Geaffekteerde taalgebruik

Geaffekteerde taalgebruik verwys na aanstellerige of gekunstelde taal wat nie van nature in die onmiddellike of algehele taalgemeenskap voorkom nie.

Taalverskille tussen sprekers van 'n besondere taal berus heel dikwels op die sosiale onderskeidings in die gemeenskap. Die verskillende bevolkingslae druk hul op verskillende maniere oor dieselfde saak uit. Op hierdie wyse word sosiale onderskeidinge gemaak – die een groep se taalgebruik verskil ook van streek tot streek, maar ook van subkultuur tot subkultuur. So sal die Cockney-Engels in Brittanje verskil van die Britse adeltaal en/of Oxford/Cambridge-Engels, die Hagenaar se taal verskil van die Limburger in Nederland, die Kaapse woonbuurte Ysterplaat weer van Welgemoed s'n. Die taalgebruik van die onderskeie groepe toon duidelike verskille: by die laer sosiale klasse kom palatisering voor, vreemde morfologiese vorme (gevergeet, mees wonderlikste), taalvermenging en 'n eenvoudiger sinsboustruktuur. By die middelklas kom weer minder taalvermenging voor en by die hoër sosiale groepe bykans geen taalvermenging nie.^[1]

Tog hou hierdie teorie nie dwarsoor die wêreld ewe veel water nie. Die adel van Nederland het vroeër byvoorbeeld heelwat woorde verfrans om hul van die burgery te onderskei, maar toe die Nederlandse burgers alledaagse woorde verfrans, het die adel weer hul taal begin verdiets.^[2]^[3]^[4] In Suid-Afrika wissel die siening van die bry-r (ʁ) gewoonlik tussen plat maar tog kinderlik-ongekunsteld. Jan Smuts het byvoorbeeld sy bry behou, maar D.F. Malan het sy Swartlandse bry afgeleer toe hy in die bediening gegaan het, omrede dit vir hom hinderlik was.^[5] In Nederland word die "brouw-r" weer as "bekakt" (snobisties) beskou, omrede die bry 'n na-aapsel van die Standaardfrans (die statustaal van destyds) is. Die woord bry is trouens afkomstig uit die Nederlands "brouwen", van "breu", wat "pap" beteken. Om te bry het dus beteken om te praat of jy pap in jou mond het; 'n soort spraakgebrek.^[6]

Die spreker kan egter kies by watter sosiale groep hy wil inskakel. Deur by 'n betrokke sosiale groep te probeer inskakel, moet hy die betrokke sosiolek besig of naboots. Aan hierdie sosiolek word die spreker met die betrokke groep verbind. Wanneer 'n spreker daagliks binne 'n taalgemeenskap doelbewus van die spraakgenote of selfs stand verskil, word dit "geaffekteerd".

In Afrikaans bestaan daar hoofsaaklik twee tipes geaffekteerde taalgebruik: Superstandaardafrikaans en Opsetlik gemengde taal.

Superstandaardafrikaans

By Superstandaardafrikaans word die onbereikbare piek, Nederlands en Duits, nagestreef. Daar word immer gevrees vir die uitspoel in die halfdooie Engelse meer daarbenede. Juis daarom word konstant "stroomop" beweeg.

Superstandaardafrikaans, ook superafrikaans, word beskou as 'n fiktiewe^[7] en 'n soort geïdealiseerde taalvorm van Afrikaans wat nagestreef word. Soms gebeur dit dat 'n groep welmenende taalbesorgdes bekommerd raak oor die manier waarop sommige lede van die taalgemeenskap die taal daarvan gebruik of verwaarloos. Gevolglik word voorskrifte opgestel hoe die taal eintlik gepraat moet word, hoewel die reëls dikwels nie taalkundig geldig is nie (bv. 'n ander taal as grondslag, die manier waarop die voorgeslagte Afrikaans gepraat het, logika ens.). Hierdie boeketaal word doelbewus aangeleer en nie van die moederskoot af nie.^[8]

Hierdie taalvorm word dikwels gekenmerk deur:^[9]

