Moorreesburg tydens die Anglo-Boereoorlog

Moorreesburg se betrokkenheid by die Anglo-Boereoorlog word hier vermeld. Om volkekundige verwarring en dubbelsinnigheid (soos "Engelse soldaat") te vermy word voortaan 'Kakies' en 'Tommies' in die artikel gebruik om na enigiemand te verwys wat aan die Engelse kant geveg het.

Volgens Ockie T. De Villiers

Agtergrond

Ockie T. De Villiers deel sy wederervaringe tydens die Anglo-Boereoorlog as Kaapse Rebel mee terwyl hy in ballingskap in Nederland verkeer. Die boek se naam heet Met De Wet en Steyn in het Veld en is in 1903 uitgegee, kort nadat daar sprake was van amnestie. Dit is nie hy self wat skryf nie, maar 'Mevrouw A. H. van Gent' te Hilversum, want die teks is in Nederlands, al kom heelwat afrikanismes daarin voor.

Uit die gegewens kry mens 'n vae beeld hoe die lewe in die Moorreesburg-Piketberg-omgewing was ten tyde van die oorlog.

Kort nadat oorlog verklaar is, besluit De Villiers om sy ouerhuis naby die Paarl te verlaat en hom by die Boere aan te sluit, te wete dat sy vader en broers Engelsgesind was. Tog is sy moeder veel meer besorg oor haar seun se veiligheid as die politiek; om daardie rede probeer sy hom tevergeefs afraai.

Op 16 Januarie 1900 gaan hy sak en pak na Kaapstad om hom as vrywilliger by die Engelse leër aan te sluit. Van Dag 1 af koester De Villiers geen illusies nie: die soldate word eerder soos bagasie en kanonvoer behandel as diegene wat vir die eer van Engeland veg. Hy word saam met nege ander in 'n enkele treinkompartement geboender, waar daar skaars slaapplek was vir vier mense. Die deur word gesluit vir die volgende twee dae en drie nagte - dus, afgesien van die higiëneprobleme, moes die soldate onder mekaar maar kyk wie iets te ete het.

De Villiers slaag later daarin om by die Boere aan te sluit, hy word met verloop van tyd die adjudant van Generaal De Wet, en vergesel hom totdat De Wet in die rigting Kaap toe druk. De Wet het probeer om sover moontlik die strydperk Kaap toe te skuif waarskynlik om twee redes: eerstens, om tyd te wen sodat die Boeremagte wapens kon bekom, en tweedens om die spoorlyne op te blaas wat proviand, wapens en Kakies die binneland in vervoer het (dus, in die kiem te smoor).

Die Kakies het hul ou taktiek probeer gebruik om De Wet in 'n hoek te dryf, hier tussen twee riviere (die Brakrivier en Oranjerivier). Die Oranjerivier was ondeurwaadbaar, so ook die driwwe, want dit was immers middel-Februarie, in die middel van die somerreëntyd.

Generaal de Wet het dikwels aan De Villiers gesê die Boere se grootste redding sou wees as hulle die Kaapkolonie kon bereik en daar 'n opstand kon verwek. Verder wou die Mosterd-broers wat uit Transvaal gekom het, terugkeer Kaap toe. Op die 22ste Februarie 1901 vertrek De Villiers saam met hulle.

'n Paar puntjies:

• Die Engelse regering het proklamasies uitgevaardig, waarby die koloniale Burgers gelas is om perde, voer, lewensmiddele en wapens by die naaste militêre stasie in te lewer.
• Baie Afrikaners het geweier om by die stadswagte aan te sluit. Want dikwels as mens eers by die stadswag aangesluit het, is die persoon na die Britse leër gestuur en so gedwing om teen die Boere te veg.

Hierdie driemanskap moes nie alleen die Kakies ontwyk nie, maar veral Afrikaners wat hulle sou rapporteer. Hierdie rapportering was, in De Villiers se oë, eintlik belaglik, aangesien die boer, wat van sy perd deur die Britse Owerheid deur proklamasie ontneem is, nou spesiaal sou moes loop (of 'n plaaswerker te voet moes stuur) net om die persoon te gaan aanmeld. Al waarom die boere dit nog sou doen, is uit vrees wat die Britse regering nóg aan sy onderdane kon doen.

Die hoofrede waarom De Villiers na die distrikte Malmesbury en Piketberg wou uitwyk, is omdat die graan klaar afgeoes was en die Boerekommando's daar 6 maande of langer mee sou kon uitkom. Die Mosterds wou na hul ouerhuis in die Paarl, en De Villiers wou dieselfde doen, onder andere om sy familie te waarsku om hulle nie by die Engelse aan te sluit nie.

