Nieusaksiese Skryfwyse

Die Nieusaksiese Skryfwyse (Nedersaksies: Nysassiske Skryvwyse (NSS)) is 'n Nedersaksiese spellingsriglyn vir die hele Nedersaksiese taalgebied, vir sowel die Nederlandse kant as die Duitse kant van die grens. Terwyl die meeste Nedersaksiese spellingssisteme sterk gerig is op die juiste weergawe van die plaaslike uitspraak, het die NSS juis as doel die wedersydse leesbaarheid en duidelikheid te vergroot.

Voordele van hierdie spelling is onder andere:

ondubbelsinnigheid
wedersydse leesbaarheid
gelykheid vir al die dialekte aan weerskante van die grens
vryheid om eie persoonlike uitspraak te gebruik
herkenbare woordbeeld oor al die dialekte
herkenbare taalweergawe

Die NSS kan gesien word as 'n uitgebreide weergawe van die Algemeyne Schryvwys’ (Algemene Skryfwyse) van Reinhard Franz Hahn, wat nou ook aangepas is aan die ander, nie-Noord-Nedersaksiese dialekte. Die NSS het ook onderdele opgeneem van ander op uitspraak gebaseerde spellingsvoorskrifte en die Middelsaksiese spelling uit die Hansetyd.

Hierdie spelling is opgestel deur die "warkgruppe AS 2.0" (werkgroep AS 2.0), 'n groep taalliefhebbers van die Veluwe en Twente in Nederland en uit Oos-Wesfale en Sleeswyk-Holstein in Duitsland.

Doel en agtergrond

Die doel van die Nieusaksiese Skryfwyse is vereenvoudiging en om grensoorskrydende kommunikasie te bevorder. Dit word behaal deur 'n middeweg te soek en deur in woorde die plaaslike uitspraakkenmerke te verwyder.

Terwyl die meeste van die mense aan al twee kante van die grens dikwels die kredo "skryf soos jy dit uitspreek" aanhou (wat die meeste van die tyd beteken: "skryf asof dit Nederlands of Duits is."), help die NSS die taal skrywe sodat dit verstaanbaar is vir almal wat nie met die Nederlandse of Duitse spellingsriglyne bekend is nie. Die lesers mag hul eie uitspraak toepas.

Die huidige Nedersaksiese spellingsreëls volg meestal of die Hoogduitse of die Standaardnederlandse spellingsvoorskrifte, met klein aanpassings om die plaaslike Nedersaksiese uitspraak tegemoet te kom. Bitter min mense volg die spellingsstandaarde tot op die letter of weet hoegenaamd nie van die bestaan van hierdie spellingsvoorskrifte af nie.

Duitsers gebruik meestentyds 'n spelling wat gebaseer is op Hoogduits, terwyl Nederlanders Nedersaksies vanuit Standaardnederlands benader. Dit belemmer wedersydse leesbegrip onnodig. Altwee spellingssisteme is nie ontwerp vir die Nedersaksiese taal nie, waardeur daar gate ontstaan wat skrywers na hul eie insigte en kreatiwiteit opvul. Aan die Nederlandse kant lei dit dikwels tot 'n stormvloed aan leestekens en dubbele of selfs driedubbele klinkerreekse.

Voorbeeld

Die volgende voorbeeld uit Twents-Nedersaksies wys die verskil van die NSS in vergelyking met ander, min of meer algemeen aanvaarde skryftradisies, soos die Sass'sche Schriefwies (Sass, bestem vir Noord-Nedersaksiese dialekte in Duitsland) en die Standaard Schriefwieze (bestem vir Twentse dialekte in Nederland).

Afrikaans: "Die soldaat het vir sy ma geskryf dat hy gou huis toe sou kom."
Twents, in Sass: "Den Suldaat schreev an sien Moder, dat he gau wedder to Huus kömm."
Twents, in Standaard Schriefwieze: "'n Soldoat skreef an zien moo dat e gauw wier thoes köm."
Twents, in NSS: "Den soldåt skreev an syn moder dat hee gauw wyr te huus köm."

