Wikipedia

Betelgeuse

ster in die sterrebeeld Jagter

Betelgeuse (ˈbiːtəldʒuːz), ook bekend onder sy Bayer-naam, Alpha Orionis of α Ori, is gewoonlik die 10de helderste ster in die naglug en naas Rigel die helderste in die sterrebeeld Jagter (Orion). Dié rooi ster is ’n halfreëlmatige veranderlike ster waarvan die skynbare magnitude wissel tussen 0 en 1,6, die grootste wisseling van enige ster van die 1ste magnitude.

Betelgeuse
Betelgeuse word met ’n pienk pyl aangedui (soos gesien uit die Noordelike Halfrond; in die Suidelike Halfrond is die Jagter onderstebo in die lug).
Betelgeuse word met ’n pienk pyl aangedui (soos gesien uit die Noordelike Halfrond; in die Suidelike Halfrond is die Jagter onderstebo in die lug).
Sterrebeeld Jagter
Bayer-naam Alpha Orionis, α Ori
Spektraaltipe M1-M2 Ia-ab[1]
Soort Superreus
Waarnemingsdata (Epog J2000)
Regte klimming 05h 55m 10.3053s
Deklinasie +07° 24′ 25.426″
Skynmagnitude (m) 0,5[2] 0-1,6[3]
U-B-kleurindeks  2,06[2]
Besonderhede
Massa (M☉) 14[4]-19[5]
Radius (R☉) ~640[6]-764+116−62[5]
Ligsterkte (L☉) ~65 000[6]-87 100[5]
Ouderdom (jaar) 8[7]-14 miljoen[4]
Temperatuur (K) 3 600[5]-3 800[4]
Afstand (ligjaar) 408-548
Eienskappe
Veranderlikheid Halfreëlmatige veranderlike
Ander name
58 Ori, HR 2061, BD+7° 1055, HD 39801, FK5 224, HIP 27989, SAO 113271, GC 7451, CCDM J05552+0724AP, AAVSO 0549+07
Portaal  Portaalicoon   Sterrekunde

Betelgeuse is die helderste ster in die naglug by naby-infrarooigolflengtes en het 'n radius van tussen 640 en 764 sonradiusse.[6] As dit in die middel van die Sonnestelsel geleë was, sou sy oppervlak tot anderkant die asteroïedgordel gestrek het en sou dit Mercurius, Venus, Aarde en Mars verswelg het.

Betelgeuse se posisie (links bo, in die Noordelike Halfrond) in vergelyking met dié van die digte newels van die Orion-molekulêrewolkkompleks en die Jagter se Gordel (foto: Rogelio Bernal Andreo).

Berekenings van Betelgeuse se massa wissel van net onder 10 tot 'n bietjie meer as 20 sonmassas. Sy absolute magnitude is sowat -6. Die ster is minder as 10 miljoen jaar oud en het vinnig ontwikkel vanweë sy groot massa. Sy evolusie sal na verwagting in 'n supernova eindig, waarskynlik binne 100 000 jaar. Wanneer Betelgeuse ontplof, sal dit langer as drie maande so helder soos die halfmaan skyn, maar die lewe op Aarde sal nie geraak word nie.

Die dwaalster is gewerp uit sy ontstaanplek in die Orion OB1-assosiasie, wat die sterre in die Jagter se Gordel insluit, en beweeg teen tot 30 km/s deur die interstellêre medium. Dit skep 'n boegskok van meer as vier ligjare breed. Dit word ook omring deur 'n ingewikkelde, asimmetriese omhulsel van rofweg 250 keer die grootte van die ster, wat veroorsaak word deur massaverlies van die ster self. Betelgeuse is een van die hoekpunte van die Suidelike Halfrond se Somerdriehoek en is in die middel van ons Somerseshoek geleë.

Van Oktober 2019 af het Betelgeuse merkbaar begin verdof en teen middel Februarie 2020 het sy helderheid met 'n faktor van sowat 3 afgeneem, van magnitude 0,5 tot 1,7. Daarna het dit tot 'n meer normale helderheidsomvang teruggekeer en in April 2023 sy hoogste sigbare magnitude van 0 bereik. Infrarooiwaarnemings het geen aansienlike verandering in helderheid oor die afgelope 50 jaar bespeur nie, en daarom word geglo die verdowwing was te wyte aan 'n verandering in die verstrooiing van stof en gas om die ster, eerder as 'n fundamentele verandering. 'n Studie met die Hubble-ruimteteleskoop het aangedui verduisterende stof is geskep deur 'n oppervlakmassauitwerping miljoene kilometers van die ster af, en dit het die verdowwing veroorsaak.

Waarnemingsgeskiedenis

wysig

Betelgeuse en sy rooi kleur is al sedert die oudheid bekend. Die klassieke sterrekundige Ptolemeus het sy kleur as ὑπόκιρρος (hypókirrhos) beskryf: "min of meer oranje-taan"). Dié term is later deur 'n vertaler van die Persiese sterrekundige Ulugh Beg se sterkatalogus, Zij-i Sultani, as "rubedo" vertaal. Dit is Latyn vir "bloesendheid". In die 19de eeu, voor die moderne stelsels van sterreklassifikasie, het die Italiaanse sterrekundige Angelo Secchi die ster ingesluit as een van die prototipes vir sy Klas III-sterre (oranje tot rooi).[8]

Drie eeue voor Ptolemeus het Chinese sterrekundiges Betelgeuse egter as geel beskou. As dit korrek is, kan dit beteken Betelgeuse was in dié tyd in 'n geelsuperreusfase.[4] Dit is 'n geloofwaardige moontlikheid as huidige navorsing oor die ster se ingewikkelde sirkumstellêre omgewing in ag gneem word.[9]

 
Sir John Herschel.

Moderne ontdekkings

wysig

Aboriginesgroepe in Suid-Australië vertel al lank verhale oor Betelgeuse se wisselende helderheid.[10][11] In 1836 het sir John Herschel in Outlines of Astronomy dié wisselende helderheid beskryf. Van 1836 tot 1840 het hy aansienlike veranderings in magnitude opgemerk toe Betelgeuse in Oktober 1837 helderder as Rigel geskyn het, en weer in November 1839.[12]

'n Kalm tydperk van 10 jaar het gevolg, en in 1849 het Herschel nog 'n kort veranderlikheidsiklus opgemerk wat in 1852 'n hoogtepunt bereik het.

Dié wisselvalligheid kan verduidelik hoekom Johann Bayer die aanwysing "alpha" aan die ster gegee het met die publikasie van sy Uranometria in 1603, want sy ligsterkte was waarskynlik net so groot soos dié van die gewoonlik helderder Rigel ("beta").[13]

Beter foto's

wysig
 
Ultravioletfoto's van Hubble uit 1998-'99 wat die asimmetriese pulserings wys, met ooreenstemmende spektraallynprofiele.

In die 1970's het beter foto's moontlik geraak toe 'n metode ontdek is om dofheid uit te skakel. Dit het die optiese resolusie van grondgebaseerde teleskope vebeter en daartoe gelei dat Betelgeuse se fotosfeer met presisie gemeet kon word.[14] Met verbeterings in infrarooiteleskopie het astrofisici die ingewikkelde sirkumstellêre omhulsels om die superreus begin navors,[15] en hulle het die teenwoordigheid van groot gasborrels begin vermoed wat vanweë konveksie ontstaan.[16] Deurbrake in die besigtiging van Betelgeuse se sigbarelig- en infrarooifoto's het egter eers in die laat 1980's en vroeë 1990's 'n werklikheid geword. Helder kolle is aan Betelgeuse se fotosfeer ontdek.[17] Dit was die eerste optiese en infrarooifoto's van 'n stellêre skyf buiten die Son. Die helder kolle het 'n teorie van dekades tevore bevestig dat enorme konveksieselle die ster se oppervlak oorheers.[18]

In die 2000's

wysig

In 'n studie wat in Desember 2000 gepubliseer is, is die ster se deursnee geraam op 55,2±0,5 mas (milliboogsekondes).[19] In die tyd van die publikasie was die geraamde parallaks van die Hipparcos-sending 7,63±1,64 mas, wat 'n geraamde radius van 3,6 AE gee. Volgens 'n infrarooi-interferometriese studie wat in 2009 gepubliseer is, is aangekondig die ster het met 15% gekrimp sedert 1993 sonder 'n aansienlike verdowwing in magnitude.[20]