Hulle verneem in die Distrik Piketberg alle driwwe van die Bergrivier is deur Kakies beset, of so is gesê - in die werklikheid kon die Kakies nie elke liewe voetpaadjie oor die rivier bewaak nie - dit was somer, en die rivier droër (want die Swartland is 'n winterreënvalstreek). In die distrik bly hulle oor op die plaas Springfontein, van "den heer G."; die driemanskap is na hom verwys, omdat hy vroeër naby die rivier gewoon het en hulle goed die weg kon wys.

Op baie plase wemel dit bedags van die Kakies, en ook met rede, want die spoorlyn na Moorreesburg was in aanbou, en die werk moes klaar. Dit was immers Maart 1901 toe De Villiers en die Mosterds in die streek aankom, en die treinspoor sou eers op 9 September 1901 geopen word. De Villiers sê hulle was toe al 18 dae onderweg (sedert 22 Februarie 1901).

Nadat die drie mans op 'n plaas hul voorgedoen het as builepesinspekteurs, deel die boer hulle mee dat die krygswet baie streng heers in Malmesbury, die Paarl en Piketberg, en dat daar baie stadswagte is (daar was 300 by Malmesbury alleen); die gasheer wou hulle na Kaapstad neem, waar die krygswet nog nie afgekondig is nie, en dus nog betreklik veilig was. Dit is 'n saadjie wat in die Mosterds se koppe geplant is, want later wou hul liewer na hulle ooms in Kaapstad gaan , wat ook die rede is waarom die broers later van De Villiers sou skei. Want De Villiers wou sy ouers baie graag sien.

Die Mosterds het veilig by Leeuwendans aangekom, en het selfs 'n telegram aan hul ouers in die Paarl gestuur om hulle daar te kom besoek, terwyl De Villiers in die donker rondkruip na uitkomkans. Op die plaas Waterval kom hy te hore dat die Kakies sy ouerhuis bewaak het - dit was vir hom 'n bedekte seën dat hy nie sy ouerhuis kon besoek nie.

En, net soos hy verwag het, is die Mosterds in Kaapstad gevange geneem.

De Villiers besluit om sy heenkome te vind op Springfontein. Daar naby sou hy vir 6 tot 7 maande lank in 'n grot moes bly, en vyfdaagliks kos by die plaashuis gaan haal. Die plaasbewoners van Springfontein was altyd bly om hom te sien.

Dit is eintlik ironies dat De Villiers feitlik niks hoef te gedoen het om die omstandighede in sy guns te verander nie. Dit gebeur sommer vanself:

• Een van die Mosterd-broers het, in die hoop om vrygelaat te word, al die name genoem van die boere wat hulle op hul reis gehelp het. Dit het meegebring dat baie boere sonder meer gevange geneem is, en die De Kocks wat die Mosterds met hul rytuig na die stasie gebring het, is vir agt maande in die tronk gestop. Ook die boer wat hulle die pad oor die rivier gewys het, is aangekeer en na Kimberley gestuur (hy is later vrygelaat by gebrek aan bewyse). Die naam van die boer en die plaasnaam Springfontein het die Mosterdbroer egter ontgaan. Dit was vir De Villiers duidelik dat hy nêrens nou heen kon uitwyk nie, want niemand sou hom nou wil ontvang nie. Omtrent 'n week later is De Villiers voëlvry verklaar. Meneer G. wou ook geensins daarvan hoor dat De Villiers die grot moes verlaat nie - al sou dit ook twee jaar duur, kon hy daar bly; al voel De Villiers skaam om van hul goedheid misbruik te maak. Ondertussen het Mosterd onder kruisverhoor so in sy eie leuens verstrengel geraak dat alle boere vrygelaat is en na hul plasies kon terugkeer. Stadig het dit ongeduld onder die boere begin kweek.

• Soos Ons Land eers onder sensuur en "verengelst" verskyn (wat De Villiers by die grot lees), maar later heeltemal gestaak is, was dit 'n duidelike teken dat die Boerekommando's in aantog was.

• Die Engelse regering het feitlik alle perde in die distrik Piketberg opgekommandeer, om glo beskerm te word, uit vrees dat die Boerekommando's anders self die perde sou afneem. Dié word op een plek versamel, wat uiters onnosel was. Die Boere sou hulle later almal buit.

• Dominee J.N. Vlok, van NG Gemeente Piketberg, het hom gehaat gemaak by sy boeregemeente, omdat hy die boere aangesê het om die wapen op te neem en vir die Engelse te gaan veg. Die diens wat op 'n plaas sowat 'n uur vanaf Springfontein een keer of agt keer per jaar gehou is, loop so te sê dood. Die boere wou geen preek hoor uit die mond van die man wat hom met volksvyande heul nie. Die predikant sou nog ná die oorlog ook met agterdog bejeen word.

