Bretons

Hierdie artikel handel oor die taal. Vir die etniese groep, sien Bretonners.

 

Bretons of Bretoens (Brezhoneg, [bʁe.ˈzõː.nɛk], ) is 'n Eiland-Keltiese taal, wat ondanks die klassifikasie, in Armorika op die vasteland in die weste van Frankryk gepraat word. Die taal stam dan ook nie af van Gallies nie, maar het ontstaan uit Kornies en ander tale op die Britse Eilande. Tydens die Angel-Saksiese invalle in Britannië teen die begin van die 5de eeu vlug 'n groot aantal Kelte onder die leiding van hul monnike en stamhoofde na Armorika. Hulle neem die taal van Cornwall grotendeels mee en vermeng dit met die Kelties wat in Gallië gepraat is.

Bretons Brezhoneg
Uitspraak:	[bʁeˈzõːnɛk], [brəhõˈnek]
Gepraat in:	Frankryk
Gebied:	Bretagne
Totale sprekers:	300 000
Taalfamilie:	Indo-Europees  Kelties   Eiland-Kelties    Britonies     Bretons
Skrifstelsel:	Latynse alfabet (Bretonse variant)
Amptelike status
Amptelike taal in:
Gereguleer deur:	Ofis Publik ar Brezhoneg ("Kantoor van Bretons")
Taalbedreigingstatus
Uitgesterf EXUitgestorwe taal Bedreig CRKrities bedreigde SEErg bedreigde DEBedreigde VUKwesbare    Veilig    NE Nie bedreig nie Dit is 'n erg bedreigde taal volgens die UNESCO-wêreldatlas van bedreigde tale
Taalkodes
ISO 639-1:	br
ISO 639-2:	bre
ISO 639-3:	bre

Die Britoniese gemeenskap rondom die 6de eeu. Kornies en Bretons is nou verwant

'n Persoon wat Bretons praat is voorheen in Frans "bretonnante" genoem, maar in die afgelope aantal jare het die term "brittophone", sy verskyning gemaak en word dit soms gebruik. Bretons word hoofsaaklik in die Weste van Bretagne gepraat (begrens deur 'n lyn tussen Saint Brieuc in die Noorde en Vannes (Bretons: Gwened) in die Suide). Sprekers in Bretagne kan in twee gedeel word: Die wat Bretons praat in Neder-Bretagne (Bretons: Breizh Izel) en die wat Gallo praat in Opper-Bretagne (Bretons: Breizh Uhel). Gallo is 'n klein taal wat van Latyn afstam, en dus Romaans is en nie Keltiese nie, net soos Frans.

Bretons was die taal van die elite tot die 12de eeu, waarna die adel, na hulle mening stylvoller Frans, as standaardtaal verkies. As geskrewe taal word in Bretagne, wat tot die 16de eeu steeds 'n sekere mate van onafhanklikheid geniet, Latyn gebruik, vanaf die 15de eeu wen Frans egter ook op die terrein.

Daar bestaan tans 'n mate van omstredenheid tussen ondersteuners van die Bretonse omgangstaal (Frans: Breton populaire) en ondersteuners van 'n verenigde of standaardtaal.

Geskiedenis

Verskuiwing van die Bretonse taalgrens tussen 900 en 1900

Aanwysing by 'n tweetalige (Frans & Bretons) skool

Bretons word vandag nog deur tussen 300 000 tot 500 000 mense gepraat en verstaan, baie minder as die 1 300 000 in 1930. Die taal word hoofsaaklik deur ouer mense gebruik en word dus met uitsterwing gedreig. Verder kan mens nog opmerk dat in 1900 iedereen in Bretagne nog Bretons geken het, en slegs die helfte van die bevolking Frans gepraat het. In 1950 was daar nog slegs 100 000 mense wat wel Bretons en nie Frans kon praat nie. Die redelike groot getal word nog steeds vinnig minder.

