Luis

Luisagtiges is 'n versameling insekte wat verkeerdelik in 'n kunsmatige superorde, Psocia, geplaas was; hierdie klassifikasie het egter verval. Hierdie diere het uiteenlopende lewenswyses. Die boekluise, orde Psocoptera, is insekte wat hoofsaaklik op sellulose, soos blare en papier, maar ook op skimmel en dooie insekte leef.

Die ander luise, wat ektoparasiete (uitwendige parasiete) van diere is, was eers onder die orde Phiraptera geklassifiseer. Vandag word daar twee ordes parasitiese luise onderskei, naamlik die Mallophaga of kouende dierluise en die Anoplura of suigende luise. Die boekluise, klein insekte waarvan sommige spesies vlerke het, word in muwwerige en stowwerige habitatte aangetref en is nie parasities nie.

Die Mallophaga en die Anoplura is egte parasiete en lewe van vere, hare, velskilfers en die bloed van hul gashere, wat meestal voëls en soogdiere is. 'n Evolusionêre verband tussen die Psacoptera en die Mallophaga en Anoplura kan uit die verskillende voedingswyses gesien word.

Daar word vermoed dat die hedendaagse luise afstammelinge is van 'n insek wat waarskynlik 'n soort boekluis was en in voëlneste op skimmels en ander stowwe geleef het. Die noue kontak wat so tussen die insek en die voëls tot stand gekom het, kon dus maklik tot ʼn parasitiese aanpassing van die insekte gelei het.

Boekluise (stofluise)

Hout- en boekluise (orde Psocoptera) is deur die Nederlandse dokter Blankaart (1650- 1702) ontdek. Dit is klein, stewig geboude insekte met 'n sagte huid en bytende monddele. Die meeste spesies is nie groter as 1 tot 4 mm nie, wat dit nie maklik maak om hulle raak te sien nie. Hoewel die meeste spesies oor 2 paar vlerke beskik, is die vlerke by veral die wyfies soms baie gereduseer.

Die mannetjies is gewoonlik kleiner as die wyfies, maar hulle het beter oë en groter, harige voelers. Die benaming luis is misleidend want die diere is nie parasities nie en min verteenwoordigers het ʼn luisagtige voorkoms.

Lewenswyse

Op grond van hul voorkoms en lewenswyse word verskillende families stofluise onderskei, maar daar bestaan nog onduidelikheid oor die klassifikasiestelsel. Skimmel vorm die belangrikste bestanddeel van hut voedsel. Daarbenewens word ook insekeiers, dooie insekte, stuifmeel, alge en plantreste geëet.

Vog is baie belangrik vir stofluise. In 'n droë omgewing neem hul liggaamsgewig geleidelik af. Sodra die lugvogtigheid egter toeneem, word hul ou gewig deur vogopname baie gou herwin en word hulle weer aktief. Voortplanting is gewoonlik geslagtelik, hoewel die wyfie ook onbevrugte eiers kan lê. Die eiers is in verhouding tot die grootte van die volwasse insek baie groot (0,3-0,6mm).

In gewone omstandighede oorwinter die eiers en ontwikkel die larwe in die daaropvolgende lente. Die gevleuelde spesies moet deur 6 larwestadia gaan en die ongevleuelde spesies deur 5. Binnenshuis vorm die temperatuur geen beperkings nie. Die ontwikkeling van die eier tot die volwasse insek verloop so vinnig dat verskeie generasies mekaar in een jaar kan opvolg.

Verteenwoordigers

Daar kan tussen 1 100 spesies stofluise onderskei word. In byekorwe word verskillende spesies aangetref wat leef van die stuifmeelbolletjies wat die bye nie meer wit hê nie. Hulle is nuttig omdat hulle ook die eiers van die was mot (Galleria mellonella) opeet.

Die wasmotlarwes eet byewas en rig so groot skade aan byekorwe aan. In die familie Liposcelidae kom verskillende skadelike spesies voor. Sommige lewe in boeke en ander papierprodukte en eet van die gom van die boekbande. Ander spesies besmet voedselvoorrade (graan, suiker, tee) met hul uitwerpsel of beskadig die korrels (rys).

Ook fotografiese emulsies, plant- en diereversamelings kan beskadig word. Van die ongeveer 15 spesies wat gewoonlik in huise aangetref word, is die doodskloppertjie (Trogium pulsatorium) en die gewone stofluis (Lipascelis divinatorius) die algemeenste versprei. Wat aan laasgenoemde spesie "divine" (goddelik) is, soos die Latynse naam te kenne gee, is nie bekend nie.

Die doodskloppertjie se naam is toe te skryf aan die geluid wat die wyfies maak. Hiervoor besit hulle spesiaal 'n knopvormige verdikking aan die maagkant waarmee hulle teen papier of ander weergalmende materiaal klop. Die bestryding van stofluise in die huis kan die beste aangepak word deur vertrekke waarin nie baie geleef word nie, gereeld te verhit en goed te ventileer.