• De Villiers waarsku die plaasmense dat hulle moes sorg om voorraad vroegtydig op te berg, want uit ervaring weet hy hoe dit in die Oranje-Vrystaat en in die Noordelike geweste van die Kaapkolonie verloop het: Die winkels op die plase sou hul goedere op die dorp moes inlewer, en gaan 'n boer dus dorp toe, om goedere te koop, word hy daar vasgehou. Op sy beurt het Mnr. G. ook ander boere in die omgewing vroegtydig gewaarsku om dieselfde te doen. So kring die nuus uit.

Die dag sou egter in vroeg Oktober 1901 aanbreek wanneer "de knecht" (aan wie De Villiers ook geheg geraak het) hom by sy grot sou kom opsoek. Daar het nuus gekom: 'n paar dae tevore het 'n Jood Sacks, wat 'n winkel op Zuurfontein bedryf het, te voet langs "oom Gert" ['n kennis van Mnr. G] verbygegaan. Mnr. Sacks was woedend omdat 13 Boere naby Clanwilliam hom van sy perd ontneem het en hom te voet huis toe gestuur het. Omdat Clanwilliam ongeveer 12 uur te perd ver was, was dit 'n duidelike teken dat die Boere al baie naby moes wees. Ook 'n meisie van 'n plaas 4 uur van Springfontein af, het gewapende mans ontmoet, maar weet nie of dit Boere was nie.

'n Paar dae later deel Oom Gert aan De Villiers mee hy was by 'n kommando gewees en het selfs met die kommandant gepraat. Die naam het hom egter ontgaan. Toe Oom Gert hom beskryf as 'n 'kort, swart kêreltjie, met 'n dik, swart snor', het De Villiers onmiddellik geweet dit is Generaal Manie Maritz.

Toe De Villiers daar aankom, was Generaal Maritz nie daar nie, maar het met 16 mans gekyk of hulle Hopefield kon inneem. Maritz het geen offisiere in sy plek aangestel nie.

Hulle het teruggekeer met 600 perde, juis dié wat die Kakies so versamel het van die omliggende boere en oor die Bergrivier gevoer het.

De Villiers was besig om in die rivier te baai, toe Generaal Manie Maritz hom die hand gee en in die boot laai, en al geselsende bereik hulle die ander oewer waar De Villiers se klere lê. Dié was so vol gate en verrinneweer deur die 6 maande in die berge, dat die geskokte Maritz uit die buit vir hom 'n nuwe pak klere aangee.

Die Kommando van De Villiers neem twee blokhuise weerskante van die Bergrivierbrug in

Die kommando vertrek in die rigting van Zuurfontein (32° 50’ 48.3" S, 18° 32’ 46.1" O). Die volgende aand trek hulle oor die gevegslinie tussen Moorreesburg en Piketberg. Tussen hierdie twee berge was daar twee Kakie-blokhuise (Sien Kaart). Rondom die blokhuise was daar geen versterking nie; dus kon hulle sonder veel slag of stoot ingeneem word (wat onnodige aandag deur geweervuur kon trek), het De Villiers gereken. Buitendien wou hy daardie Afrikanerluitenant ontmoet wat hom op Springfontein kom soek het en tans, so het hy verneem, by een blokhuis die bevel voer.

Omdat daar baie vrywilligers uit die streek was wat by die Boere aangesluit het, was daar onder die kommando 'n dringende behoefte aan klere, ammunisie en gewere. De Villiers doen by Maritz aan die hand om die twee blokhuise langs die rivier in te neem, met so 19 mans, om nog meer oorlogsbuit in die hande te kry. Maritz sê De Villiers moet versigtig wees, omdat mens nie seker kon weet wie die blokhuise beset nie. Die Tommies sal nie maklik oorgee nie, maar die Vrywilligers wat vir die Engelse veg waarskynlik wel. De Villiers moet ook op sy hoede wees wat uit die rigting van Moorreesburg kan kom, want daar was sprake van 'n strydmag van 600 Kakies op Moorreesburg self. Maritz spreek met De Villiers af om die pad na Piketberg te bewaak.

Maritz en De Villiers soek Boerevrywilligers, en 50 mans het slaggereed gestaan. Maritz kies hier self 19 mans met die hand uit, waaronder 2 wat die pad goed bekend was. Na al die afskeidsgroete, vertrek die Gideonsbende teen omstreeks 6 uur die aand te perd. 'n Halfuur later kom hul by die bestemming aan.

Die blokhuise het aan beide kante van die brug van die Bergrivier gebou om hierdie infrastruktuur te bewaak, en met goeie rede - daar was taamlik druk verkeer tussen Moorreesburg en Piketberg.

Hierdie blokhuise was agthoekig en van gegalvaniseerde ysterplate gemaak. Die ruimte tussen die twee ysterplate is met sand opgevul, met skietgate bokant die dubbele plate. Die dak was piramidevormig.

