|
'''Biologie''' is die [[wetenskap]] van [[lewe]]. Dit is gemoeid met die eienskappe en [[gedrag]] van [[organisme]]s, hoe [[spesies]] en indiwidue ontstaan en die interaksies wat hulle met mekaar en hulle [[omgewing]] het.
==Oorsig van biologie==
Biologie beslaan 'n wye spektrum van akademiese vakgebiede wat dikwels as onafhanklike dissiplines gesien word; saam bestudeer hulle lewe op verskillende [[Ordegrootte|skale]]:
* op die atoom- en molekulêre skaal, deur [[molekulêre biologie]], [[biochemie]] en tot 'n sekere mate [[genetika]]
* op die sellulêre skaal, deur [[selbiologie]]
* op multi-sellulêre skaal, deur [[fisiologie]], [[anatomie]] en [[histologie]]
* op die ontwikkelingsvlak of [[ontogenie]] van 'n indiwiduele organisme, deur [[ontwikkelingsbiologie]].
* op die vlak van oorerflikheid tussen ouer en nasate deur [[genetika]].
* op die vlak van groepsgedrag, deur [[etologie]]
* op die vlak van 'n hele [[bevolking]], deur [[bevolkingsgenetika]]
* op multi-spesie skaal van [[herkoms]], deur [[sistematika]]
* op die vlak van interafhanklike bevolkings en hulle habitat deur [[ekologie]] en [[evolusie|evolusionêre biologie]]
* en dan spekulatief deur [[xenobiologie]] op die vlak van lewe buite die Aarde.
===Velde van studie in biologie===
<blockquote>
[[Aerobiologie]] -- [[Anatomie]] -- [[Arachnologie]] -- [[Astrobiologie]] -- [[Biochemie]] -- [[Bionika]] -- [[Biogeografie]] -- [[Bioinformatika]] -- [[Biomeganika]] -- [[Biofisika]]-- [[Biotegnologie]] -- [[Plantkunde]] -- [[Selbiologie]] -- [[Verspreidingskunde]] -- [[Kladistiek]] -- [[Skaaldierkunde]] -- [[Oerdierkundige]] -- [[Siklusse]] -- [[Sitologie]] – [[Ontwikkelingsbiologie]] -- [[Siekte]] ([[Genetiese siekte]]s, [[Aansteeklike siekte]]s) -- [[Ekologie]] ([[Teoretiese ekologie]], [[simbiose]], [[Outokologie]], [[Sinekologie]]) -- [[Etologie]] -- [[Entomologie]] -- [[Ewolusionêre biologie]] ([[Ewolusie]]) – [[Ewolusionêre ontwikkelingsbiologie]] – [[Varswater biologie]] -- [[Genetika]] ([[Bevolkingsgenetika]], [[Kwantitatiewe genetika]], [[Genomika]], [[Proteomika]]) -- [[Herpetologie]] -- [[Histologie]] -- [[Mensbiologie]] ([[Antropologie]]) -- [[Ichtologie]] -- [[Immunologie]] -- [[Aansteeklike siekte]]s -- [[Patologie]] -- [[Epidemologie]] -- [[Limnologie]] -- [[Malakologie]] -- [[Soogdierkunde]] -- [[Mariene biologie]] -- [[Mikrobiologie]] ([[Bakteriologie]]) – [[Molekulêre biologie]] -- [[Morfologie]] -- [[Mikologie]] / [[Ligenologie]] --- [[Mirmekologie]] --- [[Neurowetenskap]] ([[Neuroanatomie]], [[Neurofisiologie]], [[Senustelselwetenskap]], [[Biologiese fisiologie]], [[Psigiatrie]], [[Psigofarmakologie]], [[Gedragswetenskap]], [[Neuroetologie]], [[Psigofisika]], [[Berekenbare neurowetenskap]], [[Kognitiewe neurowetenskap]], [[Kognitiewe wetenskap]])-- [[Onkologie]] (die studie van kanker) -- [[Ontogenie]] – [[Oorsprong van Lewe]] -- [[Voëlkunde]] -- [[Paleontologie]] ([[Paleobotanie]], [[Paleosoölogie]])-- [[Parasietologie]] -- [[Fikologie]] (Algologie) -- [[Herkomskunde]] ([[Filogenetika]], [[Filogeografie]]) -- [[Fisiologie]] -- [[Fitopatologie]] -- [[Voortplantingsbiologie]] --[[Strukturele biologie]] -- [[Stelselbiologie]] -- [[Taksonomie]] -- [[Toksikologie]] (die studie van gifstowwe en [[besoedeling]]) -- [[Virologie]] -- [[Xenobiologie]] – [[Soölogie]]
</blockquote>
===Verwante dissiplines===
[[Mediese wetenskap]] – [[Fisiese antropologie]]
===Mense en geskiedenis===
[[Lys van Bioloë|Beroemde bioloë]] – [[Geskiedenis van biologie]] – [[Nobelprys vir fisiologie of mediese wetenskap]] – [[Tydlyn vir biologie en organiese chemie]]
===Lys van onderwerpe===
Sien: [[Lys van biologiese onderwerpe]]
== Ewolusie en biologie ==