Vars lug en hitte is fataal vir hierdie insekte en ou boeke moet daarom ook gereeld belug en gedroog word. Hierdie maatreëls is bale effektiewer as bestryding omdat laasgenoemde metode nie die oorsaak van die luisplaag wegneem nie.

Diereluise

Alle parasitiese dierluise was aanvanklik onder een orde, Phtiraptera, geklassifiseer, maar daar word tans twee ordes onderskei. Albei ordes omvat parasiete wat in die huidbedekking van warmbloedige diere leef. Die luise van die 2 ordes toon ooreenstemming omdat hulle deurgaans 1 tot 6 mm groot en selde meer as 10 mm lank is.

Hulle liggame is gewoonlik afgeplat en op die groot, driehoekige kop kom knotsvormig verdikte antennae of lang, dun antennae voor, wat by sommige spesies in 'n groefie teruggevou kan word. Hierdie aanpassing voorkom dat die antennae in die pad is wanneer daar vinnig tussen die hare of vere van ʼn gasheer beweeg moet word. Die oë is in die meeste gevalle gereduseer omdat die lewenswyse in die huidbedekking van hulle gashere meegebring het dat die oë nie doeltreffend gebruik kan word nie.

Byna al die spesies het sterk loop- of gryppote, waarmee hulle hulle stewig aan die huid van hulle gasheer kan heg. Daar is geen vlerke aanwesig nie. Die meeste diereluise is aangepas om op een genus of een spesie gashere te woon en toon daarom uiterste spesifiteit; hulle kan ook nie 'n lang skeiding van hul gasheer oorleef nie. Danksy die spesifisiteit kan inligting oor die gasheer se evolusionêre geskiedenis verkry word deur die luise te bestudeer.

Daar is in die verlede al gevind dat twee spesies gashere wat skynbaar geen verwantskap getoon het nie, wel tot dieselfde familie behoort omdat twee spesies luise wat tot dieselfde genus behoort, onderskeidelik op die twee gashere gevind is. Die luise evolueer (ontwikkel) saam met hulle gasheer en hul evolusionêre geskiedenis is dus aan die van hul gasheer gekoppel. 'n Luisspesie wat aanwesig is op 'n gasheerspesie wat tot twee verskillende spesies ontwikkel, se evolusionêre lyn sal saam met die van die gasheer in twee deet. Die hele konsep word saamgevat deur Fahrenholz se reël. Diereluise word in twee ordes onderverdeel: bytende luise en egte luise.

Bytende luise

Die meeste bytende luise of mallofage (orde Mallophaga) lewe as parasiete tussen die vere van voëls. Daar is egter ook spesies wat in die loop van hul ontwikkeling parasiete op soogdiere geword het. Die voëlparasiete leef van huidprodukte soos vere, hare, huidsmeer en huidskilfers, wat met behulp van ʼn spesiale ensiem verteer word. Sommige spesies besit skerp kake (kouende monddele), waarmee hulle deur die voël of soogdiervel kan byt om bloed te bekom.

Die meeste voëlluise is streng beperk tot 'n bepaalde gasheersoort en elke individu bly sy hele lewe op dieselfde dier. Die luis se eiers sit aan die vere van die voël vas en die larwe het van meet af aan dieselfde lewenswyse as die volwasse luis. Wanneer die gasheer doodgaan, sal die luise ook doodgaan, tensy daar binne 'n paar uur 'n nuwe gasheer van dieselfde spesie gevind word. Dikwels is die luise aan ʼn bepaalde liggaamsdeel gebonde vanweë die verskille in temperatuur en die struktuur van die vere of hare van die gasheer.

So lewe daar tussen die sagte kopvere van voëls ander spesies as tussen die harde vere op die rug. By soogdiere kan ʼn vertikale en 'n horisontale verspreiding van luisfauna onderskei word. Voëls wat kan vlieg, het 'n groter spesierykdom van luise as soogdiere en loopvoëls omdat eersgenoemde 'n groter verskeidenheid veersoorte het. Die spesiegebondenheid van die bytende luise gaan baie ver: so byvoorbeeld is 3 000 spesies luise van 2 000  voëlspesies en 300 Iuisspesies van 350 soogdierspesies bekend.

Op grond van hierdie groot spesiegebondenheid kan daar heelwat te wete gekom word oor die verwantskapsverhoudinge tussen bepaalde gasheerspesies. So kom daar by flaminke en eende 4 gemeenskaplike genera van bytende luise voor. Flaminke en ooievaars het slegs een gemeenskaplike genus.

Hieruit kan afgelei word dat die verwantskap tussen flaminke en eende waarskynlik groter is as die tussen flaminke en ooievaars. Tydens paring en tydens die versorging van die jong voëltjies word die spesifieke luise op nuwe gashere oorgedra. By voëlsoorte wat broeiparasitisme toon·, is die oordra van luise moeiliker. Koekoeke byvoorbeeld lê hul eiers in die neste van sangvoëls. Omdat hierdie twee voëlsoorte egter nie verwant is nie, sal die jong koekoeke nie die bytende luise van hul pleegouers oorneem nie. Buitendien lewe koekoeke alleen en nie in groepe nie. Die enigste geleentheid waarby die spesifieke luise oorgedra kan word, is tydens paring.