Sowat 400 meter van 'n plaashuis naby die Bergrivier (aan Piketberg se kant), gee De Villiers bevel dat almal van hul perde moet afklim en die perde aan die doringdraad vasbind. 10 mans word deur 'n drif gestuur: hulle moes deur die rivier langs die ou pad oorsteek en probeer om so naby as moontlik die ander blokhuis aan die oewer te nader (dit is nou die blokhuis aan die Moorreesburg-kant van die Bergrivier), sonder om onnodige lawaai te maak. Hulle moes ook nie skiet voordat De Villiers die bevel gegee het nie.

De Villiers en die ander oorblywende 9 mans sluip in die rigting van die plaashuis. Toe hulle naby genoeg was, trek hulle hul skoene uit, om geluidloos die eerste gebou, 'n skuur, uit te kom wat ongeveer 25 treë vanaf die blokhuis geleë was. Daar plaas hy twee mans om die blokhuis fyn dop te hou.

Die agt mans wat oorbly sluip saggies na die volgende huis en daar sien De Villiers 'n lig in die groot huis brand, en hy beveel 5 mans om die pad oor te steek en in die rigting van die huis te loop. Daar moes een man by die voordeur staan, een aan die kant met twee vensters en een by die agterdeur. Die twee oorblywende mans moes saggies langs die rivier gaan om die blokhuis van agter so naby as moontlik te nader.

De Villiers self gaan eers terug na die twee mans by die eerste huis net om weer vir hulle te sê om die blokhuis fyn dop te hou. Toe hy na die werkershuisie wou gaan, wat naby die groot huis geleë was, merk De Villiers op en vra wie hy is. De Villiers loop non-chalant voort na die huis, asof die plaas aan hom behoort, en klop aan die deur. 'n Ou bruin man maak die deur oop en spring groot van die skrik terug toe hy De Villiers sien. De Villiers maak 'n gebaar dat hy kalm moet bly en gaan die vertrek binne.

Hier kom hy te wete dat daar in elkeen van die blokhuise vyf Kakies was, dat die offisier aan die plaashuis se kant van die rivier was (waar De Villiers hom nou bevind, dit is aan Piketberg se kant van die Bergrivier) en dat daar geen Kakies in die huis was nie. De Villiers beveel die man om saam met hom te kom, en plaas hom onder bewaking van die man wat die posisie by die agterdeur van die groot huis ingeneem het.

De Villiers klop aan die agterdeur en stap met sy rewolwer die kombuis deur na die eetsaal, waar die familie aan tafel sit. Van die meisies was vreeslik ontsteld toe hulle 'n gewapende Boer sien, en wou amper flou val, maar al die gehuil en gegil werk net op De Villiers se senuwees. Hy belowe dat hy niemand sou leed aandoen solank hulle net rustig bly nie. Hy betrek die eienaar by sy plan. Moontlik weens die Engelse propaganda, neem De Villiers aan, was die eienaar vreeslik bang vir die Boere, en het hul vir barbare aangesien.

Voordat hulle by die waenhuis kon uitkom, het 'n skoot geklap, dan 'n tweede en 'n derde. De Villiers roep dat die skietery gestaak moet word, gee die plaaseienaar opdrag om die bevelvoerende offisier mee te deel dat Generaal Manie Maritz met 300 mans by die blokhuise is. Ook moet die plaaseienaar die offisier aanraai om "op staanden voet over te geven", omdat die blokhuis andersins met dinamiet opgeblaas sou word. Dit was natuurlik 'n leuen. Hierdie "Mr. Th." roep die kaptein en waarsku hom dat Generaal Maritz met 300 mans die hele blokhuis na die maan gaan blaas as hul nie oorgee nie. Die kaptein laat onmiddellik van hom hoor: "All right, we'll consider".

De Villiers laat ook nie op hom wag nie, storm op die blokhuis af, vuur twee rewolwerskote af, en skreeu met barse woorde: "Hands up, will you surrender?" Die Kakies gee oor. Hulle was nog slaapdronk in die kooi gevang toe hulle die blokhuis uitgejaag word - duidelik was die aanval onverwags. Eers soek De Villiers uit wat hy nodig het (waaronder klere) en gee toe twee mans die opdrag om die res in 'n karretjie te laai. Die offisier is verheug om te hoor dat sy lewe behoue sal bly; duidelik was hy "misinformed", soos hy self sê, oor die edelmoedigheid van 'n Boerekommandant. Die offisier probeer buite gevaar bly, en op opdrag van De Villiers, roep ook hy sy kollega by die ander blokhuis die jobstyding toe. Ook hier was die aanval onverwags. Dié luitenant sê hy sou nooit oorgegee het as die ander offisier dit nie gedoen het nie. De Villiers is maar bra skepties hieroor, aangesien die luitenant nie eens die moeite gedoen het om 'n skoot af te vuur nie, en gebied hom om sy mooi jas uit te trek waarvoor die luitenant nog 5 ghienies betaal het. (Dit wil sê 1 ghienie was 21 sjielings werd, dus 105 sjielings, wat vir 'n gewone voetsoldaat wat 5 sjielings per dag besoldig deur die owerheid, 21 dae se loon sou kos; vir 'n luitenant waarskynlik minder).

