Wikipedia

Breedtegraad: Verskil tussen weergawes

Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
EmausBot (besprekings | bydraes)
47 108 edits
k r2.6.4) (robot Bygevoeg: lmo:Latitüdin
JMK (besprekings | bydraes)
12 740 edits
taaldetail
Lyn 2:
Die '''breedtegraad''' (met <big>φ</big> aangedui) is die geografiese koördinaat wat die ligging gee van 'n plek op 'n hemelliggaam (meestal die [[Aarde]]) Noord of Suid van die [[Ewenaar]]. Die klimaat en weer van 'n streek is grootliks afhanklik van sy breedtegraadligging. Die breedtegraad kan saam met die [[lengtegraad]] gebruik word om 'n plek se geografiese ligging aan te dui.
 
Op Aarde is die breedtegraad 'n hoekmeting wat strek vanaf 0° by die Ewenaar tot 90° by die pole, met die byvoeging van ''noorderbreedte'' (in die [[Noordelike halfrond]]) of ''suiderbreedte'' (in die [[Suidelike halfrond]]). Ander belangrike breedtesirkels is die [[Kreefskeerkring]] by 23°27′ Noord, die [[Steenbokskeerkring]] by 23°27′ Suid, die [[Arktiese Sirkel]] by 66°33′ Noord en die [[Antarktiese Sirkel]] by 66°33′ Suid. Slegs by liggings tussen die twee keerkringe is dit moontlik vir die [[son]] om reg bo in die lug te wees. Slegs Noord van die Arktiese Sirkelsirkel of Suid van die Antarktiese Sirkelsirkel is die [[middernagson]] moontlik.
 
Alle liggings teen 'n gegewe breedtegraad word saam gegroepeersaamgegroepeer op 'n ''breedtelyn'' of ''parallel'', omdat hulle in dieselfde vlak lê en al hierdie vlakke parallelewewydig aan die [[Ewenaar]] is. Breedtelyne buiten die Ewenaar is naastenby klein sirkels op die oppervlak van die Aarde; hulle is nie [[geodesiek]]e nie, omdat die kortste pad tussen twee punte op dieselfde breedtegraad weg van die Ewenaar moet buig.
 
Die breedtegraad bepaal rofweg die geneigdhede in [[klimaat]], [[poollig]]te, heersende winde en ander fisiese eienskappe van 'n geografiese ligging.
Lyn 27:
== Regstellende breedteligging ==
=== Algemene gebruik "breedteligging" ===
*In algemene gebruik verwys die breedteligging na '''geodetiese''' of '''geografiese breedteligging''', <math>\phi\,\!</math>, en is die hoek tussen 'n loodlyn en die ewenaarsvlak — juis omdat dit oorspronklik die hoek tussen die horison en die poolster was. Omdat die Aarde effens uitdy weens sy rotasie, verwys kartograwe na 'n verskeidenheid hulpbreedtegrade om sferiese projeksies aan te pas vir hul doel aan te pas.
 
=== Gereduseerde breedteligging ===
Lyn 134:
Daar word gereeld opgemerk dat daar 'n skerp verband tussen breedteligging en die [[rykdom]] van nasies bestaan: die vastelande langs die ewenaar ([[Afrika]], [[Suid-Amerika]] en [[Indonesië]]) is van die armste. Selfs binne Afrika en Suid-Amerika kan dit gesien word dat die nasies wat die verste van die Ewenaar is, ook die rykste is: In Afrika is die rykste nasies die drie aan die Suidelike ([[Suid-Afrika]], [[Botswana]] en [[Namibië]]) en Noordelike punte van die vasteland. Soortgelyk is [[Argentinië]], [[Chile]] en [[Uruguay]] lank reeds die rykste nasies in Suid-Amerika. Die rykste nasies ter wêreld met die hoogste lewenstandaard neig om in die Noordelike uiterstes van menslike bewoning te wees, in [[Kanada]] en die [[Nordiese Lande]]. Tussen die ryk vastelande, en selfs binne groot lande, neem rykdom toe saam met afstand vanaf die Ewenaar: Suidelike [[Europa]] is lank reeds, nes die Suidelike [[Verenigde State]], armer as hulle Noordelike helftes.
 
Daar is 'n paar verduidelikings vir hierdie verskynsel. Die eerste wat dit beskryf en probeer verduidelik het, was die [[Frankryk|Franse]] filosoof [[Montesquieu]], wat voorgestel het dat 'n koue winter minder bloed in die uiterstes beteken, wat die vel minder soepel maak; dit gee die noordeliker bewoners meer krag en kleiner vermoeëvermoë om te ontspan. Hierdie beperking van bloed inwaarts, volgens Montesquieu, beteken ook 'n groter vloei deur die hart, wat goeie gesondheid aanhelp. Hierdie bevindings is geheel en al deur moderne wetenskap afgeskiet.
 
