Assimilasie (taalkunde)

Assimilasie is 'n fonologiese proses waarby 'n klanksegment (in die reël 'n medeklinker) gedeeltelik of volledig verbind, of klanksgewys gelykgemaak, word tot 'n naburige klank, gewoonlik met die uiteindelike (opsionele) verlies van een van die twee klanke.

Hierdie proses kan mens sowel sinchroon (direk, tydens spraak) as diachroon (as die definitiewe resultaat van 'n historiese ontwikkeling) beskou. Die teenoorgestelde proses van assimilasie word dissimilasie genoem.

Konkreet kan assimilasie gedefinieer word op basis van enkele onderskeidings: lokale assimilasie teenoor harmonie; progressiewe teenoor regressiewe assimilasie; en totale assimilasie teenoor gedeeldelike assimilasie. Twee ietwat meer aparte (en meer omstrede) verskynsels is wederkerige assimilasie en sandhi.

Lokale assimilasie en harmonie

In die eerste instansie word deur taalkundiges die onderskeid getref tussen meer lokale assimilasie of kontakassimilasie enersyds, en lang-afstandsassimilasie of harmonie andersyds.

• Die term lokale assimilasie word gebruik wanneer twee klanke aan mekaar grens en dan assimileer
  • Dit is byvoorbeeld die geval wanneer mens spontaan 'n woord soos 'klipbak' as 'klibbak' of 'dryfwiel' as 'drywiel' uitspreek.
  • Diachroon sien ons lokale assimilasie byvoorbeeld tydens die ontwikkeling van die Middelnederlandse kombinasie [ɳg] tot [ɳ], soos by die evolusie van die woord koning uit coninghe (uitgespreek [ko.niɳgə]) gebeur het.

• Die term harmonie word gebruik vir assimilasie by twee klanke wat nie aan mekaar grens nie. Hierdie klanke bevind hulself normaalweg wel binne dieselfde woord.
  • 'n Voorbeeld van harmonie vind mens in die Ou-Engelse fōt (‘voet’), waar in die meervoudige woord fēt die oorspronklike vokaal gewysig word, onder invloed van 'n tweede syllabe in die ouer vorm *fōti.

Voorbeelde van assimilasie in Afrikaans

Skilpad

Die woord "skilpad" stam vanuit die Nederlandse schildpad wat bestaan uit die stamwoorde schild, wat 'n beskermingsplaat is, en -pad, Nederlands vir padda. 'n Schildpad is dus 'n padda met 'n skild op sy rug. In Afrikaans het die "d" van skild deur 'n proses van assimilasie weggeval.

Oomblik

Die woord oomblik, wat 'n kort tydstip aandui, stam uit die Middelnederlandse ogenblik, wat saamgestel is uit die stamwoorde ogen (wat oë beteken) en blik (in die sin van "kyk"). Die korrekte Afrikaanse spelling sou dus eerder oënblik in plaas van oomblik wees. Die proses van assimilasie waardeur hierdie word oomblik geword het, het egter reeds al in die Nederlandse volksmond sover terug as 1638 ontstaan. Deur assimilasie is die n van ogenblik in die volkstaal, verander tot m. Met verdere wegval van die intervokaliese g ontstaan oomblik.

Verwysings

• Bree, Cor Van. 1987. Historische Grammatica van het Nederlands. Dordrecht. Foris Publications.
• Hartmann, Reinhard R. K. & F.C. Stork. 1972. Assimiliation. In Dictionary of Language and Linguistics, 21-22. London: Applied Science Publishers.
• Neijt, Anneke. 1991. Universele fonologie, een inleiding in de klankleer. Foris Publications. Dordrecht. Ook aanlyn beskikbaar op DBNL.