Benewens oor die ster se deursnee, is vrae gestel oor die ingewikkelde dinamika van Betelgeuse se uitgebreide atmosfeer. Die massa waaruit sterrestelsels bestaan, word herwin as sterre wat ontstaan en verwoes word, en rooi superreuse is groot bydraers, en tog bly die proses waardeur massa tot niet gaan 'n misterie.[21] Nuwe interferometriese metodes kan egter dié probleem help oplos. Foto's wat in Julie 2009 met die Baie Groot Teleskoop geneem en deur die Europese Suidelike Sterrewag (ESO) uitgereik is, het 'n groot pluim gas gewys wat tot 30 AE van die ster af in die omringende atmosfeer strek.[22]

Dié massauitwerping was so ver as Neptunus van die Son af, en is een van baie gebeure in Betelgeuse se omringende atmosfeer. Sterrekundiges het minstens ses omhulsels om die ster geïdentifiseer. Deur die geheim van massaverlies in die laat stadiums van 'n ster se evolusie op te los kan die faktore onthul word wat die ontploffende eindes van dié sterreuse versnel.[20]

Verdowwing (2019-'20)

wysig

Betelgeuse is 'n pulserende, halfreëlmatige veranderlike ster en is onderworpe aan meervoudige siklusse van afnemende helderheid vanweë veranderings in sy grootte en temperatuur.[7] Ander moontlike oorsake wat teen laat in 2019 genoem is, is 'n uitbarsting van gas of stof, of wisselings in die ster se oppervlakhelderheid.[23]

Teen Augustus 2020 het uitgebreide studies op lang termyn, veral met ultravioletwaarnemings deur Hubble, aan die lig gebring die onverwagte verdowwing wat die ster in 2019 ondergaan het, is moontlik veroorsaak deur 'n enorme hoeveelheid superwarm material wat in die ruimte in geskiet is. Die materiaal het afgekoel en 'n stofwolk gevorm wat die sterlig van 'n kwart van Betelgeuse se oppervlak geblokkeer het.

 
'n Vergelyking van foto's van Betelgeuse in Januarie 2019 en Desember 2019 wat die verandering in helderheid en vorm wys.

Hubble het in September, Oktober en November 2019 tekens van digte, verhitte materiaal afgeneem wat deur die ster se atmosfeer beweeg voordat verskeie teleskope die merkbaarder verdowwing in Desember en die eerste paar maande van 2020 waargeneem het.[24]

Teen Januarie 2020 het Betelgeuse met 'n faktor van 2,5 verdof, van magnitude 0,5 tot 1,5. Dit was in Februarie nog dowwer, met 'n rekordminimum van 1,614. Die ster was die "dofste en koelste" wat dit nog was in die 25 jaar van die studie, en daar was ook 'n afname in radius.[25]

Die tydskrif Astronomy het dit as 'n "bisarre verdowwing" beskryf,[26] en daar is bespiegel dat 'n supernova ophande kan wees.[27] Dit het Betelgeuse laat uitsak van een van die 10 helderste sterre tot dowwer as 20ste,[28] merkbaar dowwer as die nabyliggende Aldebaran.[23]

Teen 17 Februarie 2020 het Betelgeuse se helderheid vir 10 dae konstant gebly en dit het gelyk of die ster weer verhelder.[29] Op 22 Februarie het Betelgeuse dalk heeltemal opgehou verdof.[30] Op 24 Februarie 2020 is geen aansienlike verandering oor die afgelope 50 jaar in die infrarooi waargeneem nie. Dit het gelyk of 'n naderende kerninploffing onwaarskynlik is.[31]

Op dieselfde dag het nog studies daarop gedui dat verduisterende sirkumstellêre stof met groot korrels die waarskynlikste oorsaak van die verdowwing kan wees.[32] 'n Ander studie sluit 'n aansienlike bydrae deur stofabsorpsie uit en sê die moontlike oorsaak is groot stervlekke.[33]

In opvolgstudies, wat op 31 Maart 2020 in The Astronomer's Telegram gepubliseer is, is bevind daar is 'n vinnige toename in Betelgeuse se helderheid.[34]

Betelgeuse kan feitlik glad nie tussen Mei en Augustus van die grond af waargeneem word nie omdat dit dan te naby aan die Son is. Net voor sy konjunksie van 2020 met die Son was Betelgeuse se magnitude 0,4. Volgens waarnemings met die STEREO-A-ruimtetuig in Junie en Julie 2020 het die ster weer met 0,5 verdof sedert die laaste grondgebaseerde waarnemings in April. Dit is verbasend, aangesien 'n maksimum vir Augustus/September 2020 verwag is. Die volgende minimum sou omstreeks April 2021 gewees het. Dit is egter bekend dat Betelgeuse se helderheid onreëlmatig wissel, en dit maak voorspellings moeilik.[35]

Op 30 Augustus 2020 het sterrekundiges berig 'n tweede stofwolk is uit die ster waargeneem, en daar was 'n aansienlike gepaardgaande verdowwing van die ster.[36] In Junie 2021 is die stof verduidelik aan die hand van 'n koel kol in sy fotosfeer.[37] In Augustus het 'n tweede, onafhanklike groep dié resultate bevestig.[38] Die stof was vermoedelik vanweë die verkoeling van gas wat die ster uitgeskiet het. 'n Studie in Augustus 2022[39] met Hubble het vorige navorsing bevestig en dui daarop dat die stof geskep kon gewees het deur 'n massauitwerping van die oppervlak af – asook dat die verdowwing 'n korttermynminimum kon gewees het wat saamgeval het met 'n langtermynminimum, en dit het 'n groot minimum veroorsaak (siklusse van onderskeidelik 416 en 2 010 dae), 'n meganisme wat die eerste keer deur die sterrekundige L. Goldberg voorgestel is.[40]

In April 2023 het sterrekundiges berig die ster het 'n maksimum van 0 in sy skynbare magnitude bereik.[41]

Mediaverslaggewing

wysig

Weens misverstande oor berigte in 2009 oor die ster se "verkleining" was Betelgeuse daarna dikwels die onderwerp van rilstories en gerugte dat dit binne 'n jaar gaan ontplof en oor die gevolge daarvan.[42][43] Dit is egter onwaarskynlik dat Betelgeuse 'n gammaflits sal skep en dit is te ver dat sy X-strale, ultravioletstraling of materiaal wat weggeskiet gaan word, 'n noemenswaardige uitwerking op die Aarde sal hê.[7][44]

Ná die ster se verdowwwing in Desember 2019[45][28] was daar weer eens berigte in wentenskaplike en hoofstroommedia dat die ster op die punt is om as 'n supernova te ontplof, al dui wetenskapike navorsing daarop dat 'n supernova waarskynlik eers oor sowat 100 000 jaar sal voorkom.[46]

Selfs bekende media, soos The Washington Post,[47] ABC News in Australië[48] en CNN[49] het 'n wanindruk met hulle nuusdekking geskep. Dennis Overbye van The New York Times het gesê 'n supernova is nog lank nie ophande nie, maar "sterrekundiges het pret deur daaroor te dink."[50]

Waarneming

wysig
 
Betelgeuse van naby gesien.

Danksy sy besonderse oranjerooi kleur en posisie in die sterrebeeld Jagter is dit maklik om Betelgeuse met die blote oog te vind. Dit is een van drie sterre wat die Suidelike Halfrond se Somerdriehoek-asterisme vorm, en dit lê in die middel van ons Somerseshoek. In die Suidelike Halfrond kan Betelgeuse in Junie vir 'n kort ruk ná sonsondergang aan die westelike horison gesien word, en 'n paar maande later voor sonsopkoms aan die oostelike horison. Tussen middel September en middel Maart (op sy beste in middel Desember) kan dit uit feitlik elke bewoonde gebied in die wêreld gesien word, buiten Antarktika by breedtegrade suid van 82°.