Wat De Villiers opval is hoe bitterjonk drie van soldate was, want een, byna nog maar 'n kind, trek hom aan die arm en smeek De Villiers om hom tog nie dood te skiet nie. De Villiers verneem die jong soldaat het 'n proklamasie in die Times gelees waarin Generaal Botha glo gesê het, voortaan sal alle krygsgevangenes voor die voet doodgeskiet word. De Villiers was daarvan oortuig hierdie versinsel is deur die Engelse bewind self bedink om te keer dat die Kakies by die sien van die eerste Boer sommer dadelik sou oorgee.

De Villiers laat die soldate ontwapen, en sê hulle kan ongedeerd na Moorreesburg toe gaan. Die volgende oggend is De Villiers byna onherkenbaar uitgevat in 'n splinternuwe pak Kakieklere en kamaste, sonder die lang swart baard waarmee hy by die kamp 'n paar dae tevore aangekom het. Ook dra hy 'n snor à la mode.

Maritz was baie in sy skik dat die ekspedisie so vlot afgeloop het; veral die gewere was goud werd, want byna elke dag sluit daar nog Boere aan en die gewere is altyd te min. Die kommando van Maritz het binne 6 maande aangegroei van 7 mans tot 800 mans.

Dit is opvallend hoe Hollandse koerante meld van 'n "veldslag" wat die 15de Oktober 1901 by Moorreesburg gewoed het, want die 20ste Oktober 1901 bevind Maritz en De Villiers hulle op die plaas van ene Turin (Toerien?).

Hier vra Maritz vir De Villiers of hy lus het om 'n paar Kakies te gaan vang wat op 'n plaas naby 'n rivier is. Laasgenoemde stem dadelik toe. Hy neem drie manne saam, waaronder Thijs Boonzaaier, die eerste opstandeling in die Distrik Brandvlei. 'n Verbitterde Boonzaaier het 'n hekel in die Britse bewind ontwikkel nadat hulle alles van sy plaas gestroop het, en boonop nog sy skape wou saamvat. Van daardie dag af het hy die wapen teen die Kakies opgeneem. Hierna sou die geveg volg by Vierentwintigriviere waar De Villiers se neef, Frans Retief, wat onlangs nog by die Boere aangesluit het, in sy hele regteronderarm geskiet en verbrysel sou word, en later sterf.

Op dieselfde datum, die 20ste Oktober 1901, stuur Kaptein Smith die volgende rapport vanaf Zanddrift, Groot-Bergrivier, distrik Malmesbury: Die vyand is tot nog toe hier in klein getalle en nie baie nie. Die mense sluit hier by die hope aan, sodat hulle nie genoeg met wapens voorsien kan word nie. As daar maar gewere en ammunisie was, kon daar binne 'n kort tydjie 'n groot mag bymekaar gewees het. Daar heers 'n algemene opstand onder die mense, en die manne wat aansluit is almal met 'n goeie gees besiel, sê Smith. Die mense het almal 'n opregte Afrikaanse gevoel, sodat hulle as voorbeeld kan dien vir meer as een van hul broers in Transvaal en die Vrystaat. Hy sê dan: 'maak dit bekend aan alle burgers dat hier in die verte ook warm Afrikaners is, wat goed en bloed vir ons Afrikanerdom opoffer.' Smith was 'n halfuur van Darling af, 9 uur vanaf Kaapstad, en hoe verder mens (die binneland) ingaan, hoe meer wil die mense by die Boere aansluit; tot 20 per dag. Voerkos en perde is in goeie kondisie of liewer vet. Ten tyde van die afsending bevind Smith hul op die grens van die distrik Piketberg en Malmesbury, noord van Moorreesburg, 3 uur van laasgenoemde plek.

Moorreesburg vir enkele ure in Boerebesit

Ná heelwat omswerwinge rond, vanaf Ceres, Clanwilliam, Hopefield, ens. trek De Villiers en sy kommando in die rigting van Darling. Hulle span uit op die plaas van 'n De Klerk en vertoef daar vir ongeveer twee dae. 'n Rapportryer bring daarso die berig, dat Kommandant Maritz gou by hulle sal aansluit; Maritz het 'n aanval geloods op Piketberg, maar moes die stryd gewonne gee, omdat 'n versterking uit Moorreesburg aan die opmars was. Daar word van beide kante hewig geveg.