Hoë of geaffekteerde uitspraak – soos letteruitspraak en oorronding.
Taalsuiwerheid, waar geen Anglisismes geduld word nie, wat volgens die woordeboekmaker Anton Prinsloo onmoontlik is: Die invloed van Engels het in die verlede so sterk op die Afrikaanse taal ingewerk dat 'n Superstandaard "suiwer Afrikaans" vandag sonder enige Engelse invloed, op welke manier ook al, ondenkbaar is. Dit kan alleenlik vertraag word.^[10]
Die doelbewuste wegdoen van Romaanse woorde wat op Engels lyk.
Die gebruik van die woord eventueel met die betekenis "indien dit gebeur" en braaf met die betekenis van "regskape".
Die gebruik van argaïese taalvorme, soos nademaal, in dier voege, blootsvoet en narig ("inligting of kennisname", vergelyk die Duitse Nachricht) en Geliewe te verseker dat ….^[11] Ander vorme sluit ook in besluit tot/daartoe, aan diens en 'n vleisbraai hou.^[12]
Sprekers van Superafrikaans laat die ge- weg waar gewone mense altyd ge- gebruik, bv. Hy het die boek illustreer; hulle het hom ignoreer; dit maak 'n indruk van gekunsteldheid.^[13] (In Nederlands word dit as Germanisme verwerp).
Die doelbewuste "terugbuig" na Nederlands en Duits. Voor die erkenning van Afrikaans in 1925 het sowel Duits as Nederlands (Hooghollands) 'n hoë aansien onder veral die ontwikkelde Afrikaners geniet: slegs goedgeskoolde leerlinge (gewoonlik diegene uit gegoede huise wat langer kon skoolgaan en oorsee kon reis vir die taalbad) kon Nederlands/Duits foutloos skryf en praat. Om hierdie rede is Nederlands en Duits as prestigetale beskou.^[14] Heel doelbewus word dan ook dikwels "suiwerder" Germaanse woorde gebruik om die gewone Afrikaanse woordeskat mee aan te vul, byvoorbeeld aanbesteding vir "kontrakwerk", of aangetekende pos pleks van "geregistreerde pos". F.F. Odendal ervaar in die werke uit die Tweede taalbeweging " 'n deftigheid, 'n Nederlandsheid wat vandag as superstandaard aandoen ", maar wel "vanaf die (middel)jare veertig 'n tipe Afrikaans wat ongeveer gelyk is aan die Standaard-Afrikaans van vandag".^[15]
Die strewers na Superstandaardafrikaans waak teen vertaalde of ontleende Engels in die standaardtaal, want sodra 'n taal al sy taaleienaardighede prysgegee het, bly daar geen rede meer oor om so 'n tweedehandse taal aan te leer nie.^[16]^[17]

Superstandaardafrikaans moet nie verwar word met woordepraal, woordoortolligheid of langdradigheid nie, maar dit kan tog plek-plek "bloedloos" voorkom.

Gewoonlik word Superstandaardafrikaans verbind met die behoudende Afrikaanssprekendes, maar ook "enkele persone wat hulleself as linguisties gesofistikeerd beskou, byvoorbeeld dié wat voorskriftelik optree vir die opstel van skoolgrammatikas en woordeboeke".^[18]

Opsetlike brabbelmix

Brabbelmix-sprekers glo 'n taal moet vloei en help die proses selfs aan. Ongeag waar die taal opeindig.

Aan die ander kant is daar weer individue in die Afrikaanse taalgemeenskap wat net mooi die teenoorgestelde rigting met mag en mening inslaan:

Woorde soos amikaal word in die omgangstaal gebruik pleks van die gewone "vriendelik" of "hartlik"; so ook abominasie pleks van "gruwel" en irrigasie pleks van besproeiing. Al is hierdie woorde uit Romaanse oorsprong, lyk dit vir Jan Alleman tog op Engels, en kom die gebruik daarvan sodoende onversorg en dus steurend voor.
Die doelbewuste uitering van verhewe, vakkundige of alledaagse Engelse woorde en stopwoorde (soos totally, actually, beautiful, amazing en ek love dit), asook ander sleurtaal uit 'n laer ekonomiese milieu.
Die r word soms nie in woo(r)de uitgesp(r)eek nie.
Anglisismes word sorgeloos gebruik.

In 'n roman soos Om na 'n wit plafon te staar word hierdie geaffekteerde taal deur karakters (soos die aanbiedster van MK en Hetta Brönn van Die Kapenaar-koerant) gebruik. Dit word deur die verteller toegeskryf aan die poging om byderwets te probeer klink, maar ook om klasseverskil en taaleksklusiwiteit uit te wis deur middel van nivellering en taalverloedering.

Gewoonlik word hierdie tipe geaffekteerdheid derhalwe geassosieer met die progressiewe Afrikaanssprekendes.