Betelgeuse is 'n veranderlike ster waarvan die skynbare magnitude wissel tussen 0 en 1,6.[3] Daar is rukke wanneer dit helderder as Rigel word en die sesde helderste ster in die naglug is, en soms is dit selfs helderder as Capella. Op sy dofste kan dit dowwer as Deneb en Beta Crucis wees (albei self effens veranderlik), en dan is dit die 20ste helderste ster.[51]

Betelgeuse se fotosfeer het 'n uitgebreide atmosfeer, wat sterk emissielyne eerder as absorpsielyne toon, 'n verskynsel wat voorkom wanneer 'n ster omring word deur 'n dik gasomhulsel (eerder as geïoniseerd). Dié uitgebreide, gasagtige atmosfeer beweeg na en weg van Betelgeuse, na gelang van die fluktuasies in die fotosfeer. Betelgeuse is die helderste naby-infrarooi-bron in die lug, met 'n J-band-magnitude van -2,99;[52] net sowat 13% van die ster se stralingsenergie word as sigbare lig uitgestraal. As die menslike oog sensitief was vir straling by alle golflengtes, sou Betelgeuse die helderste ster in die naglug gewees het.[51]

Veranderlikheid

wysig
 
Die sterrebeeld Jagter in die Noordelike Halfrond, met Betelgeuse teen sy normale magnitude (links) en tydens sy diep minimum vroeg in 2020 (regs).

Betelgeuse word geklassifiseer as 'n halfreëlmatige veranderlike ster, wat beteken daar is 'n mate van reëlmatigheid in die helderheidswisselings, maar die ligsterktes kan wissel, siklusse kan verskillende lengtes hê en daar kan tydperke van geen wisselings of onreëlmatigheid wees. Dit word in die subgroep SRc geplaas; dit is pulserende rooi superreuse van sowat die eerste magnitude met tydperke van tiene tot honderde dae.[53]

Betelgeuse het gewoonlik net klein helderheidsveranderings van sowat 0,5, maar by sy uiterstes kan dit 'n skynbare magnitude van tot 0 hê, of dit kan so dof soos 1,6 wees. Betelgeuse word in die General Catalogue of Variable Stars gelys met 'n moontlike tydperk van 2 335 dae.[53] Meer gedetailleerde ontledings het 'n hooftydperk van sowat 400 dae gewys, 'n kort tydperk van 185 dae[5] en 'n langer sekondêre tydperk van sowat 2 100 dae.[54][55]

Die radiale pulserings van rooi superreuse wys tydperke van 'n paar honderd dae is tipies.[56] Lyne in Betelgeuse se spektrum toon Doppler-verskuiwings wat dui op radiale snelhede wat rofweg in ooreenstemming met die helderheidswisselings verander. Dit demonstreer die aard van die pulserings in grootte, hoewel ooreenstemmende temperatuur- en spektrale wisselings nie duidelik gesien word nie.[57] Wisselings in Betelgeuse se deursnee is ook al regstreeks gemeet.[58]

Die bron van die lang sekondêre tydperke is onbekend, maar dit kan nie aan die hand van radiale pulserings verduidelik word nie.[55] Interferometriese waarnemings van Betelgeuse het warmkolle getoon wat vermoedelik geskep word deur massiewe konveksieselle. Hulle is 'n aansienlike breukdeel van die deursnee van die ster en straal elk 5-10% van die ster se totale lig uit.[59][54] Een teorie om lang sekondêre tydperke te verduidelik is dat hulle veroorsaak word deur die evolusie van sulke selle gekombineer met die ster se rotasie.[55] Ander teorieë sluit in naby-interaksies van dubbelmetgeselle, chromosferiese magnetiese aktiwiteit wat massaverlies beïnvloed of nieradiale pulserings.[60]

Fisiese eienskappe

wysig
 
(Julie 2008, verouderd). Die relatiewe groottes van die planete in die Sonnestelsel en verskeie sterre, insuitende Betelgeuse:
  1. Mercurius < Mars < Venus < Aarde
  2. Aarde < Neptunus < Uranus < Saturnus < Jupiter
  3. Jupiter < Wolf 359 < Son < Sirius
  4. Sirius < Pollux < Arcturus < Aldebaran
  5. Aldebaran < Rigel < Antares < Betelgeuse
  6. Betelgeuse < Mu Cephei < VV Cephei A < VY Canis Majoris

Betelgeuse is 'n baie groot, helder maar koel ster met die klassifikasie M1-2 Ia-ab- rooi superreus. Die letter "M" beteken dit is 'n rooi ster van klas M en dus het dit 'n relatief lae fotosferiese temperatuur; die "Ia-ab"-ligsterkteklas dui aan dit is 'n normale superreus met 'n gemiddelde ligsterkte, met eienskappe tussen dié van 'n normale en 'n helder superreus. Sedert 1943 dien Betelgeuse se spektrum as een van die stabiele ankerpunte waarvolgens ander sterre geklassifiseer word.[61]

Onsekerheid oor die ster se oppervlaktemperatuur, deursnee en afstand maak dit moeilik om 'n presiese meting van sy ligsterkte te kry, maar navorsing uit 2012 noem 'n ligsterkte van sowat 126 000 L☉, as die afstand aanvaar word as 200 parsek (652 ligjare).[62] Studies sedert 2001 noem 'n effektiewe temperatuur van tussen 3 250 en 3 690 K. Waardes buite dié omvang is voorheen berig, en die variasies is vermoedelik korrek in die lig van die pulserings in die atmosfeer.[7]

Die ster se rotasie is stadig. Die mees onlangse snelheid wat aangeteken is, was 5,45 km/s[63] – baie stadiger as Antares, met sy rotasiesnelheid van 20 km/s.[64] Die rotasieperiode hang af van Betelgeuse se grootte en oriëntasie teenoor die Aarde, maar daar is bereken die ster draai elke 36 jaar om sy eie as en lê teen 'n hellingshoek van sowat 60° met die Aarde.[63]

In 2004 het sterrekundiges deur middel van rekenaarsimulasies gespekuleer dat Betelgeuse, al het hy nie roteer nie, grootskaalse magnetiese aktiwiteit in sy uitgebreide atmosfeer sou ondergaan het, 'n faktor waardeur selfs matig sterk velde 'n betekenisvolle invloed kan hê op die ster se stof, wind en massaverlies.[65]

'n Reeks spektropolarimetriese waarnemings wat in 2010 gedoen is, het die teenwoordigheid van 'n swak magneetveld op Betelgeuse se oppervlak bespeur, wat daarop dui dat die reusagtige konveksiebewegings van superreuse 'n kleinskaalse dinamo-effek kan ontketen.[66]

Massa

wysig

Betelgeuse het sover bekend geen wentelmetgeselle nie en sy massa kan dus nie met dié direkte metode bereken word nie. Moderne ramings van die ster se massa deur teoretiese modellering het waardes gegee van 9,5 tot 21 M☉,[67] met waardes van 5-30 sonmassas uit ouer studies.[68]

Beweging

wysig
 
'n Kaart van die Orion OB1-assosiasie, wat die blou superreuse van die Jagter se Gordel en die Orionnewel bevat. Betelgeuse is vermoedelik 'n dwaalster wat uit dié assosiasie gewerp is.

Die kinematika van Betelgeuse is ingewikkeld. Die ouderdom van klas M-superreuse met 'n aanvanklike massa van 20 M☉ is rofweg 10 miljoen jaar.[69][70]

As begin word by sy huidige posisie en beweging, sal 'n terugwerking in tyd Betelgeuse amper 1 000 ligjare verder van die galaktiese sentrum af plaas: 'n onwaarskynlike ligging, aangesien daar geen stervormingstreek daar is nie. Dit lyk ook nie of Betelgeuse se teruggewerkte baan hom laat kruis met die Orion-OB1-assosiasie of die veel jonger Orionnewelswerm (ONS, ook bekend as Ori OB1d) nie. Die naaste afstand van Betelgeuse aan die ONS is tussen 1 269 en 1 350 ligjare. Dus was Betelgeuse se beweging nie altyd dieselfde as nou nie en het dit die een of ander tyd sy beweging verander, moontlik vanweë 'n supernova wat naby hom ontplof het.[69][71]

Die waarskynlikte stervormingscenario vir Betelgeuse is dat dit 'n dwaalster is wat aanvanklik in die Orion-OB1-assosiasie ontstaan het, en dat dit sowat 10-12 miljoen jaar oud is. Dit het vinnig ontwikkel vanweë sy groot massa.[69] H. Bouy en J. Alves het in 2015 voorgestel dit was eerder lid van die pas ontdekte Taurion-OB-assosiasie.[72]

Sirkumstellêre dinamika

wysig
 
'n Foto van die ESO se Baie Groot Teleskoop wat die stellêre skyf en 'n uitgebreide atmosfeer wys, met 'n voorheen onbekende pluim van omringende gas.