De Villiers kry die oggend die opdrag om soveel moontlik perde uit die omtrek bymekaar te maak. De Villiers en veldkornet Hildebrand sou die volgende oggend in Darling ontmoet. De Villiers trek met 15 mans uit en kom omstreeks 5 uur die middag op 'n plaas naby Moorreesburg aan. Hier hoor hy hoe 'n rukkie tevore 'n gepantserde trein na Moorreesburg op pad was, en ook 'n troep Kakieruiters. Nadat 'n perdekommando 'n halfuur weg was, was daar nog, kort voor De Villiers, nog 7 Kakies op dieselfde plaas. De Villiers het toe al 14 perde, sodat 14 mans 'n handperd het. Hy gee 5 mans die opdrag om op te saal en hom te volg, sodat hy daardie sewe Kakies kon agternasit en vang (om die perde te kry), voordat hulle Moorreesburg sou bereik. Dit was egter te laat - die Kakies het die kamp bereik. Met onverrigter sake keer De Villiers na die plaas terug. Hy het daarna 60 perde bymekaar gemaak; maar was te laat om hulle by Darling te besorg - Hildebrand het in 'n skermutseling met die Engelse gesneuwel.

Kommandant Schoeman (voorheen uit die Kommando van Theron) vertel op Vogelstruisfontein vir De Villiers hoe hulle die Kakies 'n streep getrek het. Omdat daar 'n groot mag uit Moorreesburg op pad was Piketberg toe, moes die Boere uit Piketberg onttrek. Toe Maritz sien dat hierdie groot versterking uit Moorreesburg op pad was, het hy geweet dat hierdie dorp nou byna geheel en al sonder garnisoen moet wees; so te sê weerloos. Die Engelse het waarskynlik gedink Maritz sou deur hierdie groot opkoms en aantog afgeskrik word en vlug.

Met 'n jakkalsdraai, jaag Maritz juis Moorreesburg toe. Omdat die vyand naby was, moes alles vinnig geskied. By hul aankoms op Moorreesburg stuur Schoeman een van sy adjudante met 'n wit vlag die dorp in, om die Kakies wat agtergebly het aan te raai om oor te gee. Dié gee oor, maar op een voorwaarde: dat Maritz hulle sou trakteer. Dit doen hy ook met liefde. Die agt Kakies wat op Moorreesburg agtergebly het word sommer gou vriende met die Boere. Hulle word eenmaal trakteer, en toe nog 'n rondte, en kort voor lank was hul so koringdronk dat die Kakies nie eens agtergekom het toe die Boerekommando vertrek nie. Toe die Engelse mag uit Piketberg terugkeer, kom hulle op hierdie petalje af, en moes hul makkers uit hul roes wakker maak.

Dit is 'n vernedering wat nie in die Engelse koerante gepubliseer sou word nie. Veral gegewe hul eie krygswet wat dikwels die koop en verkoop van sterk drank verbied het.

Die Boere het Moorreesburg dus vir 'n paar uur in besit geneem, maar het tog die tyd benut om alles wat nodig is te buit: onder meer die 8 gewere van die 8 Kakies, en verskeie perde. Boonop het 22 mans hul by die kommando aangesluit.

Daar kom wel 'n Reuter-telegram van 19 November 1901 uit Moorreesburg wat meld: Toe Maritz enkele dae tevore oor die Bergrivier verdryf is, laat hy 'n deel van sy stydmag agter (Theron en kommando). En dan word die volgende sinnetjie geskryf, soos dit in die Nederlandse pers ook telkemale verskyn: "De Boeren trekkend voortdurend naar het westelijk deel der Kaapkolonie, waar de afwezigheid van een spoorweg gunstig is voor hunne taktiek." Presies dieselfde laasgenoemde sinnetjie word tot vervelens toe in menig Franse koerant sonder feitlik enige afwisseling herhaal: Les Boers se montrent très actifs et se portent vers la partie ouest de la colonie du Cap, où l'absence de chemin de fer est favorable à leur tactique.

Boerekop, by Zanddrift, Bergrivier

Op 'n topografiese kaart sal mens langs die Bergrivier, by die plaas Zanddrift, 'n kop aantref genaamd "Boerekop" (32° 53’ 41.1" S, 18° 34’ 44.6" O). Dit is ook nie om dowe neute so gedoop nie.

Die rus naby Vogelstruisfontein was van korte duur, en gou moes die kommando trek na Zanddrift op die wal van die Bergrivier, terwyl die Kakies na Hopefield inslaan. Die Boerekamp het nou mooi in 'n driehoek gelê: Moorreesburg, Hopefield en Piketberg was al drie hoekpunte waarvandaan Kakies kon kom (en die Boere kon vaskeer), want dit is waar hul leërs kamp opgeslaan het.

