Geologiese tydperke: Verskil tussen weergawes

 

== Argaïese tydperk ==

In dié omstandighede verskyn die eukariote op die toneel. Hulle vorm meersellige organismes en teen 580 miljoen jaar gelede is daar sigbare lewe in die oseane. Die sogenaamde [[Ediacara-fauna]] - organismes met sagte liggame en vreemde vorme wat aan wiele, blare of spirale herinner - lê of staan op die seebodem. Groen-, rooi- en bruinalge - asook sponse - is teenwoordig en klein, wurmagtige diertjies kruip onderwater deur die sand. Hulle, eerder as die meer opvallende Ediacara-fauna, is die voorlopers van die era wat volg.

 

Die Prekambriese tydperk (die argaïese tydperk wat hierbo beskryf is) het omstandighede geskep wat die ideale omgewing vir 'n verskeidenheid organismes gebied het.

Skielik - 540 miljoen jaar gelede - vind 'n skouspelagtige ontploffing van lewensvorme plaas: dit is die begin van die [[Paleosoïkum]], 'n term wat "antieke lewe" beteken. Byna alle dierefilums ontstaan binne net sowat 20 miljoen jaar. Lewensvorme is meestal klein, maar die verskeidenheid is baie groter.

 

=== Ordovicium (505-483 miljoen jaar gelede) ===

Soos met die Kambrium word die begin van die Ordovicium gekenmerk deur die verskyning van 'n groot aantal nuwe soorte. Dié keer behoort die nuwe spesies nie tot heeltemal nuwe filums nie, maar word bestaande groepe eerder vergroot. Die Ordovisiese seë toon 'n groter verskeidenheid habitatte as dié van die Kambrium.

Die skelette van [[sponse]], [[alge]] en - in mindere mate - [[korale]] vorm reusagtige riwwe wat bewoon word deur gespesialiseerde organismes. Die eerste kaaklose visse - verlangse verwante van die latere slymprikke en lampreie - swem rond. Hulle is diere met swaar-gepantserde voorlywe wat grootliks op die seebodem hou.

Te midde van die bedreiging in die oseane kry 'n paar blougroen bakterieë en groenalge dit reg om varswatergebiede te koloniseer. Sommige het stewige selwande wat hulle selfs in staat stel om in 'n rustende toestand te oorleef in tydelike poele wat in die droë seisoen opdroog. Vir die eerste keer in die geskiedenis van die wêreld is daar tekens van lewe op land - al is dit net groen slyk wanneer die waters terugtrek.

 

Met gunstiger klimaatstoestande wat heers, herstel die korale, sponse en stekelhuidige diere geleidelik van die katastrofe wat die aarde getref het. Daar is genoeg voedsel vir roofdiere, wat al groter word.

Intussen ontwikkel ekosisteme ook op die klam oewers van riviere en mere. Van die nuwe setlaars is groenalge en swamme - maar die mees geslaagdes is die eerste egte plante, die lewermosse. Hulle is in staat om spore te vorm wat droogte oorleef, al is hul struktuur te eenvoudig om toe te laat dat hulle meer as 'n sentimeter of twee hoog groei.

Aan die einde van die Siluur is die land nog grootliks kaal en bedek met rotse en sand - maar aan sommige oewers gedy lae plantegroei.

 

Ná die hersteltydperk van die Siluur breek een van die voorspoedigste tydperke in die geskiedenis van die aarde aan. In die see bereik die sponse en korale 'n hoogtepunt, en besonder groot roofdiere swem in die waters rond. [[Eurypteris]], 'n dier verwant aan skerpioene, bereik teen die einde van die Devoon 'n lengte van tot 3 m, en nautilusse (koppotiges met skulpe) word net so lank.

Egte [[visse]] met kake - die swaar-gepantserde Placodermi - gedy aanvanklik, maar sterf teen die einde van die Devoon uit. Kraakbeenvisse (haaie en verwante soorte) lobvinvisse (longvisse en selekante) en vroeë beenvisse (die meeste latere vissoorte) versprei vinnig en ding met meer sukses om voedsel mee teen die stadige, gepantserde soorte. Hulle pas aan by 'n groot verskeidenheid habitatte van die diepsee tot vlak varswater.