In die laat fase van sterevolusie toon swaar sterre soos Betelgeuse 'n groot mate van massaverlies, moontlik tot 1 sonmassa elke 10 000 jaar. Dit lei tot 'n ingewikkelde sirkumstellêre omgewing wat voortdurend fluktueer. In 'n verslag in 2009 is die massaverlies van sterre genoem die "sleutel tot die begrip van die evolusie van die heelal van die vroegste kosmologiese tye tot die huidige epog, en van planeetvorming en die vorming van lewe self".[73]

Die fisiese meganisme word egter nie goed verstaan nie.[74] Toe Martin Schwarzschild die eerste keer sy teorie van groot konveksieselle voorgestel het, het hy geredeneer dit word waarskynlik veroorsaak deur massaverlies in ontwikkelde superreuse soos Betelgeuse.[75] Onlangse navorsing het met dié hipotese saamgestem, maar daar is nog onsekerheid oor die struktuur van die sterre se konveksie, die meganisme van hulle massaverlies, die manier waarop stof in hulle uitgebreide atmosfeer ontstaan en die toestande wat hulle dramatiese einde in 'n tipe II-supernova verhaas.[74]

 
'n Kunstenaarsvoorstelling van die ESO wat Betelgeuse wys met 'n reuseborrel wat op sy oppervlak kook en 'n pluim gas wat tot ses keer sy fotosferiese radius, of rofweg die wentelbaan van Neptunus, ver uitgewerp word.

In 2001 het Graham Harper 'n sterwind van 0,03 somassa elke 10 000 jaar voorspel,[76] maar navorsing sedert 2009 het bewyse gelewer van episodiese massaverlies wat enige totale syfer vir Betelgeuse onseker maak.[77] Huidige waarnemings dui daarop dat 'n ster soos Betelgeuse dalk 'n deel van sy bestaan as 'n rooi superreus deurbring, maar dan terug oor die Hertzsprung-Russell-diagram beweeg, weer deur 'n kort fase as 'n geel superreus gaan en dan as 'n blou superreus of Wolf-Rayetster ontplof.[9]

Sterrekundiges is dalk naby 'n oplossing vir die geheim. Hulle het 'n groot pluim gas opgemerk wat tot ses keer Betelgeuse se fotosferiese radius ver uitgewerp word. Dit wys Betelgeuse werp nie materie ewe veel in alle rigtings uit nie.[22] Die teenwoordigheid van die pluim dui daarop dat die sferiese simmetrie van die ster se fotosfeer, wat dikwels in infrarooi gesien word, nie in sy onmiddellike omgewing behou word nie. Asimmetrie op die sterskyf is by verskillende golflengtes aangeteken. Die twee meganismes wat so 'n asimmetriese massaverlies kan veroorsaak, is grootskaalse konveksieselle of polêre massaverlies, moontlik vanweë rotasie.[22] Beter ondersoeke het gewys gas in die superreus se uitgebreide atmosfeer beweeg kragtig op en af, en skep borrels so groot soos die superreus self. Dit het die span laat glo sulke opstotings veroorsaak die reusepluimuitwerping wat Kervella waargeneem het.[77]

Asimmetriese omhulsels

wysig

Benewens die fotosfeer is nog ses komponente van Betelgeuse se atmosfeer geïdentifiseer. Hulle is 'n molekulêre omgewing, andersins bekend as die MOLsfeer, 'n gasagtige omhulsel, 'n chromosfeer, 'n stofomgewing en twee buitenste omhulsels (S1 en S2) wat uit koolstofmonoksied (CO) bestaan. Sommige van dié elemente is asimmetries terwyl ander oorvleuel.[59]

 
Die buitekant van die ESO se Baie Groot Teleskoop (BGT) in Paranal, Chili.

By sowat 0,45 sterradiusse (~2-3 AE) bo die fotosfeer kan 'n molekulêre laag of omgewing, bekend as die MOLsfeer, lê. Studies wys dit bestaan uit waterdamp en koolstofmonoksied en het 'n effektiewe temperatuur van sowat 1 500 tot 500 K.[59][78] Waterdamp is in die 1960's die eerste keer in die superreus se spektrum bespeur, maar dit is dekades lank geïgnoreer. Die MOLsfeer kan molekules van silikonmonoksied (SiO) en aluminiumoksied (Al2O3) bevat, wat die vorming van stofdeeltjies verduidelik.

 
'n Binneste uitsig op een van die vier 8,2 m-eenheidteleskope by die BGT.

Nog 'n koel streek, die asimmetriese gasagtige omhulsel, strek vir verskeie radiusse (~1040 AE) van die fotosfeer af. Dit is verryk met suurstof en veral stikstof relatief tot koolstof. Hierdie verbindingsafwykings word waarskynlik veroorsaak deur kontaminasie deur CNO-geprosesseerde materiaal van binne Betelgeuse.[59][79]

Foto's deur radioteleskope wat in 1998 geneem is, bevestig dat Betelgeuse 'n baie ingewikkelde atmosfeer het,[80] met 'n temperatuur van sowat 3 450 K, soortgelyk aan dié wat op die ster se oppervlak gemeet is, maar baie laer as dié van omringende gas in dieselfde streek.[80][81] Die foto's wys ook dié gas met 'n laer temperatuur raak al hoe koeler namate dit na buite versprei. Hoewel dit onverwags is, is dit die grootste bestanddeel van Betelgeuse se atmosfeer. "Dit verander ons basiese begrip van rooi superreuse se atmosfeeer," verduidelik die spanleier, Jeremy Lim. "In plaas daarvan dat die ster se atmosfeer eenvormig uitsit vanweë gas wat naby sy oppervlak tot hoë temperature verhit word, lyk dit nou of verskeie reusekonveksieselle die gas van sy oppervlak af tot in sy atmosfeer aandryf."[80]

Die chromosfeer is regstreeks in ultraviolet deur Hubble afgeneem. Die foto's het ook 'n helder streek in die suidwestelike kwadrant van die skyf gewys.[82] Die gemiddelde radius van die chromosfeer was in 1996 sowat 2,2 keer dié van die optiese skyf (~10 AE) en het 'n temperatuur van nie meer nie as 5 500 K.[59][83]

In 2004 het waarnemings met Hubble se hoëpresisie-spektrometer die bestaan uitgewys van warm chromosferiese plasma minstens 1 boogsekonde van die ster af. Op 'n afstand van 642,5 ligjare kan die grootte van die chromosfeer tot 200 AE wees.[82] Die waarnemings het onteenseglik gedemonstreer die warm chromosferiese plasma oorvleuel met koel gas in Betelgeuse se gasagtige omhulsel, sowel as met die stof in die omhulsels van sy sirkumstellêre skyf.[59][82]

 
Dié infrarooifoto deur die Baie Groot Teleskoop wys ingewikkelde omhulsels van gas en stof om Betelgeuse. Die klein rooi sirkeltjie in die middel is die grootte van die fotosfeer.

Die eerste bewering van 'n stofomhulsel om Betelgeuse is in 1977 gemaak toe opgemerk is stofomhulsels om ou sterre straal groot hoeveelhede bestraling uit benewens dié uit die fotosfeer. Met interferometrie is tot die gevolgtrekking gekom dat die rooi superreus die meeste van sy oormaat bestraling uitstraal van 'n posisie buite 12 sterradiusse, of rofweg die afstand van die Kuipergordel by 50-60 AE.[15][59] Sedertdien was daar studies van dié stofomhulsels by verskillende golflengtes, met beduidend verskillende resultate. Studies van die 1990's het geraam die binneste radius van die stofomhulsel is enigiets van 0,5-1 boogsekonde, of 100-200 AE.[84]

Dié studies het daarop gewys dat die stofomgewing om Betelgeuse nie staties is nie. In 1994 is berig die ster ondergaan sporadiese, dekades lange stofproduksie, gevolg deur onaktiwiteit. In 1997 is aansienlike veranderings in die stofomhulsel se vorm binne 'n jaar bespeur, wat suggereer die omhulsel word asimmetries verlig deur 'n sterstralingsveld wat sterk beïnvloed word deur die bestaan van fotosferiese warmkolle.[84]

Hoewel die presiese grootte van die twee buitenste CO-omhulsels moeilik is om te bepaal, dui voorlopige ramings daarop dat die een omhulsel sowat 1,5-4 boogsekondes ver strek en die ander een tot 7 boogsekondes.[85]

As 'n mens aanneem Jupiter se wentelbaan van 5,5 AE is die ster se radius, sou die binneste omhulsel rofweg 50-150 sterradiusse (~300-800 AE) ver gestrek het en die buitenste een tot 250 sterradiusse ver (~1 400 AE). Die Son se heliopouse word op sowat 100 AE geraam, en die grootte van dié buitenste omhulsel sou dus amper 14 keer dié van die Sonnestelsel gewees het.