Ook gediskrediteer, maar steeds lewendig binne sommige groepe, is 'n rassige verduideliking. Dié wat naby die ewenaar woon, neig om donkervellig te wees en kan direkte sonlig beter hanteer. Party het aangevoer dat 'n donkerder velkleur met verminderde intelligensie verbind kan word, maar daar is geen stawing vir hierdie voorstel nie.
 
'n Ander verduideliking wat steeds wyd aanklank vind, is dat moderne tegnologieë en institusies primêr in 'n klein area van noordwes-Europa ontwerp is. Daarom is landboukundige tegnieke, masjiene en medisyne ontwerp om by 'n gematigde klimaat te pas. Hierdie tegnologieë en modelle het wyd versprei na areas met soortgelyke klimaat, soos [[Noord-Amerika]] en [[Australië]]. Omdat hierdie areas ook sentrumssentra vir uitvinding geword het, is hierdie voordeel verder versterk. Veel minder energie is dus spandeer op die verbetering van tropiese landbou teenoor gematigde landbou, juis as gevolg van hierdiehiervan. Tegnologieë, vanaf motorvoertuie tot kraglyne, word ontwerp vir kouer, droër streke, en neig om veel slegterswakker te werk in die tropiese gebiede.
 
HierdieDit vorm dan 'n siklus van tegnologieë wat ontwerp word vir die rykes, wat hulle ryker maak en nogaanmoedig om verdere tegnologiese ontwikkeling laatte steun. Een brokkie getuienis hiervoor is dat die verre noorde nie altyd die rykste breedteligging was nie. Tot slegs 'n paar eeue gelede was die rykste gebiede die strook deur Suidelike Europa, die [[Midde-Ooste]], Noordelike [[Indië]] en Suidelike [[Sjina]]. 'n Dramatiese verskuiwing in tegnologie, beginnende met oseaanvarende skepe en beëindig deur die [[Industriële Revolusie]], het hierdie strook sien skuif na die Noorde, in Europa, Sjina en die Amerikas. Noordelike [[Rusland]] het 'n [[supermoondheid]] geword, terwyl Suidelike Indië armverarmd geraak en gekolonialiseer geraak hetis. Sulke dramatiese veranderings stel voor dat die huidige verspreiding van rykdom nie weens onveranderbare faktore soos klimaat of ras is nie.
 
VerbindVerbonde aan hierdie verduideliking is dié van siekte. Die tropiese gebiede is baieveel meer vatbaar vir verwoestende siektes, omdat hul temperatuur lewe vergemaklik op vektore soos insekte en knaagdiere. Daar is al lank 'n [[malaria]]strook wat die aardbol omgord; hierdiedit het menslikemenselewens lewebaie veel moeiliker gemaakbemoeilik, en verder het dit ditbenewens feitlik onmoontlik gemaak vir meeste vorms vansoorte noordelike [[vee]] om te floreer. Hierdie probleme is vererger deur die rykdom van die Noorde: veel meer geld vir navorsing word spandeer om die siektes van Noordelikes op te los.
 
Fisioloog [[Jared Diamond]], in sy [[Pulitzerprys]]wennende werk ''Guns, Germs, and Steel'', het die punt gemaak dat die Europa-Asië-Eurasiese landmassa spesifiek baie goed is vir die oorgang vir samelewings van jagter-opgaarder na landbougemeenskappe. Die vasteland strek veel verder langs dieselfde breedteliggings as enige van die ander vastelande. Omdat dit veel makliker is om 'n mak spesie langs dieselfde breedteligging te verskuif as om na 'n warmer of kouer klimaat te skuif, kan enige spesie wat by 'n spesifieke breedteligging ontwikkel is oor die hele vasteland versprei binne 'n relatief kort periode. Daarom geniet die inwoners van hierdie vasteland 'n outomatiese voordeel in terme van 'n vroeër ontwikkeling van landbou, en hetbeskik oor 'n groter verskeidenheidkeuse van nuttige plante en diere waaruit gekies kan word.
 
Hy het ook hierdie vooruitgang verbind aan die ontwikkeling van siektes wat later die bewoners van ander vastelande sou bedreig. Die nabye verbintenis tussen die mense en mak diere van Europa-AsiëEurasië het 'n vektor verskaf waardeur siektes vinnig voortgeplant kon word. Inwoners van lande met min mak spesies is nooit blootgestel aan dieselfde wye reeks siektes nie, en het, ten minsteminstens op die Amerikaanse vastelande, beswyk aan siektes wat van Europa gebring is.
 
== Verdere leesstof ==
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/wiki/Breedtegraad"