Intussen vind 'n belangrike ontwikkeling in vlak waterpoele plaas. Van die lobvinvisse - wat beentjies in hul vinne het - ontwikkel pote met vingers. Diere soos Acanthostega en Ichtyostega het visagtige skedels, werwelkolomme en kieue - maar hulle het ook heupe en goed-gevormde pote met onderskeidelik agt en sewe vingers elk. Dié diere is waterlewend, maar hulle of hul nasate kan net-net uit die water kruip as dit nodig is. Uit dié groep ontstaan die amfibieë, die eerste gewerwelde diere wat geruime tyd op die land kan deurbring. Hulle moet egter steeds na die water terugkeer om eiers te lê, en die larwes is uitsluitlik waterlewend.

 

Lewe gedy op land en groot organismes ontstaan. Reuse-kolfmosse soos Sigillaria en Lepidodendron staan 30-40 m hoog en perdesterte bereik 15 m. Hoë boomvarings en saadvarings groei op talle plekke. Keëldraende bome vorm woude, wat windbestuiwing vergemaklik.

'n Groot verskeidenheid amfibieë kom in poele en mere voor, maar die grootste landdiere is geleedpotiges. Op woudvloere kruip twee meter lange duisendpote rond, en kakkerlakke verskyn op die toneel. In die lug voer naaldekokers met 'n vlerkspan soortgelyk aan dié van die latere seemeeue die botoon.

Die eerste reptiele - klein, akkedisagtige diertjies - ontwikkel. Anders as hul voorsate is hulle nie van water afhanklik vir 'n deel van hul lewensiklus nie. Teen die einde van die Karboon is daar minstens twee duidelik onderskeibare ontwikkelingslyne.

 

Dié tydperk gaan gepaard met groot landmassaverskuiwings wat tot die vorming van een reusevasteland, [[Pangea]], lei. Klimaatsveranderinge vind in baie wêrelddele plaas, veral later in die Perm. Party gebiede raak droër en warmer; ander gaan 'n ystydperk binne, en op sommige plekke wissel winter- en somertemperature met tot 50°C. Die reusevarings is veral kwesbaar en word grootliks deur naaksadige plante soos broodbome, ginkgo's en saadvarings vervang.

Verskeie reptielsoorte raak gespesialiseer vir 'n bepaalde rol. Meterlange mesosourusse keer terug na die water waaruit hul voorsate 40 miljoen jaar tevore gekom het en vang vis met hul lang, smal bekke vol vlymskerp tande. Die wydverspreide Coelurosauravus is die eerste reptiel wat hom tot die lugruim wend: sy ribbes steek aan weerskante van sy liggaam uit en hy sweef met behulp van 'n vel tussen dié bene.

Die sinapsiede - reptiele met 'n enkele skedelopening in hul slape - is 'n baie geslaagde groep in die Perm. Van die vroeë soorte soos Cotylorhynchus word tot 3 m lank, en party het seilvormige uitgroeisels op hul rûe.

In dié tydperk is die Karoo bedek met welige subtropiese woude waar saadvarings, ginkgo's en perdesterte gedy. Laat in die Perm is hierdie gebied die tuiste van minstens vier groepe sinapsiede met onderkake wat aan dié van soogdiere begin herinner. Onder hulle is Moschops, 'n vyf meter lange plantvreter, asook reptiele met sabeltande.

Intussen veroorsaak die bewegings van landmassas nie net ingrypende klimaatsveranderinge nie, maar ook die drooglegging van groot stukke oseaan, wisselende seevlakke en vulkaniese uitbarstings. Steenkoolriwwe wat in die Karboon neergelê is, word blootgelê en reageer met suurstof in die lug.

Koolstofdioksiedvlakke styg en die suurstofvlak in die atmosfeer daal oor 'n kort tydperk van 30 tot vyftien persent. Vir diere wat baie bedrywig is, kan só 'n afname dodelik wees - maar nie net dié spesies word geraak nie. Ook in die see daal suurstofvlakke, en groot vulkaniese uitbarstings pomp soveel as in die lug in dat 'n skerp daling in die heersende temperatuur waarskynlik plaasvind.

Binne 'n kort tydperk sterf 50 persent van alle bestaande families en 95 persent van alle spesies uit. Dié katastrofe - die grootste ooit in die geskiedenis van lewe op aarde - word beskou as die einde van die Paleosoïkum.

Nadat 'n reeks wêreldwye katastrofes die Paleosoïkum (tydperk van antieke lewe) sowat 245 miljoen jaar gelede tot 'n einde gebring het, het net sowat vyf persent van die ou spesies oorgebly. Uit hulle sou die organismes ontwikkel wat die Mesosoïkum (middeltydperk van lewe) oorheers - veral die groot reptiele.