Daar word gemeen dat Bretons nie van die vastelandse Keltiese tale, soos die nou uitgestorwe Gallies afstam nie, alhoewel dit definitief sekere eienskappe daarvan geleen het. Dit stam eerder van Eiland-Britoniese tale af.

Klassifikasie

Bretons, saam met Kornies en Wallies, is 'n lid van die Britoniese tale, 'n subgroep van die Eiland-Keltiese tale subgroep van die Keltiese tak van die Indo-Europese tale.

Geografiese verspreiding

Bretons word hoofsaaklik in Westelike Bretagne gepraat, maar ook in 'n meer verspreide wyse in Oostelike Bretagne en in gebiede wat immigrante uit Bretagne ontvang het.

Amptelike status

'n Tweetalige straatbord in Rennes

Bretons is die enigste lewende Keltiese taal wat nog steeds nie amptelik erken word nie. Dit is nie 'n amptelike taal van Frankryk nie, ten spyte van beroepe van onafhanklikheidsgesindes en ander wat hulle beywer vir amptelike erkenning, en dat die taal se plek in skole, die media, en ander aspekte van openbare lewe gewaarborg moet word. Tydens die 3^de Republiek (1875–1940) probeer die Franse Departement van Onderwys selfs om die Bretonse heeltemal uit te wis. Vandag bied die Franse televisiekanaal France 3 tenminste 'n nuusbulletin in Bretons aan.

'n Poging van die Franse regering om die onafhanklike Bretonse-taal skole (genoem Diwan) in die staatsonderwystelsel te inkorporeer is deur die Franse Grondwetlike Vergadering verhinder op grond daarvan dat, aangesien die Grondwet van die 5de Republiek verklaar dat Frans die taal van die Republiek is, geen ander taal as onderrigmedium in staatskole gebruik mag word nie. Ondanks hierdie probleem is daar tans sowat 30 openbare Diwanskole, wat deur ouers en onderwysers gestig is, met nagenoeg 2 000 skoliere. Die Toubon Wet verklaar dat Frans die taal van openbare onderrig is. Die Departemente Keltologie aan die universiteite van Brest en Rennes bied Bretons as 'n studievak aan, alhoewel 'n Franse diploma in die Keltiese tale die kennis van 'n tweede Keltiese taal vereis.

Nogtans gebruik die streeks- en departementele owerhede Bretons tot 'n baie beperkte mate in soverre hulle toegelaat voel: byvoorbeeld, in aanwysing (veral vir toerisme verwante redes). Sommige tweetalige aanwysings mag ook waargeneem word, soos straatname in dorpies in Bretagne, en op 'n stasie in die Rennes metrostelsel wat aanwysings in beide Frans en Bretons het. Aan die anderkant het baie min winkels of ander privaateiendom in Rennes enige Bretonse aanwysings.

Dialekte

Verspreiding van Bretonse dialekte

Soos baie ander tale het Bretons 'n aantal dialekte. In Bretons sluit die verskille tussen dialekte uitspraak in die geheel en tot 'n geringe mate ook woordeskat in. Sekere dialekte vertoon ook klein verskille in sintaks. Die verskille tussen dialekte is klein in plekke naby mekaar maar hoe verder 'n mens van 'n spesifieke punt beweeg hoe meer verskil die weergawe van Bretons wat daar gepraat word. In die reël is daar dus nie spesifieke grense tussen die dialekte nie maar eerder 'n geleidelike oorgang.