Supersoniese boegskok

wysig

Betelgeuse beweeg teen sowat 30 km/s deur die interstellêre medium en skep 'n boegskok.[86][87] Die skok word nie deur die ster geskep nie, maar deur sy kragtige sterwind terwyl dit groot hoeveelhede gas in die interstellêre medium uitwerp teen 'n snelheid van 17 km/s. Dit verhit die materiaal om die ster en maak dit sigbaar in infrarooilig.[88] Omdat Betelgeuse so helder is, is die boegskok in 1997 die eerste keer afgeneem. Die komeetagtige struktuur is na raming minstens 3,3 ligjare breed, as die afstand 643 ligjare is.[89]

Hidrodinamiese simulasies van die boegskok wat in 2012 gedoen is, dui aan dit is baie jonk – minder as 30 000 jaar oud. Daar kan twee redes hiervoor wees: dat Betelgeuse eers onlangs in 'n deel van die interstellêre medium met verskillende eienskappe inbeweeg het, of dat die ster 'n groot transformasie ondergaan en sy sterwind verander het.[90]

'n Verslag van 2012 het voorgestel dié verskynsel word veroorsaak deur Betelgeuse se verandering van 'n blou in 'n rooi superreus. Daar is bewyse dat 'n ster soos Betelgeuse in die laat stadiums van evolusie "vinnige veranderings op die H-R-diagram kan ondergaan van rooi in blou of omgekeer, met meegaande vinnige veranderings in sy sterwind en boegskok".[86]

Sterfases

wysig

Betelgeuse is 'n rooi superreus wat uit 'n klas O-hoofreeksster ontwikkel het. Nadat die waterstof in sy kern op was, het dit tot 'n blou superreus ontwikkel en daarna tot sy huidige rooisuperreusvorm.[91] Sy kern sal eindelik inplof en 'n supernova veroorsaak, waarna sy kern as 'n kompakte oorblyfsel sal voortbestaan. Die besonderhede hang af van sy presiese aanvanklike massa en ander fisiese eienskappe van hom as hoofreeksster, wat nie goed bekend is nie.

Hoofreeksster

wysig
 
Celestia se voorstelling van die Jagter soos dit kan lyk as Betelgeuse as 'n supernova ontplof. Die Jagter se Gordel is in die middel van die foto.

Dit is moeilik om te bepaal wat Betelgeuse se presiese eienskappe as hoofreeksster was. Sy massa word egter geraam op sowat 10-20 M☉, terwyl moderne modelle dit raam op 15-20 M☉. Sy chemiese samestelling was waarskynlik sowat 70% waterstof, 28% helium en 2,4% swaarder elemente – dus met 'n metaalinhoud van effens meer as die Son, maar andersins soortgelyk.

Die rotasiesnelheid moet ook in ag geneem word. 'n Ster van 15 sonmassas sal binne 11,5-15 miljoen jaar die rooisuperreusfase bereik. Vinnig roterende sterre neem die langste.[92] 'n Stadig roterende ster van 20 sonmassas sal net 8,1 miljoen jaar neem,[91] en dit is na raming Betelgeuse se eienskappe.

Die tyd totdat Betelgeuse ontplof, hang af van die voorspelde aanvanklike toestande en van die geraamde tyd wat dit reeds 'n rooi superreus is. Die beste raming vir Betelgeuse is oor sowat 100 000 jaar.[7][92]

As Betelgeuse as 'n tipe II-P-supernova ontplof, sal sy skynbare magnitude 'n hoogtepunt van -8 tot -12 bereik.[93] Dit sal maklik bedags gesien kan word. Dit sal twee tot drie maande lank baie helder wees en dan vinnig verdof.[94]

Name

wysig

Die ster se Bayer-naam is "Alpha Orionis" en sy Flamsteed-naam "58 Orionis". Die tradisionele naam, "Betelgeuse", is afgelei van die Arabiese يد الجوزاء, Yad al-Jauzā ("die hand van Orion"). Middeleeuse vertalers het die Arabiese karakter vir "Y" verkeerdelik as "B" gelees, vandaar die beginletter B in Betelgeuse.

In 2016 het die Internasionale Astronomiese Unie se sternaamwerkgroep (WGSN) die amptelike naam "Betelgeuse" vir die ster goedgekeur.[95]