 

Aan die begin van die Triassiese tydperk het die aarde net een noemenswaardige groot vasteland, Pangea, met 'n grootliks warm, droë binneland gehad. Benewens die groot oseaan aan die ander kant van die wêreld vorm die Tetissee 'n tongvormige watermassa wat die vasteland in die noordooste binnedring.

Die katastrofe aan die einde van die Perm het die vroeë groot reptiele almal laat uitsterf. In die [[Karoo]], wat voorheen 'n verskeidenheid groot sinapsiede gehuisves het, is Lystrosaurus - 'n stewige, middelmatig groot dier met 'n stomp snoet - nou die oorheersende reptiel tussen die lae struike wat die welige woude van die Perm vervang het. Minstens een klein, krokodilagtige argosouriër, 'n groep diere wat veel later die toneel sou oorheers, is ook teenwoordig.

In die Trias spesialiseer reptiele in 'n verskeidenheid rolle. Die see huisves 'n verskeidenheid soorte wat onafhanklik van mekaar na die water teruggekeer het - insluitende die vaartbelynde, dolfynagtige igtiosouriërs wat heeltemal aangepas is vir 'n seelewe en in die water geboorte gee aan lewende kleintjies.

Party ander vorme is eenmalige verskynsels: Tanystropheus is 'n reptiel waarvan die kleintjies soos akkedisse lyk, maar waarvan die nekwerwels in die dier se leeftyd geweldig verleng.

Die belangrikste ontwikkelinge vind egter op land plaas. Met soveel van die ouer oorheersende vorme uit die weg geruim, verskyn verskeie groepe reptiele wat later van groot belang sou wees byna gelyktydig, insluitende skilpaaie, paddas, krokodille en tuataras. Drie of meer vermoedelik warmbloedige groepe maak hul opwagting: harige, soogdieragtige reptiele en reptielagtige, eierlêende soogdiere, dinosouriërs en vlieënde reptiele.

Die eerste herkenbare dinosouriër is Staurikosaurus, 'n vleisetende dier van sowat 2 m lank wat op sy kragtige agterpote hardloop en sy lang stert gebruik om sy ewewig te behou. Aanvanklik is dinosouriërs 'n ondergeskikte groep, maar teen die einde van die Triassiese tydperk maak 'n groot verskeidenheid spesies en vorme hul verskyning.

Die oudste vlieënde gewerwelde dier, Eudipmorphodon, leef langs die Tetissee in wat later deel van Italië sou vorm. Dié pterosouriër is 'n visvreter met 'n vlerkspan van sowat 1 m. Die vlerk is 'n stewige membraan met die armbene en 'n uitermatig-verlengde vierde vinger as raamwerk. Hierdie ontwerp verskil heeltemal van dié van latere voëlvlerke.

Skilpaaie verskyn oënskynlik skielik. Proganochelys, die oudste waterskilpad in die fossielrekord, is reeds ten volle gepantser - maar anders as latere vorme het dié dier steeds tande.

Die Sphenodontida (tuataras) is nog 'n belangrike groep, aangesien hulle die reptiellyn, Lepidosauria, verteenwoordig waaruit akkedisse en slange later sou ontwikkel. Soos argosouriërs (krokodille en dinosouriërs) is hulle diapsiede, reptiele met twee holtes in hul slape agter elke oog.

Laat in die Trias vind twee massa-uitsterwings plaas. Die eerste beteken die einde van 'n verskeidenheid reptielspesies - insluitende baie van die soogdieragtige soorte - en die tweede beïnvloed hoofsaaklik die seelewe. Die oorsaak van dié uitsterwings is nie bekend nie.

Die Trias kan beskou word as die tydperk waarin die belangrikste groepe gewerwelde diere hul verskyning maak, en waarin die dinosouriërs begin met 'n heerskappy wat meer as 100 miljoen jaar sou duur.

 

Die Jurassiese tydperk staan met rede as die era van die dinosouriërs bekend. Aan die einde van die Trias en begin van die Jura versprei dié reptiele regoor die wêreld en neem hulle elke denkbare ekologiese nis in. Hul grootte wissel van ontsaglike "wandelende berge" tot diertjies wat net 2-3 kg. Daar is stadige plantvreters, ratse roofdiere, vierpotiges en diere wat op hul agterpote loop.

Dié diere, of ten minste sommige van hulle, is heel moontlik warmbloedig, wat hulle 'n voordeel bo koudbloedige reptiele gee. Boonop is die supervasteland Pangea aan die begin van die Jura steeds één landmassa, wat beteken dat suksesvolle diere ongehinderd oor die wêreld kan versprei.