Vorms

Die Nieusaksiese Skryfwyse kan sowel breed as nou toegepas word. Aan die een kant is daar die oorregionale maksimale weergawe, waarin al die gesproke verskille van al die dialekte opgeneem is. Aan die ander kant is daar 'n reeks minimale weergawes, waarin bepaalde grafeme saamgevoeg kan word as die uitspraak van bepaalde klanke in 'n respektiewelike dialek samengesmelt is.

De Nieusaksiese Skryfwyse het drie hoofprinsipes:

etimologie
gelykvormigheid
oop en geslote lettergrepe

en sekere ander eienskappe, wat hieronder genoem word.

Prinsipe 1: etimologie

In die maksimale weergawe bepaal die etimologie hoe 'n woord gespel word. In die regionale minimale weergawes kan daar van die etimologiese spelling afgewyk word, byvoorbeeld in 'n dialek waar histories verskillende foneme tot een foneem versmelt is.

E-apokopee

Die e, wat vanweë e-apokopee in die noordelike dialekte en in party Nederlands-Nedersaksiese dialekte weggeval het, word in skrif behou. Dit verminder die optiese verskille tussen die noordelike en suidelik dialekte. Buitendien bied dit 'n eenvoudige en sistematiese oplossing vir die weergawe van eindklankverskerping van klinkers in die noordelike dialekte: wyse = [vi::z], breyve = [brɛ:ɪ̯v].

Prinsipe 2: gelykvormigheid

Die prinsipe van gelykvormigheid beteken dat 'n woord waar moontlik dialekintern en interdialektaal konstant op dieselfde manier geskryf word.

Eindklankverskerping

Aan die einde van 'n lettergreep word obstruente gereeld stemloos. Dit hoef in skrif weergegee te word nie. 'n Mens skryf: tyd - tyden (en nie Tiet - Tieden nie, soos dit in die SASS gebeur) en skryven - skrivt (en nie soos in Nederlands schrijven - schrijft nie).

Assimilasies

Gereelde assimilasies word nie in skrif weergegee nie. 'n Mens skryf: bild - bilder, hand - handen/hände, ölven, seggen ens.

Uitsonderings

Grondwoorde wat op s, sj of 'n ander sibilant eindig vorm 'n uitsondering hierop. Hier verval die s van die agtervoegsel -st: nervöös → up't nervööst, duusjen → du duusjt.

Prinsipe 3: oop en geslote lettergrepe

Klinkerlengte

'n Lang monoftong word in 'n oop lettergreep met 'n enkel teken geskryf, in 'n geslote lettergreep dubbel. 'n Mens skryf: maken - maakt, good - gode.

Uitsonderings

Die letters e, y en å vorm 'n uitsondering hierop:

'n lang e kan ook in 'n beklemtoonde oop lettergreep dubbel geskryf word. Dit geld veral by woorde met een lettergreep. Op die manier kan 'n mens byvoorbeeld as alternatief op die noordelike sey (DE See, NL zee, AFR see) in die suidelike dialekte see skryf.
y staan altyd vir 'n lang klinker, dit maak verdubbeling in 'n geslote lettergreep oorbodig. 'n Mens skryf: hyr en myn en nie hyyr of myyn nie.
ook die å staan altyd vir 'n lang klinker en sodoende is ook hier verdubbeling in geslote lettergreep oorbodig. 'n Mens skryf: stån en gån en nie ståån of gåån nie.

Medeklinkers aan die woordeinde

In die NSS is daar geen medeklinkerverdubbeling aan die einde van 'n woord nie, soos dit in Hoogduits gebeur. 'n Mens skryf: kan, nat en wil en nie kann, natt en will nie, soos in SASS.