Een van die sentrale, organisatoriese begrippe in biologie is dat alle lewe van 'n [[gemene afkoms|gemene oorsprong]] het deur die proses van [[ewolusie]]. [[Charles Darwin]] ewolusie as 'n lewensvatbare teorie daargestel deur die dryfveer daaragter, [[natuurlike teelkeuse]], duidelik uit te spel. ([[Alfred Russell Wallace]] word algemeen erken as mede-ontdekker van die begrip). [[Genetiese verskuiwing]] is aanvaar as 'n addisionele meganisme van die sogenaamde [[moderne sintese]]. Die ewolusionêre geskiedenis van 'n [[spesie]] — waaruit die eienskappe van die verskillende spesies waarvan dit afstam vasgestel kan word, tesame met die genetiese verwantskappe wat dit het ten opsigte van al die ander spesies word [[herkomskunde]] genoem. Verskillende benaderings tot die insameling van inligting oor die herkoms van spesies word in biologie gevolg. Dit sluit die vergelyking van [[DNA volgorde]]s in wat in [[molekulêre biologie]] of [[genomika]] uitgevoer word en vergelykings van [[fosiel]]rekords en ander inligting oor antieke organismes wat deur [[paleontologie]] ondersoek word. Bioloë rangskik en analiseer die ewolusionêre verwantskappe deur verskeie metodes wat [[herkomskunde]], [[numeriese taksonomie]] en [[kladistiek]] insluit. Die hoofgebeurtenisse in die loop van ewolusie, soos bioloë dit tans verstaan, word opgesom op hierdie [[ewolusionêre tydlyn]].
== Klassifikasie van lewe ==
Die klassifikasie van lewende dinge word [[sistematika]] of [[taksonomie]] genoem en behoort die ewolusionêre stambome ([[filogenetiese stamboom|filogenetiese stambome]]) van die verskillende organismes te weerspieël. Taksonomie groepeer organismes in groepe wat [[taxa]] genoem word, terwyl sistematika hul verwantskappe probeer vasstel. Die dominante stelsel word die [[Linnese taksonomie]] genoem, wat ordes en [[binomiale nomenklatuur]] insluit. Die benaming van organismes word beheer deur internasionale ooreenkomste soos die [[Internasionale Kode van Plantkundige Nomenklatuur]] (ICBN), die [[Internasionale Kode van Dierkundige Nomenklatuur]] (ICZN), en die [[Internasionale Kode van Nomenklatuur van Batkterieë]] (ICNB). 'n Vierde konsepvoorstel vir 'n [[Biokode]] is in 1997 gepubliseer in 'n poging om die benaming van die drie terreine te standardiseer, maar dit is nog nie formeel aanvaar nie. Die [[Internasionale Kode vir Virusklassifikasie en Nomenklatuur]] (ICVCN) bly tans buite die Biokode.
Lewende wesens word tradisioneel verdeel in vyf koningkryke:
:[[Monere]] -- [[Protiste]] -- [[Skimmels]] -- [[Plant]]e -- [[Dier]]e
Die verdeling word egter deesdae as verouderd beskou. Meer moderne alternatiewe begin met die [[drieledige domeinstelsel]]:
:[[Arhaea]] (oorspronklik Archaeabakterieë) – [[Bakterieë]] (oorspronklik Eubakterieë) – [[Eukariote]]
Hierdie domeine weerspieël die teenwoordigheid aldan nie van selkerne asook verskille in selwande.
Daar is ook 'n reeks intrasellulêre "[[parasiet]]e" wat toenemend minder lewendig ten opsigte van hulle [[metaboisme|metaboliese]] aktiwiteit is.
:[[Virus|Viruse]] -- [[Viroïd]]e -- [[Prion]]e
== Geskiedenis van die woord "biologie" ==
Word gevorm deur die Grieks βίος ''(bios)'', wat 'lewe' beteken en λόγος ''(logos)'', wat 'woord' beteken, dit wil voorkom asof die woord "biologie" in sy moderne sin onafhanklik deur [[Gottfried Reinhold Treviranus]] ("Biologie oder Philosophie der lebenden Natur", 1802 en deur [[Jean-Baptiste Lamarck]] ("Hydrogéologie", 1802) bekendgestel is. Daar word beweer dat [[Karl Friedrich Burdach]] in [[1800]] die woord self verwoord het in die titel van Volume 3 van [[Michael Christoph Hanov]] se "Philosophiae naturalis sive physicae dogmaticae": ''Geologia, biologia, phytologia generalis et dendrologia'', wat in 1766 gepubliseer is.