Die klimaat is warmer en droër as in die voorafgaande tydperke, sodat Jurassiese landskappe daar anders uitsien as dié van die Trias. Saadvarings is aan die kwyn en slegs een wydverspreide ginkgospesie oorleef, maar 'n groot verskeidenheid ander naaksadige plante gedy. Veral broodbome is algemeen. Anders as vroeë soorte met slank, vertakte stamme en blare wat betreklik wyd versprei aan stamme gesit het, oorheers stewige, palmagtige soorte. Die meeste reuse-boomvarings moes plek maak vir kleiner soorte, en die enkele klein kolfmosse wat oorleef, is net 'n skadu van die ou reuse-bome wat hul voorouers was.

Die uitbreiding van gewerwelde spesies wat in die Trias begin het, duur voort in die Jura. Moderne beenvisse, akkedisse en salamanders verskyn op die toneel, asook die eerste voëls. In die see begin 'n nuwe groep visse, die teleoste, vinnig uitbrei en haaie raak meer gesofistikeerd om by te hou met die ontwikkeling wat hul prooi ondergaan. Nog 'n uiters geslaagde groep is die ammoniete, koppotiges met uitwendige skulpe.

Seekrokodille soos Metriorhynchus het gladde liggame, stertvinne en swempote, wat hulle in baie opsigte beter aangepas maak by 'n onderwaterbestaan as hul latere verwante. Die skouspelagtigste seediere van die Jura is die plesiosouriërs en verwante pliosouriërs. Pliosouriërs soos die 12 m lange Liopleurodon is vreesaanjaende roofdiere wat selfs op groot vleiseters jagmaak.

Vyf groepe soogdiere kom voor: Multituberculata, Prototheria, Triconodonta (Morganucodontidae), Symmetrodonta, en Pantotheria. Hulle is almal onopvallend, en nie een is groter as 'n huiskat nie. Byna alle ontwikkeling wat diere soos akkedisse en soogdiere in die Jurassiese tydperk ondergaan, vind trouens in die agtergrond plaas, want dinosouriërs oorheers die toneel.

Die souropoda, dinosouriërs met massiewe liggame, lang nekke en klein koppe, word die grootste landdiere ooit: Diplodocus bereik lengtes van tot 27 m en Brachiosaurus staan 10 m hoog. Ander spesies word dalk nóg groter, maar hul fossielrekord is nie volledig genoeg om hul algehele grootte met sekerheid te bepaal nie.

Stegosaurus en verwante plantvreters se groot liggame is bedek met skerp plate en horings wat vermoedelik 'n beskermende funksie het. Dié groep sterf byna heeltemal teen die einde van die Jura uit, waarskynlik omdat hulle nie kan meeding met die vlugvoetiger, intelligenter dinosouriërs wat later ontwikkel nie.

Teenoor hierdie diere is die Jurassiese roofdiere minder indrukwekkend as dié wat in die Kryt-tydperk hul verskyning sou maak. Een groep van dié vleisetende dinosouriërs, die teropode, gee aanleiding tot die voëls. Archaeopteryx, een van die eerste voëls, het 'n lang reptielstert, 'n swaar skedel, kloue aan die vlerke, en tande, maar anders as die harige pterosouriërs het dié dier vere.

Teen die einde van die Jurassiese tydperk het Pangea reeds verbrokkel tot verskeie kleiner vastelande.

 

In die Kryt-tydperk styg seevlakke tot ongekende hoogtes en verhoogde reënval omskep woestyne in vloedvlaktes. Die uitmekaardryf van vastelande wat in die Jura begin het, duur voort. Baie diere word deur nuwe seestrate geskei van hul soortgenote, sodat heelparty nuwe spesies in afsondering ontwikkel.

Die saadvarings wat reeds aan die kwyn was, sterf heeltemal uit en baie broodbome volg dieselfde paadjie. Die oorblywende ginkgo-spesie se gebied kwyn aansienlik. In die plek van dié plante verskyn 'n verskeidenheid naaldbome en ander moderne konifere.

Hul heerskappy is van korte duur: die blomplante wat byna ongemerk op die toneel verskyn het, kry gou 'n voorsprong danksy hul gesofistikeerde bestuiwingsmetodes. Die samewerking tussen plante en insekte tot albei se voordeel laat dié groepe vinnig uitbrei: sosiale insekte soos bye verskyn en ontwikkel.