Verwysings

↑ Carstens, W.A.M. 2003.Norme vir Afrikaans: Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans. Vierde uitgawe. Pretoria: Van Schaik-uitgewers, bl. 291-292.
↑ Genootschap Onze Taal – Taartje / gebakje
↑ taalcanon: Elite- hoor je dat? Over (sociaal) kapitaal en taalgebruik
↑ De Waard, P. 2013. Chroniqueur van de aristocratie. De Volkskrant, 13 mei.
↑ Spies, Johan. 1992. Luister net hoe sê hulle! Die Burger, 18 Mei:9
↑ Ponelis, Fritz. 2000. Taalskatkis: Die herkoms van pokke, buile, dikbek en ander ongerieflikhede. Die Burger, 20 November:7^{[dooie skakel]}
↑ Nieuwoudt, H.P. 1990. Variasie binne Oranjerivier-Afrikaans. Ongepubliseerde proefskrif vir die graad Doctor Litterarum in Afrikaans-Nederlands. Potchefstroomse Universiteit van Christelike Hoër Onderwys.^{[dooie skakel]}
↑ Webb, V.N. 1989. Die Afrikaanse variasietaalkunde. In: Botha, T.J.R. et al. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Kaapstad: Academica. bl. 428.
↑ Taalverskeidenheid en Standaardafrikaans^{[dooie skakel]}
↑ Prinsloo, A. 2007. Rubriek Taalkruie. Volksblad, 15 Junie:11
↑ Combrink, J. 1997. Deftige taal het sy plek. Die Burger, 29 Desember:9.
↑ Gloy, J. 1994. Die formele uitsaairegister van Afrikaans. Ongepubliseerde verhandeling: Magister in die Lettere en Wysbegeerte in Afrikaans. Randse Afrikaanse Universiteit.^{[dooie skakel]}
↑ Combrink, J. 1992. Ge- se tyd, plek en wyse in Afrikaans. Die Burger, 14 Desember:2.^{[dooie skakel]}
↑ Van Eeden, P. 1995. Afrikaans hoort by Nederlands: Ons Afrikaanse taalverdriet Geargiveer 3 Maart 2016 op Wayback Machine, bl 145: Die Afrikaner-elite, die geskoolde Afrikaner, die mense met die verstand in die land, het gewaarsku dat die standaardisering van Afrikaans, en die gepaardgaande afdrywing van Nederlands, rampspoedig sou wees vir ons taal. Dit is in die wind geslaan. By die keuse tussen Nederlands en Afrikaans het 'n vorige premier van Suid-Afrika, D.F. Malan, gemeen dat geen volk sy taal kies op advies van deskundiges nie, maar word 'n volk se taal gebore op die bodem van die volkshart en volksgeskiedenis (Zietsman 1992:102). Teen die einde van die vorige eeu was sommige Afrikaners volgens Nienaber & Nienaber (1970:20) "besiel" met 'n "sterk geloof" en 'n "groot liefde" vir Afrikaans, en is hul strewe gesien as 'n opstand of 'n kettery teen gevestigde houdings en oortuigings. Die besluit om Afrikaans tot kultuurtaal van die Afrikaner uit te bou, stoel op emosie en nasionalisme. Die realiteit, naamlik dat die taal van ons voorouers ook ons taal is, en die feit dat ons by die afskeuring van Nederlands, die krag van Nederlands as 'n eenheidstaal verdeel en ontkrag het, is gewoon misgekyk. Die besluit om Afrikaans van Nederlands los te skeur, was 'n emosioneel en irrasioneel besluit, waar ons deur gevoelens gestuur is, in plaas van rasionele gesonde verstand.
↑ Odendal, F.F. 1989. Afrikaanse fonetiek. In: Botha, T.J.R. et al. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Kaapstad: Academica. bl. 168.
↑ Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal: Die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad:Tafelberg-Uitgewers, bl. 392: ...Eweneens sal niemand twyfel aan die unieke van elke besondere taal nie... Tale het dieselfde onderliggende struktuurkenmerke en is gelykwaardig vir sover elke taalgemeenskap met sy taal elke saak of begrip waarmee hy te make kry, kan verwoord. Tog verskil tale ook, omdat die kennis van die buitetalige werklikheid deur die verskillende tale as't ware verskillend opgedeel word in woordbetekenisse. Daarom kan 'n mens soms in een taal doeltreffender oor party sake praat as in ander... Die skrywer met talent is ook 'n verkenner – ten eerste van die taal wat 'n werklikheid uniek verwoord, en ten tweede van "party volke" en sodoende "die skepping". "Die mens" kry gestalte in 'n spesifieke mens wat ook verteenwoordigend van 'n bepaalde volksaard is; "die ruimte van die volledige lewe" blyk uit gebeurtenisse en saketoedragte wat hulle miskien vir die eerste keer in die geskiedenis in dié besondere vorm openbaar en nêrens anders kan voorkom nie as in dié "eienaardige" gemeenskap met sy "eie aard".
Wat van 'n "oorspronklike kultuur" so 'n groot aantrekkingskrag maak, is die blote feit dat 'n mens nie alleen geïnteresseerd is in mense en probleme uit ander tye en kulture nie, maar ook in mense, situasies, en probleme uit jou eie tyd en jou eie samelewing. Die gevaar bestaan altyd dat skrywers te veel in die ban van voorbeelde uit ander tale staan, dat hulle na die werklikheid kyk en dit uitbeeld soos andertalige skrywers na hul werklikhede en gemeenskappe kyk, m.a.w. dat hulle 'n soort geestelike kolonialisme beoefen waarvan die sentrum elders is.
↑ ‘Ons skryf soos ons chat’, Die Burger, 09 September:7: Ponelis se waarskuwing oor sorgvrye pogings om klassieke Afrikaans met demotiese Afrikaans te vervang, dra vir my steeds gewig: “Origens is dit hoogs twyfelagtig of ’n variëteit soos demotiese Afrikaans wat so ingrypend deur Engels beïnvloed word, hom op sy eie teen Engels sal kan handhaaf.
“Die invloed bring demotiese Afrikaans so ná aan Engels dat met die volste reg gevra kan word of dit enige sin sal hê om hierdie variëteit op sy eie naas Engels te hê.” Digters en skrywers wat al om die hawerklap na demotiese Afrikaans oorslaan en nalaat om eers die volle register van klassieke Afrikaans te benut, verswak uiteindelik die taal.
↑ "Spruÿt, M. M. 1993. Aspekte van die naamwoordkonstruksie in Griekwa-Afrikaans. Ongepubliseerde verhandeling: Magister in die Lettere en Wysbegeerte in Afrikaans. Universiteit van Zululand". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2016. Besoek op 19 Januarie 2015.