==Sien ook==
* [[Eukariote]]
* [[Oorsprong van lewe]]
* [[Omne vivum ex ovo]]
* [[Morfologie]]
* [[Omgewing]]
* [[Ekostelsel]]
* [[Biologie]]
* [[Dokter]]
* [[NASA Ames Navorsingsentrum]]
* [[Baccalaureus Scientiae]]
* [[Lys van tegnologieë]]
* [[Onopgeloste probleme in biologie]]
* [[Lys van bewaringsonderwerpe]]
* [[Lys van biologiese publikasies]]
==Eksterne skakels en hulpbronne==
===Skakels===
<!-- {{bookshelf}} mag dalk vir af:wp doen -->
<!-- {{wikiversity}}sal nuttig wees as ons afr kan doen -->
* [http://www.everythingbio.com/index.php EverythingBio] : 'n Aanlyn bron vir enigiets verwant aan biologie.
* ''Kimball's Biology Pages'', http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages : 'n Aanlyn handboek met soekfunksie.
*[http://www.biology-online.org/ Biology Online]: 'n Werf met tutoriale wat deur 'n enkele persoon onderhou word.
* ''The Tree of Life'', http://tolweb.org/tree/phylogeny.html : A multi-authored, distributed Internet project containing information about phylogeny and biodiversity.
* ''The Journal of Biology'', http://www.jbiol.com : A small, but free, research journal
* ''The Public Library of Science: Biology'', http://www.plosbiology.org : A newer, but more ambitious free research journal.
* ''BioCode'', http://www.rom.on.ca/biodiversity/biocode/biocode1997.html : A proposal for organism naming.
* [http://www.ohiou.edu/phylocode/index.html PhyloCode]
===Verdere leeswerk===
* Lynn Margulis, ''Five Kingdoms: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth,'' 3rd ed., St. Martin's Press, [[1997]], sagteband, ISBN 0805072527 (many other editions)
* Neil Campbell, ''Biology: Concepts & Connections (4th edition)'', Benjamin-Cummings Publishing Company, [[2002]], hardeband, ISBN 080536627X (college-level text)
[[Category:Biologie]]
[[war:Biyolohiya]]
[[als:Biologie]]
[[an:Biolochía]]
[[ar:علم الأحياء]]
[[ast:Bioloxía]]
[[be:Біялёгія]]
[[bg:Биология]]
[[bn:জীববিদ্যা]]
[[br:Bevoniezh]]
[[bs:Biologija]]
[[ca:Biologia]]
[[co:Biulugia]]
[[cs:Biologie]]
[[csb:Biologijô]]
[[cv:Биологи]]
[[cy:Bioleg]]
[[da:Biologi]]
[[de:Biologie]]
[[el:Βιολογία]]
[[en:Biology]]
[[eo:Biologio]]
[[es:Biología]]
[[et:Bioloogia]]
[[eu:Biologia]]
[[fa:زیستشناسی]]
[[fi:Biologia]]
[[fo:Lívfrøði]]
[[fr:Biologie]]
[[fy:Biology]]
[[ga:Bitheolaíocht]]
[[gd:Bith-Eòlas]]
[[gl:Bioloxía]]
[[he:ביולוגיה]]
[[hi:जीव शास्त्र]]
[[hr:Biologija]]
[[hu:Biológia]]
[[ia:Biologia]]
[[id:Biologi]]
[[ie:Biologie]]
[[io:Biologio]]
[[is:Líffræði]]
[[it:Biologia]]
[[ja:生物学]]
[[jbo:mivyske]]
[[jv:Biologi]]
[[ka:ბიოლოგია]]
[[km:ជីវវិទ្យា]]
[[kn:ಜೀವಶಾಸ್ತ್ರ]]
[[ko:생물학]]
[[kw:Bywonieth]]
[[la:Biologica]]
[[lad:Biolojiya]]
[[lb:Biologie]]
[[li:Biologie]]
[[lt:Biologija]]
[[lv:Bioloģija]]
[[mk:Биологија]]
[[mn:Биологи]]
[[ms:Biologi]]
[[nah:Yolizmatiliztli]]
[[nds:Biologie]]
[[nl:Biologie]]
[[no:Biologi]]
[[oc:Biologia]]
[[os:Биологи]]
[[pl:Biologia]]
[[pt:Biologia]]
[[ro:Biologie]]
[[ru:Биология]]
[[scn:Bioluggìa]]
[[sco:Biologie]]
[[simple:Biology]]
[[sk:Biológia]]
[[sl:Biologija]]
[[sr:Биологија]]
[[su:Biologi]]
[[sv:Biologi]]
[[ta:உயிரியல்]]
[[th:ชีววิทยา]]
[[tl:Biyolohiya]]
[[tr:Biyoloji]]
[[tt:Biologí]]
[[uk:Біологія]]
[[ur:حیاتیات]]
[[vi:Sinh học]]
[[vo:Lifav]]
[[zh:生物学]]
| 