De Villiers en sy manskappe gaan bespied op "een grooten kop bij Moorreesburg". Die dag was winderig; die stofwolke kon dus net so goed deur die Kakies as deur die wind gemaak word. Op 'n kaal vlakte kon hulle toe wel die Engelse sien optrek. De Villiers stuur rapport aan Maritz dat omtrent 400 ruiters in aantog was, met 2 kanonne. Hy raai Maritz aan dat die kommando noordwaarts moet trek, want die Engelse mag stuur op Zanddrift af.

Maritz maak so, en stuur 'n ander spioenkorps om De Villiers af te los by die koppe by Moorreesburg om op die Kakies verder te spioeneer, en De Villiers keer na Zanddrift terug. Die kommando was reeds weg, maar Maritz het 5 ervare ruiters laat agterbly, en stuur ook 'n 20 man-patrollie na die drif wat op Zanddrift volg. Tussen een van hierdie twee drifte moes die Kakies deurtrek. Daarom sou die Boere die Kakies tot in die walle van die rivier laat kom en dan op hulle losbrand; want die Engelse sou nie weet daar het nog manne op die walle agtergebly nie.

Luitenant Springler was effe nalatig om die groot mag Kakies op te merk wat van agter na Zanddrift op pad was. Maritz het dit gou genoeg opgemerk en die Boere beveel om onmiddellik pad te gee. Die patrollie by die Bergrivierdrif sien ook uit Hopefield is 'n Engelse mag in aantog. Uit al drie hoeke sou hul omsingel word.

Op die kop aangekom, word die Boere tydelik versterk deur ongeveer 25 mans. Teen daardie tyd was daar reeds ongeveer 200 Engelse aan die voet van die kop. Maar toe die Engelse kanonne begin rig, bly daar net een man by Kommandant De Villiers agter. Vir 'n uur en 'n half skiet die twee, totdat Maritz met versterkings opdaag. En die geveg was vir eers verby. Die Kakies span uit op 'n plaas in die nabyheid. Die Boerekommando span uit op Springfontein.

Nasleep

Toe vrede afgekondig is, was die Boerekommandoleiers aanvanklik verlig, maar baie gou geweldig geskok toe hulle moes verneem die Transvaal en Vrystaat is nou in Britse besit. Lees mens ook die Vredesooreenkoms én die klousule wat afgekondig is met aandag, kom die Kaapse of Natalse Rebelle so te sê net met hul lewens daarvan af. Die howe kon die skuldige (aan hoogverraad) enige straf na goeddunke oplê, solank dit net nie die doodstraf was nie.

Ook, kragtens Wet Nommer 10, was die Ryk slegs van voorneme om kompensasie aan die Transvalers en Vrystaters toe te staan (n.a.v. die kritiek op die 'verskroeide aarde'-beleid), wat beteken het selfs die mees apolitiese, onbetrokke Kaapse boere (wat in 'n uiters moeilike situasie was, omdat die Boere én Engelse hul proklamasies op elke plaas opgeplak het) asook dorpenaars in die Kaapse Kolonie, wat ook maar deurgeloop het wanneer militêre magte op hul grond toegesak, dit geplunder en verniel het, is nie eens 'n agterspeen gebied om aan te suig nie.

Wat die storie nog meer ingewikkeld maak: die Kaapse owerheid het teenmaatreëls probeer tref vir al die proklamasies wat die Boere orals in die verbygaan op die plase opgeplak het. Alle proklamasies en kommanderings van die Boere moes deur die Kaapse burgers ignoreer word, is vanuit Kaapstad laat hoor, anders sou hulle aan hoogverraad skuldig bevind word. Sou hulle weier om aan hierdie kommanderingsbevele van die Boere gehoor te gee, sou hulle volle kompensasie verkry vir enige ongerief of skade wat hulle mag ly, as gevolg van die uitlewing van hul lojaliteit aan die Britse kroon. Daar moes ook nie enige ooreenkomste met die Boere aangegaan of gesluit word nie; maar as die Kaaplanders uit dwang onderwerp word om hul bevele te gehoorsaam, sal dit nie teen hul gehou word nie - solank hulle nie saam met die vyand werk om die wettige soewerein (dit is Engeland) te ondermyn nie. In der waarheid is die burgers onvoldoende bewapen gelaat toe die oorlog uitgebreek het, intééndeel, selfs ontwapen. Die verkoop van wapens en ammunisie onder die burgers is verbied, omdat die algemene bewapening van die burgerlike bevolking 'n bron van gevaar vir beskerming vir die inwoners sou wees - so is gereken - want netnou beland die wapens moontlik in die verkeerde hande. Maar die soldate kon nie orals wees nie, en 'n boer sou op homself die beste aangewese gewees het. Kortom: die regering se onvermoë om die burgers die nodige beskerming te bied in 'n tyd waarop hulle daarop geregtig sou wees en op kon aanspraak maak, het baie Kaaplanders net verder aangemoedig om by die Boere aan te sluit.