Verwysings

wysig
  1. ↑ Keenan, Philip C.; McNeil, Raymond C. (1989). "The Perkins catalog of revised MK types for the cooler stars". Astrophysical Journal Supplement Series. 71: 245. Bibcode:1989ApJS...71..245K. doi:10.1086/191373. S2CID 123149047.
  2. ↑ 2,0 2,1 Nicolet, B. (1978). "Catalogue of Homogeneous Data in the UBV Photoelectric Photometric System". Astronomy & Astrophysics. 34: 1–49. Bibcode:1978A&AS...34....1N.
  3. ↑ 3,0 3,1 "Alpha Orionis". Variable Star Index. Besoek op 20 Februarie 2020.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Neuhäuser, R; Torres, G; Mugrauer, M; Neuhäuser, D L; Chapman, J; Luge, D; Cosci, M (Oktober 2022). "Colour evolution of Betelgeuse and Antares over two millennia, derived from historical records, as a new constraint on mass and age". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 516 (1): 693–719. arXiv:2207.04702. Bibcode:2022MNRAS.516..693N. doi:10.1093/mnras/stac1969. hdl:10278/5003332. ISSN 0035-8711.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Joyce, Meridith; Leung, Shing-Chi; Molnár, László; Ireland, Michael; Kobayashi, Chiaki; Nomoto, Ken'Ichi (2020). "Standing on the Shoulders of Giants: New Mass and Distance Estimates for Betelgeuse through Combined Evolutionary, Asteroseismic, and Hydrodynamic Simulations with MESA". The Astrophysical Journal. 902 (1): 63. arXiv:2006.09837. Bibcode:2020ApJ...902...63J. doi:10.3847/1538-4357/abb8db. S2CID 221507952.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Mittag, M.; Schröder, K.-P.; Perdelwitz, V.; Jack, D.; Schmitt, J.H.M.M. (1 Januarie 2023). "Chromospheric activity and photospheric variation of α Ori during the great dimming event in 2020". Astronomy and Astrophysics. 669: A9. arXiv:2211.04967. Bibcode:2023A&A...669A...9M. doi:10.1051/0004-6361/202244924. ISSN 0004-6361.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Dolan, Michelle M.; Mathews, Grant J.; Lam, Doan Duc; Lan, Nguyen Quynh; Herczeg, Gregory J.; Dearborn, David S.P. (2017). "Evolutionary Tracks for Betelgeuse". The Astrophysical Journal. 819 (1): 7. arXiv:1406.3143v2. Bibcode:2016ApJ...819....7D. doi:10.3847/0004-637X/819/1/7. S2CID 37913442.
  8. ↑ Brück, H. A. (11–15 July 1978). "P. Angelo Secchi, S.J. 1818–1878" in Spectral Classification of the Future.: 7–20. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Levesque, E.M. (June 2010). "The physical properties of red supergiants" in Hot and Cool: Bridging gaps in massive star evolution. 425, Astronomical Society of the Pacific. 
  10. ↑ Boutsalis, Kelly (10 Augustus 2020). "Teaching indigenous star stories". The Walrus. Besoek op 6 Julie 2021.
  11. ↑ Hamacher, Duane W. (2018). "Observations of red-giant variable stars by Aboriginal Australians". The Australian Journal of Anthropology. 29: 89. arXiv:1709.04634. Bibcode:2018AuJAn..29...89H. doi:10.1111/taja.12257. S2CID 119453488.
  12. ↑ Wilk, Stephen R. (1999). "Further Mythological Evidence for Ancient Knowledge of Variable Stars". The Journal of the American Association of Variable Star Observers. 27 (2): 171–74. Bibcode:1999JAVSO..27..171W.
  13. ↑ Kaler, James B. (2002). The Hundred Greatest Stars. New York, NY: Copernicus Books. p. 33. ISBN 978-0-387-95436-3.
  14. ↑ Labeyrie, A. (Mei 1970). "Attainment of diffraction-limited resolution in large telescopes by Fourier analysing speckle patterns in star images". Astronomy and Astrophysics. 6: 85. Bibcode:1970A&A.....6...85L.
  15. ↑ 15,0 15,1 Sutton, E.C.; Storey, J.W.V.; Betz, A.L.; Townes, C.H.; Spears, D.L. (1977). "Spatial heterodyne tnterferometry of VY Canis Majoris, Alpha Orionis, Alpha Scorpii, and R Leonis at 11 microns". Astrophysical Journal Letters. 217: L97–L100. Bibcode:1977ApJ...217L..97S. doi:10.1086/182547.
  16. ↑ Boesgaard, A.M.; Magnan, C. (Junie 1975). "The circumstellar shell of alpha Orionis from a study of the Fe II emission lines". Astrophysical Journal. 198 (1): 369–371, 373–378. Bibcode:1975ApJ...198..369B. doi:10.1086/153612.
  17. ↑ Bernat, David (2008). "Aperture masking interferometry". Ask an Astronomer. Astronomy department. Cornell University. Besoek op 15 Oktober 2012.
  18. ↑ Tuthill, P.G.; Haniff, C.A.; Baldwin, J.E. (Maart 1997). "Hotspots on late-type supergiants". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 285 (3): 529–39. Bibcode:1997MNRAS.285..529T. doi:10.1093/mnras/285.3.529.
  19. ↑ Weiner, J.; Danchi, W.C.; Hale, D.D.S.; McMahon, J.; Townes, C.H.; Monnier, J.D.; Tuthill, P.G. (Desember 2000). "Precision measurements of the diameters of α Orionis and ο Ceti at 11 microns". The Astrophysical Journal. 544 (2): 1097–1100. Bibcode:2000ApJ...544.1097W. doi:10.1086/317264.
  20. ↑ 20,0 20,1 UC Berkeley (9 June 2009). "Red giant star Betelgeuse mysteriously shrinking". Persberig. http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2009/06/09_betelim.shtml. Besoek op 18 April 2010. 
  21. ↑ Bernat, Andrew P. (1977). "The circumstellar shells and mass-loss rates of four M supergiants". Astrophysical Journal. 213: 756–66. Bibcode:1977ApJ...213..756B. doi:10.1086/155205. S2CID 121146305.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Kervella, P.; Verhoelst, T.; Ridgway, S.T.; Perrin, G.; Lacour, S.; Cami, J.; Haubois, X. (September 2009). "The close circumstellar environment of Betelgeuse. Adaptive optics spectro-imaging in the near-IR with VLT/NACO". Astronomy and Astrophysics. 504 (1): 115–25. arXiv:0907.1843. Bibcode:2009A&A...504..115K. doi:10.1051/0004-6361/200912521. S2CID 14278046.
  23. ↑ 23,0 23,1 Byrd, Deborah (23 Desember 2019). "Betelgeuse is 'fainting' but (probably) not about to explode". Earth & Sky. Besoek op 4 Januarie 2020.
  24. ↑ Overbye, Dennis (14 Augustus 2020). "This star looked like it would explode. Maybe it just sneezed". The New York Times. Besoek op 15 Augustus 2020.
  25. ↑ Guinan, Edward F.; Wasatonic, Richard J. (1 Februarie 2020). "Betelgeuse Updates – 1 February 2020; 23:20 UT". The Astronomer's Telegram. ATel #13439. Besoek op 2 Februarie 2020.
  26. ↑ Carlson, Erika K. (27 Desember 2019). "Betelguese's bizarre dimming has astronomers scratching their heads". Astronomy. Besoek op 28 Desember 2019.
  27. ↑ Griffin, Andrew (29 Desember 2019). "Betelgeuse: Star is behaving strangely and could be about to explode into a supernova, say astronomers". The Independent. Besoek op 30 Desember 2019.
  28. ↑ 28,0 28,1 Guinan, Edward F.; Wasatonic, Richard J.; Calderwood, Thomas J. (23 Desember 2019). "Updates on the "fainting" of Betelgeuse". The Astronomer's Telegram. ATel #13365. Besoek op 27 Desember 2019.
  29. ↑ Dorminey, Bruce (17 Februarie 2020). "Betelgeuse has finally stopped dimming, says astronomer". Forbes. Besoek op 19 Februarie 2020.
  30. ↑ Guinan, Edward; Wasatonic, Richard; Calderwood, Thomas; Carona, Donald (22 Februarie 2020). "The fall and rise in brightness of Betelgeuse". The Astronomer's Telegram. ATel #13512. Besoek op 22 Februarie 2020.
  31. ↑ Gehrz, R.D.; et al. (24 Februarie 2020). "Betelgeuse remains steadfast in the infrared". The Astronomer's Telegram. ATel #13518. Besoek op 24 Februarie 2020.
  32. ↑ University of Washington (6 March 2020). "Dimming Betelgeuse likely isn't cold, just dusty, new study shows". Persberig. Archived from the original on 28 Februarie 2021. https://web.archive.org/web/20210228020242/https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-03/uow-dbl030520.php. Besoek op 6 March 2020. 
  33. ↑ Dharmawardena, Thavisha E.; Mairs, Steve; Scicluna, Peter; Bell, Graham; McDonald, Iain; Menten, Karl; Weiss, Axel; Zijlstra, Albert (29 Junie 2020). "Betelgeuse fainter in the submillimeter too: An analysis of JCMT and APEX monitoring during the recent optical minimum". The Astrophysical Journal. 897 (1): L9. arXiv:2006.09409. Bibcode:2020ApJ...897L...9D. doi:10.3847/2041-8213/ab9ca6. ISSN 2041-8213. S2CID 219721417.