Tradisioneel word die Bretonse dialekte na aanleiding van ou biskopdomme vernoem:

• Cornouallais gepraat in:
  • die twee derdes suid van Finistère département (Carhaix, Quimper, Pont-Aven, Quimperlé, Douarnenez, Pont-l'Abbé, Sein, Châteaulin, Plougastell-Daoulas, …),
  • in die suide van die Côtes d’Armor (Rostrenen, …)
  • verder in 'n gedeelte van Morbihan (Gourin, Langonnet, Le Faouet, …)
  • in Belle-Île en mer
• Léonard gepraat in die derde noord van die Finistère département (Brest, Morlaix, Plouguerneau, Landerneau, Saint-Pol-de-Léon, Landivisiau, Ouessant, …)
• Trégorrois gepraat in die noordooste van Finistère en in die noordweste van Côtes d’Armor (Plestin-les-Grèves, Guingamp, Lannion, Tréguier, …)
• Breton du Goëlo, gepraat in die gebied Paimpol, gewoonlik beskou as deel van Trégorrois (een verskil is in die uitspraak van /v/ aan woorde wat op -v eindig waar ander dialekte dit as /o/, /w/, uitspreek).
• Vannetais, gepraat in :
  • die hele Bretons sprekende gebied van die Morbihan département (behalwe Belle-Île en die gebiede om Faouët en Gourin) : Vannes, Pontivy, Lorient, Plouay, Guémené-sur-Scorff, Baud, Auray, Quiberon, Sarzeau, …
  • la commune finistérienne d’Arzano.

Vannetais is duidelik onderskeibaar van die ander dialekte en die res word soms saam KLT genoem (afkorting vir Kerne, Leon, Treger : Cornouaille, Léon, Trégor).

Grammatika

Werkwoordaspek

Soos in Engels en Gaelies, is daar grammatikale aspekte vir werkwoorde in 'n spesifieke tyd, wat aandui of die handeling voortdurend is. Soos in Engels word 'n onderskeid aangetref tussen 'n voortdurende vorm en 'n progressiewe aspek:

• Me zo o komz gant ma amezeg ("Ek is besig om met my buurman te praat / I am talking with my neighbor") ;
• Me a gomz gant ma amezeg [bep mintin] ("Ek praat met my buurman [elke oggend]/ I talk with my neighbor [every morning]") ;

"Vervoegde" voorsetsels

Soos in ander moderne Keltiese tale, word Bretonse voornaamwoorde saamgesmelt met voorafgaande voorsetsels om 'n soort "vervoegde" voorsetsel te vorm. Onder volg 'n paar voorbeelde in Bretons (Léon-dialek) en Iers-Gaelies.

Bretons	Iers Gaelies	Afrikaans	Letterlike vertaling
ul levr zo ganin	tá leabhar agam	Ek het 'n boek	'n Boek is by-my
un died zo ganit	tá deoch agat	jy het 'n drankie	'n drankie is by-jou
un urzhiataer zo ganti	tá ríomhaire aige	sy het 'n rekenaar	'n rekenaar is by-haar
ur bugel zo gantañ	tá páiste aici	hy het 'n kind	'n kind is by-hom
ur c'harr zo ganeomp	tá carr againn	ons het 'n kar	'n kar is by-ons
un ti zo ganeoc'h	tá teach agaibh	julle het 'n huis	'n huis is by-julle
arc'hant zo ganto	tá airgead acu	hulle het geld	geld is by-hulle

Aanvanklike konsonantmutasies

Bretons het vier aanvanklike konsonantmutasies: moderne Bretons het egter die nasale mutasie van Wallies verloor, dit het ook 'n 'harde' mutasie, waar die stemhebbende 'stops' stemloos word en 'n 'gemengde' mutasie, wat 'n mengsel tussen harde en sagte mutasies is.

Konsonantmutasie in Bretons

Ongemuteerde konsonant	Sagte mutasie	Spirant mutasie	Harde mutasie	Gemengde mutasie
p	b	f
t	d	z
k	g	c'h
b	v		p	v
d	z		t	t
g	c'h		k	c'h
gw	w		kw	w
m	v			v

Skryfstelsel

Bretons word met die Latynse alfabet geskryf. Die Bretonse alfabet bevat nie die letter c op sy eie nie, en het 'n spesiale : c’h, wat tussen die Spaanse jota en 'n harde h uitgespreek word. Diakritiese tekens wat gebruik word is: â, ê, ñ, ô, ù, ü.