[1] Carstens, W.A.M. 2003.Norme vir Afrikaans: Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans. Vierde uitgawe. Pretoria: Van Schaik-uitgewers, bl. 291-292.

[2] Genootschap Onze Taal – Taartje / gebakje

[3] taalcanon: Elite- hoor je dat? Over (sociaal) kapitaal en taalgebruik

[4] De Waard, P. 2013. Chroniqueur van de aristocratie. De Volkskrant, 13 mei.

[5] Spies, Johan. 1992. Luister net hoe sê hulle! Die Burger, 18 Mei:9

[6] Ponelis, Fritz. 2000. Taalskatkis: Die herkoms van pokke, buile, dikbek en ander ongerieflikhede. Die Burger, 20 November:7^{[dooie skakel]}

[7] Nieuwoudt, H.P. 1990. Variasie binne Oranjerivier-Afrikaans. Ongepubliseerde proefskrif vir die graad Doctor Litterarum in Afrikaans-Nederlands. Potchefstroomse Universiteit van Christelike Hoër Onderwys.^{[dooie skakel]}

[8] Webb, V.N. 1989. Die Afrikaanse variasietaalkunde. In: Botha, T.J.R. et al. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Kaapstad: Academica. bl. 428.

[9] Taalverskeidenheid en Standaardafrikaans^{[dooie skakel]}

[10] Prinsloo, A. 2007. Rubriek Taalkruie. Volksblad, 15 Junie:11

[11] Combrink, J. 1997. Deftige taal het sy plek. Die Burger, 29 Desember:9.

[12] Gloy, J. 1994. Die formele uitsaairegister van Afrikaans. Ongepubliseerde verhandeling: Magister in die Lettere en Wysbegeerte in Afrikaans. Randse Afrikaanse Universiteit.^{[dooie skakel]}

[13] Combrink, J. 1992. Ge- se tyd, plek en wyse in Afrikaans. Die Burger, 14 Desember:2.^{[dooie skakel]}

