Samestelling

In die taalkunde is 'n samestelling of kompositum die vorming van ’n komplekse woord wat uit twee stamme bestaan. Die dele van samestellings in Afrikaans word in die reël vas geskryf.

Die dele waaruit samestellings bestaan, kan tot verskillende woordsoorte behoort. Die volgende patrone word onderskei:

Kategorie	Voorbeelde
naamwoord + naamwoord (die kategorie wat verreweg die grootste groep samestellings in Afrikaans vorm)	arbeidswetgewing, blombedding, deurmat, reddingsboei, skroewedraaier
naamwoord + voornaamwoord	Jan-hulle, oom-hulle
naamwoord + setsel	bekaf, dagin en daguit, padlangs, raadop, pootuit, straataf
naamwoord + werkwoord	asemskep, perdry, pretloop, ysskaats
naamwoord + byvoeglike naamwoord	gebruikersvriendelik, hondsiek, kiemvry, vuurvas
naamwoord + deelwoord	sneeubedek, uitkomsgebaseer/uitkomsgebaseerd
werkwoord + werkwoord	brandmerk, hangsweef, stortreën
werkwoord + byvoeglike naamwoord	kraakvars, stinkryk
werkwoord + naamwoord	baaikostuum, eetgoed, gloeilamp, kookwater, smeerkaas
byvoeglike naamwoord + naamwoord	blouaap, geelwortel, oukêrel (pa), stywepap
byvoeglike naamwoord + byvoeglike naamwoord	blougroen, domastrant, ligblou
byvoeglike naamwoord + werkwoord	blinkvryf, rofstoei
bywoord / byvoeglike naamwoord + setsel	andersom, langsaan, regop, voluit, vooroor
bywoord + werkwoord	binnekom, neerslaan, teregwys, wegspring
setsel + werkwoord	aanbied, afdank, inteel, teenwerk
setsel / bywoord + naamwoord	agterdeur, deurpad, voorarm
telwoord + naamwoord	duisendpoot, tienkamp, tweegesig, vyftal
bywoord + naamwoord	agterblad, bykos
setsel + setsel	tussendeur

Let wel:

• Samestellings kan natuurlik uit meer as twee woorddele bestaan, soos blouoognooi, lugdienspersoneel, groenvyekonfyt, tweerigtingskakelaar, kernkragsentrale, weervoorspellingsprogram.
• Reduplikasies of herhalingsamestellings word met 'n koppelteken geskryf, soos bietjie-bietjie, een-een, lag-lag, plek-plek, speel-speel, stil-stil.
• Samestellings met 'n afkorting, simbool of syfer as eerste lid word met 'n koppelteken geskryf: A-span, B-mol, 100 W-gloeilamp, IK-toets, MBA-student, 1994-verkiesing, 80%-kans, 50c-stuk.

  

  Duits is net soos Afrikaans, 'n taal waarin vele endosentriese samestellings voorkom. Hierbo is die Duitse woord virr 'rioolwatersuiweringsinstallasie'.

Tesame met affikse, speel samestellings ’n groot rol wanneer dit kom by Afrikaanse woordvorming.

• Die kern: Die kern is die deel wat die hoofbetekenis van die woord dra en tesame met die bepaler – die deel wat die hoofbetekenis uitbrei – vorm die twee stamme van die samestelling. Die konsep van ‘n kern is noodsaaklik om die verskil tussen endo- en eksosentriese samestellings te verstaan.
• Endosentriese samestelling is ’n kompositum waar die kern ingesluit is in die woord.
• Eksosentriese samestelling is wanneer die kern buite die woord geleë is bv; swart + kop is nie ’n soort kop nie, maar eerder ’n persoon met swart hare.

Sien ook

• Tweebuffelsmeteenskootmorsdoodgeskietfontein