En nou kom die storie rondom kompensasie ter sprake. Chamberlain het aangevoer die versekering wat die Goewerneur gegee het vir diegene wat vir Engeland gely het, verwys na die beloftes wat die Kaapse Regering gemaak het, en daardie lettertjies op papier dui nêrens daarop dat Sy Majesteit se Regering (wat in Engeland sit) enigsins hierby betrek is met die uitbetaal en vergoeding van die Kaapse lojaliste nie.

Die boere het nie gou vergeet wie in diens van Haar en Sy Majesteit was nie, en ná die oorlog is wraak geneem.

Daar was byvoorbeeld ene I. Hermann wat gedurende Oktober 1901 die Waarnemende Kommandant van Moorreesburg was. Hy sou ná die oorlog gou agterkom dat hy nie meer onder Afrikanergeledere welkom was nie. Hy was handelaar op die dorp en het ook van plaas tot plaas met handelsware gesmous. Sy wa is van die plase af verwilder, en die boere het openlik vir hom gesê hulle wil geen verbintenis hê met 'n jingo of dié wat "King and country" bygestaan het nie. Die name van die boere wat dan nou genoem word (uit weerwraak gerig aan die Goewerneur op 2 September 1902) is Jan Basson van Anyskop, Dirk Bester van Geelkuil, Evert Smit van Donkerkloof, Hendrik Greef van Breekmuur en L. Lategan van Zomerveld - wat hom gevra het om onder hulle oë uit te kom. Al was daar onder die boere diegene wat twee keer per week dorp toe is om inkopies te doen, het niemand Hermann ondersteun nie.

Hierdie boikotte wat landswyd voorgekom het, voer Snyman aan, het dit maar net uitgelig en benadruk hoe die Afrikaner maar eintlik 'n boer en feitlik nie 'n handelaar was nie. Hierdie boikotte sou later ook die dryfkrag vorm vir die oprigting en totstandkoming van koöperasies.

Hierdie woede en frustrasie, benewens nog die Konsentrasiekamp-verhale, verklaar moontlik hoekom die gemoedere hooggeloop het op Moorreesburg; 'n gebeurtenis wat in 'n Franse koerant 'n Nederlandse koerant en drie Sweedse koerante berig word. Die nuusbron is die Amerikaanse nuusagentskap, Laffan Agency (wat mens kan aflei uit die letterlike vertaling in die Sweeds, bv. kapholländere vir "Cape Dutch"). Op 10 Oktober 1902, op Krugersdag, enkele maande nadat die oorlog op 31 Mei 1902 beëindig is, word twee offisiere toegetakel.

Frans	Nederlands	Sweeds	Afrikaans vertaling van Sweeds
Un incident asses significatif vient de se produire près de Moreesburg: Deux officiers anglais se dirigeaient à pied vers Capetown: ils rencontrèrent une bande de Hollandais qui célébraient l'anniversaire de la naissance de Krüger; les officiers furent l'objet de quelques plaisanteries; il s'ensuivit une mêlée dans laquelle l'un des deux officiers fur jeté à terre et maltraité; l'autre officier tira son sabre pour venir au secours de son ami; la bande se dispersa et plus tard les chefs présentèrent des excuses. Une enquête a été ouverte.	Nabij Morreesburg, in Kaapkolonie, werden Vrijdag der vorige week twee Engelsche officieren gemolesteerd door een troep Hollanders, die president Kruger's verjaardag op luidruchtige wijze vierden. De officieren werden eerst uitgejouwd en ten slotte werd één hunner op den grond geworpen en mishandeld. Toen de andere daarop zijn sabel trok, gingen de aanranders op de vlucht. Een onderzoek is ingesteld.	Vid Morreesburg har ett slagsmål ägt rum mellan tvä engelska officerare och ett antal kapholländere, som firade expresident Krügers födelsedag. Officerarna, hvilka till fots voro på väg till Kapstaden, hälsades med skymford, som de icke stillatigande kunde fördraga. Det uppstod slutligen slagsmål, hvarunder en af officerarna blef omkullslagen och misshandlad. Hans kamrat drog värian för att komma honom till hjälp. Då togo angriparna till flykten och deras anförare har sedan bedt officerarna om ursäkt. Rättslig undersökning är inledd.	By Moorreesburg het 'n bakleiery plaasgevind tussen twee Engelse offisiere en 'n aantal Kaaps-Hollanders, wat oudpresident Krüger se verjaardag gevier het. Die offisiere, wat te voet op pad na Kaapstad was, is met beledigings begroet, wat hulle nie stil kon verdra nie. 'n Bakleiery het uiteindelik uitgebreek waartydens een van die beamptes platgeslaan en afgeransel is. Sy kameraad het met sy wapen gedreig, om hom te help. Toe het die aanvallers gevlug en hul leier het intussen die beamptes om verskoning gevra. 'n Regsondersoek is van stapel gestuur.