Die bytende luise word op grond van die vorm van hul antennae in 3 subordes verdeel: Amblycera, Ischnocera en Rhynchophthira. Die Amblycera is toegerus met knots- of knopvormige antennae wat die meeste van die tyd onsigbaar in 'n groefie weggesteek lê. Tot die Isehnocera behoort byna al die spesies bytende luise wat op huisdiere kan voorkom. Hulle het lang, dun antennae wat meestal uit 3 tot Slede bestaan. Veral jong huisdiere kan soveel las van luise ondervind dat hulle daarvan doodgaan.

Die olifantluise (suborde Rhynchophthira) het aan die voorkant van die kop skerp weerhake waarmee die luis hom aan sy gasheer vasheg, en met die bytende kake wat sywaarts gerig is, word huidwondjies veroorsaak. Die olifantluise. met 2 spesies, vorm die kleinste groep bytende luise. Albei spesies kom op die huid van sowel die Indiese as die Afrikaanse olifant voor.

Egte luise

Die egte luise (orde Anoplura) is bloedsuiende parasiete wat net op soogdiere voorkom. Om die een of ander onverklaarbare rede kom hulle nooit op buideldiere voor nie. Die skerp monddele vorm 'n uitstekende steek- en suigwapen. Wanneer dit nie gebruik word nie, word dit in die kop teruggetrek.

Alle spesies besit stewige kloupote wat na binne gerig is en beweeglike kloue aan die punte het. Op die skeen been is daar 'n uitsteeksel wat met die klou 'n soort tangetjie vorm waarmee die luise hulle aan die hare van die gasheer vasheg. Soos by die bloedetende bytende luise kom daar by die egte luise bepaalde bakterieë in spesiale organe (misetoma) voor. Hierdie bakterieë is simbiote en voorsien die luise van vitamiene, wat by die nogal eensydige bloedvoeding ontbreek. Deurdat die bakteriee hulself na die eierstokke - en dus later na die eiers - van die luise verplaas, word hulle na die volgende generasie luise oorgedra.

Van die 6 families egte luise, waaronder ongeveer 250 tot 300 spesies val, is daar 2 families wat tot slegs een soogdierorde beperk is. Die ander families kom by verskeie gashere voor. Die spesies van die familie Pediculidae kom slegs op primate voor; 2 van hierdie spesies kom ook by die mens voor. Die mensluis (Pediculus humanus) kom die meeste voor.

Die slank geboude insek kan alleen in onhigiëniese omstandighede leef. As daar gereeld skoon klere aangetrek en normale liggaamsversorging toegepas word, het die luise geen kans nie. Hierdie spesie kan verder in 2 subspesies verdeel word: die kopluis (Pediculus humanus capitis), wat net in die hare op die kop leef, en die lyfluis of klereluis (Pediculus humanus humanus), wat tussen klere lewe en op die mens se liggaam vertoef net wanneer hulle eet. Vroeër is die kop- en klereluis as 2 afsonderlike spesies beskou, maar vandag word hulle as subspesies beskou aangesien hulle onderling blyk te kruis en vrugbare nakomelinge blyk te kry. Die tweede spesie, wat by die mens voorkom, is die skaamluis of skaamteluis (Phthirus pubis).

Die luis leef in die skaamhare en anale sone, maar kan in ernstige gevalle ook in die baard- en ooghare voorkom. Sover bekend, is die skaamluis taamlik onskadelik; 'n byt laat 'n ongeveer 2 cm grote vlek agter. Die mensluis veroorsaak donker vlekke op die vel. Die insek kan egter ook 'n aantal ernstige siektes oordra, waaronder vlektifus. Hierdie siekte word veroorsaak deur ʼn mikroörganisme, Rickettsia prowazeki, wat in die bloed van die besmette persoon leef.

Terwyl die luis suig, neem hy die siekteverwekker op. In die derm van die luis vind daar dan vermeerdering plaas, waarna nuwe siekteverwekkers die luis se liggaam via die uitwerpsel verlaat. Dit beland dan in die bloedstroom van die gasheer deur die wondjies op die vel wat deur gekrap van die vel veroorsaak is. Ook wanneer die luis se uitwerpsel met die slymvliese in aanraking kom of ingeasem word, vind infeksie plaas. 'n Ander siekte wat deur die mensluis versprei word, is loopgraafkoors, wat tydens die Eerste Wêreldoorlog epidemiese vorme aangeneem het.

Ook terugvalkoors (spirogetekoors) word deur luise versprei. Die Spirochaeta recurrentis veroorsaak hierdie siekte, wat aan vlektifus verwant is. Die mikroörganisme word oorgedra wanneer 'n besmette luis doodgedruk en die spirogete (siekteverwekkers) wat in die bloed van die luis voorkom, deur 'n wond die vel binnedring.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583, volume 17, bl. 180