[14] Van Eeden, P. 1995. Afrikaans hoort by Nederlands: Ons Afrikaanse taalverdriet Geargiveer 3 Maart 2016 op Wayback Machine, bl 145: Die Afrikaner-elite, die geskoolde Afrikaner, die mense met die verstand in die land, het gewaarsku dat die standaardisering van Afrikaans, en die gepaardgaande afdrywing van Nederlands, rampspoedig sou wees vir ons taal. Dit is in die wind geslaan. By die keuse tussen Nederlands en Afrikaans het 'n vorige premier van Suid-Afrika, D.F. Malan, gemeen dat geen volk sy taal kies op advies van deskundiges nie, maar word 'n volk se taal gebore op die bodem van die volkshart en volksgeskiedenis (Zietsman 1992:102). Teen die einde van die vorige eeu was sommige Afrikaners volgens Nienaber & Nienaber (1970:20) "besiel" met 'n "sterk geloof" en 'n "groot liefde" vir Afrikaans, en is hul strewe gesien as 'n opstand of 'n kettery teen gevestigde houdings en oortuigings. Die besluit om Afrikaans tot kultuurtaal van die Afrikaner uit te bou, stoel op emosie en nasionalisme. Die realiteit, naamlik dat die taal van ons voorouers ook ons taal is, en die feit dat ons by die afskeuring van Nederlands, die krag van Nederlands as 'n eenheidstaal verdeel en ontkrag het, is gewoon misgekyk. Die besluit om Afrikaans van Nederlands los te skeur, was 'n emosioneel en irrasioneel besluit, waar ons deur gevoelens gestuur is, in plaas van rasionele gesonde verstand.

[15] Odendal, F.F. 1989. Afrikaanse fonetiek. In: Botha, T.J.R. et al. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Kaapstad: Academica. bl. 168.

[16] Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal: Die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad:Tafelberg-Uitgewers, bl. 392: ...Eweneens sal niemand twyfel aan die unieke van elke besondere taal nie... Tale het dieselfde onderliggende struktuurkenmerke en is gelykwaardig vir sover elke taalgemeenskap met sy taal elke saak of begrip waarmee hy te make kry, kan verwoord. Tog verskil tale ook, omdat die kennis van die buitetalige werklikheid deur die verskillende tale as't ware verskillend opgedeel word in woordbetekenisse. Daarom kan 'n mens soms in een taal doeltreffender oor party sake praat as in ander... Die skrywer met talent is ook 'n verkenner – ten eerste van die taal wat 'n werklikheid uniek verwoord, en ten tweede van "party volke" en sodoende "die skepping". "Die mens" kry gestalte in 'n spesifieke mens wat ook verteenwoordigend van 'n bepaalde volksaard is; "die ruimte van die volledige lewe" blyk uit gebeurtenisse en saketoedragte wat hulle miskien vir die eerste keer in die geskiedenis in dié besondere vorm openbaar en nêrens anders kan voorkom nie as in dié "eienaardige" gemeenskap met sy "eie aard".
Wat van 'n "oorspronklike kultuur" so 'n groot aantrekkingskrag maak, is die blote feit dat 'n mens nie alleen geïnteresseerd is in mense en probleme uit ander tye en kulture nie, maar ook in mense, situasies, en probleme uit jou eie tyd en jou eie samelewing. Die gevaar bestaan altyd dat skrywers te veel in die ban van voorbeelde uit ander tale staan, dat hulle na die werklikheid kyk en dit uitbeeld soos andertalige skrywers na hul werklikhede en gemeenskappe kyk, m.a.w. dat hulle 'n soort geestelike kolonialisme beoefen waarvan die sentrum elders is.

[17] ‘Ons skryf soos ons chat’, Die Burger, 09 September:7: Ponelis se waarskuwing oor sorgvrye pogings om klassieke Afrikaans met demotiese Afrikaans te vervang, dra vir my steeds gewig: “Origens is dit hoogs twyfelagtig of ’n variëteit soos demotiese Afrikaans wat so ingrypend deur Engels beïnvloed word, hom op sy eie teen Engels sal kan handhaaf.
“Die invloed bring demotiese Afrikaans so ná aan Engels dat met die volste reg gevra kan word of dit enige sin sal hê om hierdie variëteit op sy eie naas Engels te hê.” Digters en skrywers wat al om die hawerklap na demotiese Afrikaans oorslaan en nalaat om eers die volle register van klassieke Afrikaans te benut, verswak uiteindelik die taal.

[18] "Spruÿt, M. M. 1993. Aspekte van die naamwoordkonstruksie in Griekwa-Afrikaans. Ongepubliseerde verhandeling: Magister in die Lettere en Wysbegeerte in Afrikaans. Universiteit van Zululand". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2016. Besoek op 19 Januarie 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]