë sterfte in April en Mei (naamlik 90 uit 3 170 en 80 uit 3 379 onderskeidelik) het die komitee daarop gewys dat een geneesheer met onvoldoende hulp onmoontlik die groot aantal pasiënte kon besoek, indien in ag geneem word dat daar daagliks 150 tot 200 siektegevalle was. Die onsimpatieke geneesheer het egter die komitee se belangstelling verfoei, skynbaar omdat hy gemeen het dat hulle sy werk kritiseer. Hy het ontken dat die sterftesyfer buitengewoon hoog was.

Die mediese personeel in die Transvaalse kampe was, vanweë die feit dat hul getalle ontoereikend, hospitaalakkommodasie en apparaat primitief en ondoeltreffend en die toestande in die kamp bevorderlik vir siekte was, nie in staat om die verspreiding van siekte en epidemies die hoof te bied nie.

Sien ook

• Suid-Afrikaanse konsentrasiekampe

Bronne

• Otto, J.C. 2015. Die konsentrasiekampe. Protea: Pretoria
• Pakenham, T. 1979. Die Boereoorlog. Jonathan Ball Uitgewers: Johannesburg