Van die soogdiere waarvan die volledigste fossiele bestaan, is Jeholodens jenkinsii, 'n trikonodont uit die eerste helfte van die Kryt-tydperk. Dié diertjie se skedel en skouers is duidelik dié van 'n soogdier, maar die bekken en liggaamsvorm is reptielagtig. Teen die einde van die tydperk het die trikonodonte uitgesterf en die eerste buidel- en plasentale diere ontwikkel uit die pantotere. Die multituberkulate bly 'n belangrike groep.

Die reusagtige souropode van die Jura is aan die kwyn. Hoewel geeneen van die Kryt-tydperk se dinosouriërs heeltemal sou groot word nie, is die latere soorte in baie opsigte nóg indrukwekkender as hul Jurassiese voorgangers. Daar is 'n verskeidenheid vorme. Triceratops, wat tot 9 m lank word, is swaar gepantser met beenplate, -frille en horings. Hoe Torosaurus se liggaam daar uitsien, is nie bekend nie, maar dié dier se skedel is 2,6 m lank. Pagisefalosouriërs - dit beteken "dikkopakkedisse" - is net 2 m lank, maar hul skedels is bo-op die kop 25 cm dik! Die verwante hadrosouriërs se neuskanale is tot allerlei eienaardige vorme vergroei.

By sommige van dié latere dinosouriërs is daar tekens van ingewikkelde sosiale gedrag. Vermoedelik gebruik die pagisefalosouriërs hul koppe as stormramme in gevegte wanneer hulle met ander mannetjies om wyfies meeding.

Die verskeidenheid vorme wat hadrosouriërs se hooftooisels aanneem, dui daarop dat dié diere 'n hele aantal trompettergeluide kon voortbring en moontlik individuele diere op grond van hul geluide kon onderskei. Ten minste sommige hadrosouriërs bou neste en versorg hul kleintjies. In die geval van Maiasaura is daar aanduidings dat sowel die ouers as kleintjies uit vorige broeisels kos aandra vir pas-uitgebroeide diertjies.

Die beroemdste dinosouriër nog, Tyrannosaurus rex, maak sy verskyning eers laat in die Kryt-tydperk. Dié dier behoort tot die teropode, dieselfde groep wat tot voëls aanleiding gegee het. Ondanks sy indrukwekkende grootte en onbetwisbare krag, is dié dier nie die volmaakte jagter nie: sy voorpote is byna belaglik kort en hy is te swaar om lang afstande te kan hardloop.

Vir die pterosouriërs is die Kryt 'n voorspoedige tydperk. 'n Groot verskeidenheid vorme ontwikkel en latere vorme het ligte skelette en ál minder tande. Laat in die Kryt is party van dié vlieënde reptiele reusagtig: Pteranodon het 'n vlerkspan van 5-8 m en Quetzalcoatlus se vlerkspan is 11-15 m. In vergelyking met hulle is voëls nog betreklik klein: Hesperornis, 'n watervoël met baie klein vlerke, is met 'n hoogte van 1 m een van die grootstes.

In die see gedy ook reptiele. Die seeskilpad Archelon word meer as 3 m lank. Plesiosouriërs kry strawwe mededinging van 'n nuwe groep, die mosasouriërs. Dié akkedisse word tot 10 m lank en maak jag op ammoniete wat steeds volop in die see voorkom.

Nie net gewerwelde diere word uitsonderlik groot nie: Inoceramus, een van verskeie indrukwekkende weekdierspesies van die Kryt, is 'n mossel met 'n skulp wat 1,8 m in deursnee is.

Teen die einde van die Kryt gedy lewe op aarde, maar dié toedrag van sake kom skielik tot 'n einde. Die klimaat word skielik kouer vir 'n lang genoeg tydperk om alle landdiere met 'n massa van meer as 25 kg uit te wis.

Dié katastrofe is waarskynlik te wyte aan 'n asteroïde met 'n deursnee van 10 km wat die aarde naby Yucatan in Mexiko tref. Dit veroorsaak soveel stof in die atmosfeer dat baie plante nie kan fotosinteer nie. Hulle, asook die diere wat regstreeks of onregstreeks van hulle afhanklik is, sterf uit. Soos 'n mens sou verwag, word diere wat baie kos benodig, die swaarste getref.

Dié katastrofe bring 'n einde aan die Mesosoïkum. In die Senosoïkum kry die tot dusver klein, onbenullige soogdiertjies uiteindelik die kans om tot hul reg te kom.