Verdere eienskappe

Aanpassings van leenwoorde en vreemde woorde

Leenwoorde, wat tans nie meer as vreemd herken word nie, word in oorstemming met die uitspraak geskryf. By vreemde woorde bly die spelling na aan die spelling van die herkomstaal, indien dit in die Latynse alfabet geskryf word. Vreemde woorde word in die volgende gevalle in Nedersaksies ook aangepas:

Die prinsipe van oop en geslote lettergrepe: lang klinkers in 'n geslote lettergreep word ook in vreemde woorde met twee letters geskryf, byvoorbeeld: kanaal, systeem en kultuur.
c word k by die uitspraak /k/ en bly c by die uitspraak /ts~s/, bv. konferens(y) en kakao, maar citrone en centrum.
cc word ks by die uitspraak /ks/ (aksent, aksepteren) en kk by die uitspraak /k/ (akkumuleren, akkoord).
qu word by die uitspraak /kv/ vervang deur kw, bv. kwaliteyt en frekwens(y).
by die uitspraak /k/ word qu oor die algemeen k, soos in karantäne. By eiename en lokasies kan die spelling met qu behou word, bv. Quebec.
th en ph word geskryf as t en f, 'n mens skryf: teory, tema, telefoon en foto.
x word ks, soos in eksempel en kontekst.

Hooflettergebruik by selfstandige naamwoorde

Hoofletters word alleenlik gebruik aan die begin van 'n sin en by name van persone en lande. Ander selfstandige naamwoorde en byvoeglike naamwoorde kry geen hoofletter nie - ook afleidings van lande kry geen hoofletters nie.

Interpunksie

Die gebruik van komma's volg die grammatika. 'n Komma word geplaas tussen deelsinne, byvoorbeeld [hoofsin, hoofsin] of [hoofsin, bysin]. As dit 'n kort deelsin betref (~twee woorde), kan die komma weggelaat word. Uitsonderings: by die vervoegings un/en en or/oder/of word geen komma geplaas nie.
Aanhalingstekens staan voor en agter 'n woord of sin en word boaan geplaas. Moontlik is: "...", “...” en ”...”.

Konkrete grafeemgebruik

By die medeklinkers is daar geen noemenswaardige verskille op foneemvlak tussen die dialekte nie. Hier kan die oorregionale spelling sonder groot probleme op al die dialekte toegepas word.

By die klinkers sorg dialektspesifieke uitsonderings daarvoor dat die grafeme interdialektaal nie sommer regstreeks overgeneem kan word nie. Hier is 'n aantal klein aanpassings vir sekere dialekte of dialekgroepe noodsaaklik.

Medeklinkers

Plosiewe

Grafeem	Gaan terug op Oudsaksies	Oudsaksies	Oorregionale Nieusaksiese Skryfwyse	SASS (DE-Noord-Nedersaksies)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksies)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. verwante	Duitse verwante
p	p	panna opan ūp, upp	panne oapen up	Pann apen up, op	paan, pane open op	Pan uopen up	panne oopn op	pan open op	Pfanne offen auf
b	b	beki berg	beake, bekke berg, barg	Beek Barg	baarg	Biëk Biärg	bekke bearg	beek berg	Bach Berg
t	t	tīd lātan fat	tyd låten vat	Tiet laten Fatt	tied loaten vat	Tied laoten Fat	tied loatn vat	tyd laten vat	Zeit lassen Fass
d	d + th	thiustri mōdar rād	düüster moder råd	düüster Moder Raat	duuster mouder road	düüster Moder Raod	duuster moder road	duister moeder raad	düster Mutter Rat
k	k	kind brekan ik	kind breaken, brekken Westföälsk ouk: braeken ik	Kind breken ik	kind breken ik	Kind briäken ik	keend brekn ik	kind breken ik	Kind brechen ich
g	g	grōni seggian slag	gröön seggen slag	gröön seggen Slag	greun, gruin zeggen slag	gröön säggen Slag	greun zegn slag	groen zeggen slag	grün sagen Schlag