  34. ↑ Sigismondi, Costantino (31 Maart 2020). "Rapid rising of Betelgeuse's luminosity". The Astronomer's Telegram. ATel #13601. Besoek op 1 April 2020.
  35. ↑ Dupree, Andrea; Guinan, Edward; Thompson, William T.; et al. (STEREO/SECCHI/HI consortium) (28 Julie 2020). "Photometry of Betelgeuse with the STEREO Mission while in the glare of the Sun from Earth". Astronomer's Telegram. ATel #13901. Besoek op 28 Julie 2020.
  36. ↑ Sigismondi, Costantino; et al. (30 Augustus 2020). "Second dust cloud on Betelgeuse". The Astronomer's Telegram. ATel #13982. Besoek op 31 Augustus 2020.
  37. ↑ Montargès, M.; Cannon, E.; Lagadec, E.; et al. (16 Junie 2021). "A dusty veil shading Betelgeuse during its Great Dimming". Nature. 594 (7863): 365–368. arXiv:2201.10551. Bibcode:2021Natur.594..365M. doi:10.1038/s41586-021-03546-8. PMID 34135524. S2CID 235460928.
  38. ↑ Alexeeva, Sofya; Zhao, Gang; Gao, Dong-Yang; Du, Junju; Li, Aigen; Li, Kai; Hu, Shaoming (5 Augustus 2021). "Spectroscopic evidence for a large spot on the dimming Betelgeuse". Nature Communications (in Engels). 12 (1): 4719. arXiv:2108.03472. Bibcode:2021NatCo..12.4719A. doi:10.1038/s41467-021-25018-3. ISSN 2041-1723. PMC 8342547. PMID 34354072.
  39. ↑ Dupree, Andrea K.; Strassmeier, Klaus G.; Calderwood, Thomas; Granzer, Thomas; Weber, Michael; Kravchenko, Kateryna; et al. (2 Augustus 2022). "The great dimming of Betelgeuse: A surface mass ejection and its consequences". The Astrophysical Journal. 936 (1): 18. arXiv:2208.01676. Bibcode:2022ApJ...936...18D. doi:10.3847/1538-4357/ac7853. S2CID 251280168.
  40. ↑ Goldberg, L. (Mei 1984). "The variability of alpha Orionis". Publications of the Astronomical Society of the Pacific (in Engels). 96: 366. Bibcode:1984PASP...96..366G. doi:10.1086/131347. ISSN 0004-6280. S2CID 121926262.
  41. ↑ Sigismondi, Constantino; et al. (22 April 2023). "Monitoring Betelgeuse at its brightest". The Astronomer's Telegram. Atel #16001. Besoek op 22 April 2023.
  42. ↑ Connelly, Claire (19 Januarie 2011). "Tatooine's twin suns – coming to a planet near you just as soon as Betelgeuse explodes". News.com.au. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 September 2012. Besoek op 14 September 2012.
  43. ↑ Plait, Phil (1 Junie 2010). "Is Betelgeuse about to blow?". Bad Astronomy. Discovery. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 April 2011. Besoek op 14 September 2012.
  44. ↑ Betz, Eric (14 Februarie 2020). "When Betelgeuse goes supernova, what will it look like from Earth?". Astronomy Magazine (in Engels (VSA)). Besoek op 15 Junie 2023.
  45. ↑ Guinan, Edward F.; Wasatonic, Richard J.; Calderwood, Thomas J. (8 Desember 2019). "ATel #13341 – The fainting of the nearby red supergiant Betelgeuse". The Astronomer's Telegram. Besoek op 27 Desember 2019.
  46. ↑ Plait, Phil (8 September 2014). "When will Betelgeuse explode?". Slate. Besoek op 28 Desember 2019.
  47. ↑ Kaplan, Sarah (27 Desember 2019). "Is Betelgeuse, one of the sky's brightest stars, on the brink of a supernova?". The Washington Post. Besoek op 28 Desember 2019.
  48. ↑ Iorio, Kelsie (27 Desember 2019). "Is Betelgeuse, the red giant star in the constellation Orion, going to explode?". ABC News. Australië. Besoek op 28 Desember 2019.
  49. ↑ Prior, Ryan (26 Desember 2019). "A giant red star is acting weird and scientists think it may be about to explode". CNN. Besoek op 28 Desember 2019.
  50. ↑ Overbye, Dennis (9 Januarie 2020). "Just a fainting spell? Or is Betelgeuse about to blow? – A familiar star in the constellation Orion has dimmed noticeably since October. Astronomers wonder if its explosive finale is imminent". The New York Times. Besoek op 12 Januarie 2020.
  51. ↑ 51,0 51,1 Burnham, Robert jr. (1978). Burnham's Celestial Handbook: An observer's guide to the universe beyond the Solar system. Vol. 2. New York, NY: Courier Dover Publications. p. 1290. ISBN 978-0-486-23568-4.
  52. ↑ The Two Micron All Sky Survey at IPAC (7 September 2009). "Very bright stars in the 2MASS Point Source Catalog (PSC)". Persberig. http://www.ipac.caltech.edu/2mass/releases/allsky/doc/sec1_6b.html#satr1. Besoek op 28 December 2011. 
  53. ↑ 53,0 53,1 Samus, N.N.; Durlevich, O.V.; et al. (2009). "VizieR Online Data Catalog: General Catalogue of Variable Stars (Samus+ 2007–2013)". VizieR On-Line Data Catalog: B/gcvs. 1: 1. Bibcode:2009yCat....102025S. Originally published in Bibcode: 2009yCat....102025S
  54. ↑ 54,0 54,1 Montargès, M.; Kervella, P.; Perrin, G.; Chiavassa, A.; Le Bouquin, J.-B.; Aurière, M.; López Ariste, A.; Mathias, P.; Ridgway, S. T.; Lacour, S.; Haubois, X.; Berger, J.-P. (2016). "The close circumstellar environment of Betelgeuse. IV. VLTI/PIONIER interferometric monitoring of the photosphere". Astronomy & Astrophysics. 588: A130. arXiv:1602.05108. Bibcode:2016A&A...588A.130M. doi:10.1051/0004-6361/201527028. S2CID 53404211.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Kiss, L. L.; Szabó, Gy. M.; Bedding, T. R. (2006). "Variability in red supergiant stars: Pulsations, long secondary periods and convection noise". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 372 (4): 1721–1734. arXiv:astro-ph/0608438. Bibcode:2006MNRAS.372.1721K. doi:10.1111/j.1365-2966.2006.10973.x. S2CID 5203133.
  56. ↑ Guo, J. H.; Li, Y. (2002). "Evolution and Pulsation of Red Supergiants at Different Metallicities". The Astrophysical Journal. 565 (1): 559–570. Bibcode:2002ApJ...565..559G. doi:10.1086/324295.
  57. ↑ Goldberg, L. (1984). "The variability of alpha Orionis". Astronomical Society of the Pacific. 96: 366. Bibcode:1984PASP...96..366G. doi:10.1086/131347.
  58. ↑ Ravi, V.; Wishnow, E.; Lockwood, S.; Townes, C. (Desember 2011). "The many faces of Betelgeuse". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 448: 1025. arXiv:1012.0377. Bibcode:2011ASPC..448.1025R.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 59,4 59,5 59,6 Haubois, X.; Perrin, G.; Lacour, S.; Verhoelst, T.; Meimon, S.; Mugnier, L.; et al. (2009). "Imaging the spotty surface of Betelgeuse in the H band". Astronomy & Astrophysics. 508 (2): 923–32. arXiv:0910.4167. Bibcode:2009A&A...508..923H. doi:10.1051/0004-6361/200912927. S2CID 118593802.
  60. ↑ Wood, P. R.; Olivier, E. A.; Kawaler, S. D. (2004). "Long Secondary Periods in Pulsating Asymptotic Giant Branch Stars: An Investigation of their Origin". The Astrophysical Journal. 604 (2): 800. Bibcode:2004ApJ...604..800W. doi:10.1086/382123.
  61. ↑ Garrison, R.F. (1993). "Anchor points for the MK system of spectral classification". Bulletin of the American Astronomical Society. 25: 1319. Bibcode:1993AAS...183.1710G. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Junie 2019. Besoek op 4 Februarie 2012.
  62. ↑ Le Bertre, T.; Matthews, L. D.; Gérard, E.; Libert, Y. (2012). "Discovery of a detached H I gas shell surrounding α Orionis". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 422 (4): 3433. arXiv:1203.0255. Bibcode:2012MNRAS.422.3433L. doi:10.1111/j.1365-2966.2012.20853.x. S2CID 54005037.
  63. ↑ 63,0 63,1 Kervella, Pierre; Decin, Leen; Richards, Anita M.S.; Harper, Graham M.; McDonald, Iain; O'Gorman, Eamon; Montargès, Miguel; Homan, Ward; Ohnaka, Keiichi (2018). "The close circumstellar environment of Betelgeuse. V. Rotation velocity and molecular envelope properties from ALMA". Astronomy and Astrophysics. 609: A67. arXiv:1711.07983. Bibcode:2018A&A...609A..67K. doi:10.1051/0004-6361/201731761. S2CID 54670700.