Frikatiewe

Grafeem	Gaan terug op Oudsaksies	Oudsaksies	Oorregionale Nieusaksiese Skryfwyse	SASS (DE-Noord-Nedersaksies)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksies)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. verwante	Duitse verwante
w	w + hw	hwanēr wind werold	woneyr, woneer wind werld, wearld	wonehr Wind Welt	wanneer wind wereld	wän Wind Wiält	wonneer weend weerld	wanneer wind wereld	wann Wind Welt
wr	wr	wrāka wrīvan	wråke wryven	Wraak wrieven	vroak vrieven		wroake wrievn	wraak wryven	Rache reiben
v	f + v	findan fugal biovan liof	vinden voagel, vuggel westföälsk ouk: vuagel boaven leyv, leev	finnen Vagel baven leef	vinden vogel boven laif	finnen Vuëgel buowen laiw	veendn voggel, vogel boavn leef	vinden vogel boven lief	finden Vogel oben lieb
s	s + hs	sand storm wīsian mūs fohs	sand storm wysen muus vos	Sand Storm wiesen Muus Voss	zaand störm wiezen moes vos	Sand Stuorm wisen Muus Fos	zaand stoarm wiezn moes vos	zand storm wyzen muis vos	Sand Sturm weisen Maus Fuchs
sk	sk	skip wiskian flēsk	skip wisken vleysk, vleesk	Schipp wischen Fleesch	schip wissen vlees	Schip wisken Fleesk	schip wisken vleis	schip wissen vlees	Schiff wischen Fleisch
sj	(/ʃ~s/ in leyn- un vrömdwöörde)		sjokolade duusj(e)	Schokolaad Duusch	sukkeloaden does	Schokelaor	sokkelaa does	chocolade douche	Schokolade Dusche
j	j	jukkian jār	jöäken, jokken, jökken jår	jöken Johr	jeuken joar	jocken Jaor	jökn joar	jeuken jaar	jucken Jahr
h	h	hebbian hūd	hebben huud, hüüd	hebben Huut	hebben hoed, huud	häbben Huut	hebn hoed	hebben huid	haben Haut

Sonorante

Grafeem	Gaan terug op Oudsaksies	Oudsaksies	Oorregionale Nieusaksiese Skryfwyse	SASS (DE-Noord-Nedersaksies)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksies)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. verwante	Duitse verwante
m	m	miluk kuman arm	melk koamen, kummen westföälsk ouk: kuamen arm	Melk kamen Arm	melk komen, kommen aarm	Miälk, Melk kuëmen Arm	melk komn aarm	melk komen arm	Milch kommen Arm
n	n + hn	hnut naht winnan hlōpan	nut, noat, nöät(e) westföälsk ouk: nuat nacht winnen loupen	Nutt, Nööt Nacht winnen lopen	neut nacht winnen lopen	Nuët Nacht winnen laupen	not, noot nacht winn loopn	noot nacht winnen lopen	Nuss Nacht gewinnen laufen
l	l + hl	hlōpan līthan fallan kald wal	loupen lyden vallen kold wal	lopen lieden fallen koolt Wall	lopen lieden valen kòld waal, wale	laupen liden fallen kolt Wol	loopn liedn valn koald wal	lopen lyden vallen koud wal	laufen leiden fallen kalt Wall
r	r + hr	hrōpan rīki lērian ovar	ropen ryk leyren, leren, lyren öäver, oaver	ropen riek lehren, lihren över	roupen riek leren over	ropen riek läern üöwer	roopn riek leern, learn oaver	roepen ryk leren over	rufen reich lehren über

Klinkers

Ou lang klinkers

Grafeem	Gaan terug op Oudsaksies	Proto-Germaans	Oudsaksies	Oorregionale Nieusaksiese Skryfwyse	SASS (DE-Noord-Nedersaksies)	Gronings (NL-Noord-Nedersaksies)	Münsterlands (DE-Westfaals)	Standaard Schriefwieze (Twents, NL-Westfaals)	Nederl. verwante	Duitse verwante
å	ā	ēƀanđaz đēđiz	āvand dād	åvend dåd	Avend Daat	oavend doad	Aomd	oavnd doad	avond daad	Abend Tat
ey, e / ee	ē₁	skērjan~skērō lēʒaz	skāra kāsi	skeyre, skere keyse, kese leyg, leeg	Scheer Kees leeg	scheer, schere kees, keze leeg	(Schäer) kaise laig	scheer kees leeg	schaar kaas laag	Schere Käse
ey, e / ee	ē_2a	saip(j)ōn raipan~raipaz		seype, sepe reyp, reep	Seep Reep	zaip(e)	Sepe Reep	zeep, zepe reep	zeep reep	Seife Reif
ey, e / ee, y	ē_2b	stainaz ƀainan	stēn bēn	steyn, steen beyn, been	Steen Been	stain bain	Stene Been	steen been	steen been	Stein Bein
ay, ey	ē₃	laiđjanan ʒailaz	lēdian gēl	bayde, beyde layden, leyden gayl, geyl	beide leiden geil	baaide laaiden gaail	baide laien gail	beide leidn geil	beide leiden geil	beide leiten geil
ey, e / ee, y	ē₄	leuƀaz fleuganan ʒeutanan	liof fliogan giotan	leyv, leev vleygen, vlegen geyten, geten	leef flegen geten	laif vlaigen gaiten	laiw flaigen gaiten	leef vleegn geetn	lief vliegen gieten	lieb fliegen gießen
y	ī	ʒlīđanan swīnan	glīdan swīn	glyden swyn	glieden Swien	glieden zwien	gliden Swien	gliedn zwien	glyden zwyn	gleiten Schwein
o / oo	ō₁	fōtz, fōtuz xrōpanan	fōt hrōpan	voot ropen	Foot ropen	vout roupen	Foot ropen	voot roopn	voet roepen	Fuß rufen
ö / öö	ümluud vun ō₁	sōkjanan fōljanan	sōkian fōlian	söken völen	söken föhlen	zuiken, zuken vuilen, vulen	söken fölen	zeukn veuln	zoeken voelen	suchen fühlen
ou	ō₂	ʒrautaz kaupjanan	grōt kōpian	grout koupen, köypen	groot kopen, köpen	groot kopen	graut kaupen	groot koopn	groot kopen	groß kaufen
öy	ümluud vun ō₂	nauđiʒaz		nöydig löyper	nödig Löper	neudeg	naidig Laiper	neudig leuper	nodig loper	nötig Läufer
u / uu	ū	mūsz skūƀōjanan	mūs skūvan	muus skuven(, sküven)	Muus schuven	moes schoeven(, schuven)	Muus schuwen	moes schoevn	muis schuiven	Maus schieben
ü / üü	ümluud vun ū + iu	xlūđjanan	hlūdian thiustri	lüden düüster	lüden düüster	luden duuster	lüden düüster	luden düüster	luiden duister	läuten düster

Bronne

Nysassiske Skryvwyse, Facebook
Nysassiske Skryvwyse, YouTube

Woordenboeke

Heinrich Kahl & Heinrich Thies: der neue Sass - Plattdeutsches Wörterbuch 5e oplae. Wachholtz Verlag, Neumünster 2009, ISBN 978-3-529-03000-0.
Klaus-Werner Kahl: Wörterbuch des Münsterländer Platt. 3e oplae. Aschendorff Verlag, Mönster 2010, ISBN 978-3-402-06447-4.
Vladimir Orel: A Handbook of Germanic Etymology. Koninklyke Brill NV, Leyden & Boston 2003, ISBN 90-04-12875-1.
Groninger zakwoordenboek
Dialexicon Twents