  64. ↑ "Bright Star Catalogue, 5th Revised Ed. (Hoffleit+, 1991)". VizieR. Centre de Données astronomiques de Strasbourg. Besoek op 7 September 2012.
  65. ↑ Dorch, S.B.F. (2004). "Magnetic activity in late-type giant stars: Numerical MHD simulations of non-linear dynamo action in Betelgeuse" (PDF). Astronomy & Astrophysics. 423 (3): 1101–07. arXiv:astro-ph/0403321. Bibcode:2004A&A...423.1101D. doi:10.1051/0004-6361:20040435. S2CID 16240922.
  66. ↑ Aurière, M.; Donati, J.-F.; Konstantinova-Antova, R.; Perrin, G.; Petit, P.; Roudier, T. (2010). "The magnetic field of Betelgeuse : A local dynamo from giant convection Cells?". Astronomy & Astrophysics. 516: L2. arXiv:1005.4845. Bibcode:2010A&A...516L...2A. doi:10.1051/0004-6361/201014925. S2CID 54943572.
  67. ↑ (December 2011) "Weighing Betelgeuse: Measuring the mass of α Orionis from stellar limb-darkening" in 9th Pacific Rim Conference on Stellar Astrophysics. Proceedings of a conference held at Lijiang, China in 14–20 April 2011. ASP Conference Series. 451. 
  68. ↑ Posson-Brown, Jennifer; Kashyap, Vinay L.; Pease, Deron O.; Drake, Jeremy J. (2006). "Dark supergiant: Chandra's limits on X-rays from Betelgeuse". 
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Harper, Graham M.; Brown, Alexander; Guinan, Edward F. (April 2008). "A new VLA-Hipparcos distance to Betelgeuse and its implications". The Astronomical Journal. 135 (4): 1430–40. Bibcode:2008AJ....135.1430H. doi:10.1088/0004-6256/135/4/1430.
  70. ↑ (2003) "The role of rotation and mass loss in the evolution of massive stars" in IAU Symposium. 212. 
  71. ↑ Reynolds, R.J.; Ogden, P.M. (1979). "Optical evidence for a very large, expanding shell associated with the I Orion OB association, Barnard's loop, and the high galactic latitude H-alpha filaments in Eridanus". The Astrophysical Journal. 229: 942. Bibcode:1979ApJ...229..942R. doi:10.1086/157028.
  72. ↑ Bouy, H.; Alves, J. (Desember 2015). "Cosmography of OB stars in the solar neighbourhood". Astronomy & Astrophysics. 584: 13. Bibcode:2015A&A...584A..26B. doi:10.1051/0004-6361/201527058. A26.
  73. ↑ Ridgway, Stephen; Aufdenberg, Jason; Creech-Eakman, Michelle; Elias, Nicholas; Howell, Steve; Hutter, Don; et al. (2009). "Quantifying stellar mass loss with high angular resolution imaging". Astronomy & Astrophysics. 247: 247. arXiv:0902.3008. Bibcode:2009astro2010S.247R.
  74. ↑ 74,0 74,1 Kervella, P.; Perrin, G.; Chiavassa, A.; Ridgway, S. T.; Cami, J.; Haubois, X.; Verhoelst, T. (2011). "The close circumstellar environment of Betelgeuse". Astronomy & Astrophysics. 531: A117. arXiv:1106.5041. doi:10.1051/0004-6361/201116962. S2CID 119190969.
  75. ↑ Schwarzschild, M. (1975). "On the scale of photospheric convection in red giants and supergiants". Astrophysical Journal. 195 (1): 137–44. Bibcode:1975ApJ...195..137S. doi:10.1086/153313.
  76. ↑ Harper, Graham M.; Brown, Alexander; Lim, Jeremy (April 2001). "A spatially resolved, semiempirical model for the extended atmosphere of α Orionis (M2 Iab)". The Astrophysical Journal. 551 (2): 1073–98. Bibcode:2001ApJ...551.1073H. doi:10.1086/320215. S2CID 120271858.
  77. ↑ 77,0 77,1 Ohnaka, K.; Hofmann, K.-H.; Benisty, M.; Chelli, A.; Driebe, T.; Millour, F.; et al. (2009). "Spatially resolving the inhomogeneous structure of the dynamical atmosphere of Betelgeuse with VLTI/AMBER". Astronomy & Astrophysics. 503 (1): 183–195. arXiv:0906.4792. Bibcode:2009A&A...503..183O. doi:10.1051/0004-6361/200912247. S2CID 17850433.
  78. ↑ Tsuji, T. (2000). "Water on the early M supergiant stars α Orionis and μ Cephei". The Astrophysical Journal. 538 (2): 801–07. Bibcode:2000ApJ...538..801T. doi:10.1086/309185.
  79. ↑ Lambert, D.L.; Brown, J.A.; Hinkle, K.H.; Johnson, H.R. (1984). "Carbon, nitrogen, and oxygen abundances in Betelgeuse". Astrophysical Journal. 284: 223–37. Bibcode:1984ApJ...284..223L. doi:10.1086/162401.
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 National Radio Astronomy Observatory (8 April 1998). "VLA shows "boiling" in atmosphere of Betelgeuse". Persberig. http://www.nrao.edu/pr/1998/betel/. Besoek op 7 September 2010. 
  81. ↑ Lim, Jeremy; Carilli, Chris L.; White, Stephen M.; Beasley, Anthony J.; Marson, Ralph G. (1998). "Large Convection Cells as the Source of Betelgeuse's Extended Atmosphere". Nature. 392 (6676): 575–577. Bibcode:1998Natur.392..575L. doi:10.1038/33352. S2CID 4431516.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 (2004) "Spatially resolved STIS spectroscopy of Betelgeuse's outer atmosphere" in 219th Symposium of the IAU. 219. doi:10.1017/s0074180900182671. 
  83. ↑ Dupree, Andrea K.; Gilliland, Ronald L. (Desember 1995). "HST direct image of Betelgeuse". Bulletin of the American Astronomical Society. 27: 1328. Bibcode:1995AAS...187.3201D.
  84. ↑ 84,0 84,1 Skinner, C.J.; Dougherty, S.M.; Meixner, M.; Bode, M.F.; Davis, R.J.; Drake, S.A.; et al. (1997). "Circumstellar environments – V. The asymmetric chromosphere and dust shell of Alpha Orionis". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 288 (2): 295–306. Bibcode:1997MNRAS.288..295S. doi:10.1093/mnras/288.2.295.
  85. ↑ Harper, Graham M.; Carpenter, Kenneth G.; Ryde, Nils; Smith, Nathan; Brown, Joanna; Brown, Alexander; et al. (2009). "UV, IR, and mm studies of CO surrounding the red supergiant α Orionis (M2 Iab)". AIP Conference Proceedings. 1094: 868–871. Bibcode:2009AIPC.1094..868H. doi:10.1063/1.3099254.
  86. ↑ 86,0 86,1 Mohamed, S.; Mackey, J.; Langer, N. (2012). "3D simulations of Betelgeuse's bow shock". Astronomy & Astrophysics. 541: A1. arXiv:1109.1555. Bibcode:2012A&A...541A...1M. doi:10.1051/0004-6361/201118002. S2CID 118435586.
  87. ↑ Lamers, Henny J.G.L.M. & Cassinelli, Joseph P. (Junie 1999). Introduction to Stellar Winds. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Bibcode:1999isw..book.....L. ISBN 978-0-521-59565-0.
  88. ↑ European Space Agency (19 November 2008). "Akari Infrared Space Telescope: Latest science highlights". Persberig. http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Akari_infrared_space_telescope_latest_science_highlights. Besoek op 25 June 2012. 
  89. ↑ Noriega-Crespo, Alberto; van Buren, Dave; Cao, Yu; Dgani, Ruth (1997). "A parsec-size bow shock around Betelgeuse". Astronomical Journal. 114: 837–40. Bibcode:1997AJ....114..837N. doi:10.1086/118517.
  90. ↑ Newton, Elizabeth (26 April 2012). "This star lives in exciting times, or, how did Betelgeuse make that funny shape?". Astrobites (astrobites.com). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2012. Besoek op 25 Junie 2012.
  91. ↑ 91,0 91,1 Van Loon, J. Th. (2013). Kervella, P. (red.). "Betelgeuse and the Red Supergiants". Betelgeuse Workshop 2012. 60: 307–316. arXiv:1303.0321. Bibcode:2013EAS....60..307V. CiteSeerX 10.1.1.759.580. doi:10.1051/eas/1360036. S2CID 118626509.
  92. ↑ 92,0 92,1 (2013) "The past and future evolution of a star like Betelgeuse". P. Kervella 60: 17–28. doi:10.1051/eas/1360002. 
  93. ↑ Goldberg, Jared A.; Bauer, Evan B.; Howell, D. Andrew (2020). "Apparent magnitude of Betelgeuse as a type II-P supernova". Research Notes of the AAS. 4 (3): 35. Bibcode:2020RNAAS...4...35G. doi:10.3847/2515-5172/ab7c68. S2CID 216398511.
  94. ↑ Wheeler, J. Craig (2007). Cosmic Catastrophes: Exploding stars, black holes, and mapping the universe (2nd uitg.). Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 115–117. doi:10.1017/CBO9780511536625.007. ISBN 978-0-521-85714-7.
  95. ↑ "Bulletin of the IAU Working Group on Star Names, No. 1" (PDF). Besoek op 28 Julie 2016.

Skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Betelgeuse&oldid=2747535"