Vergelykende leksikografiese tabel

Tweetalige padtekens in Bretons en Frans in Quimper, Bretagne

Onderstaande tabel vergelyk 'n aantal taal verskynsels in Kornies, Bretons, Gallo, Frans en Afrikaans.

Kornies	Bretons	Gallo	Frans	Afrikaans
gwenenenn	gwenanenn	avètt	abeille	by (insek)
kador	kado(e)r	chaérr	chaise	stoel
keus	keuz, fo(u)rmaj	fórmaij	fromage	kaas
yn mes	er-maez	desort	dehors	buite
koedha	kouezhañ, kouezho	cheir	tomber	val
gaver	gavr	biq	chèvre	bokmelkkaas
chy	ti	ostèu	maison	huis
gweus	gweuz	lip	lèvre	lip
ganow	genoù, beg	góll	bouche (gueule)	mond
niver	niver	limerot	numéro
perenn	perenn	peirr	poire	peer
skol	skol	escoll	école	skool
gwiwer	kazh-koad, gwiñver	chat-de-boéz	écureuil	eekoring
sterenn	ster(ed)enn	esteill	étoile	ster
megy	butunat, fumiñ	betunae	fumer	rook
hedhyw	hiziv, hidi, hiriv	anoet	aujourd'hui	vandag
whybana	c'hwibanañ, c’hwitellat, sutal…	sublae	siffler	fluit

Voorbeelde

Besoekers aan Bretagne kan die volgende woorde en frases raakloop (veral op aanwysings en plakkate):

Bretons	Afrikaans
deut mat oc'h	welkom
Breizh	Bretagne
brezhoneg	Bretons (taal)
ti	huis
ti-kêr	stadsaal
kreizkêr	middestad
da bep tu	alle rigtings
skol	skool
skol-veur	universiteit
bagad	tradisionele Bretonse musiekgroep (meervoud: bagadoù)
fest-noz	ceilidh, tradisionele konsert/dans
kenavo	totsiens
krampouezh	pannekoek
sistr	sider (gegiste appelsap)

Wat die woord Welkom betref, in baie plekke word tekens met "Degemer mat" aangetref, maar eintlik is dit heeltemal verkeerde frase in die konteks, aangesien dit "goeie ontvangs" beteken. At 'n Bretonse spreker "Welkom!" aan iemand sê sal hulle sê "deut mat oc'h", "kom wel u/jy (-is)".

Ander voorbeelde in Afrikaans, Frans en Bretons met die standaarduitspraak in Bretons:

Afrikaans	Frans	Bretons	Standaarduitspraak
aarde	terre	douar	'duar
hemel	ciel	oabl	wabr
water	eau	dour	du:r
vuur	feu	tan	tã:n
man	homme	den	de:n
vrou	femme	maouez	mow_s
eet	manger	debriñ	'dibi
drink	boire	evañ	'e:v_
groot	grand	bras	bra:s
klein	petit	bihan	'bij_n
nag	nuit	noz	no:s
dag	jour	deiz	de:

war vor atao = altyd ter see

Bibliografie

Bronne vir die leer van Bretons

• Divi Kervella, Le breton sans peine (Bretons sonder moeite), Editions Assimil, 2005
• Fañch Morvannou, Le breton sans peine (Bretons sonder moeite), T. 1 et 2, Editions Assimil, 1979
• Divi Kervella, Le breton de poche, Editions Assimil
• Fañch Morvannou, Initiation au breton sans peine, Editions Assimil
• Mona Bouzec-Cassagnou, Dominik Bosse, Selaou, selaou, Editions Staj Brezhoneg Koad-Pin
• Nikolaz Davalan, Brezhoneg, méthode oulpan, Editions Skol an Emsav
• Mériadeg Hérrieu, Le breton parlé vannetais, Editions Bleun-Brug Bro-Gwened
• Mark Kerrain, Ni a gomz brezhoneg, Editions TES

Woordeboeke

• Albert Deshayes, Dictionnaire étymologique du breton (Bretonse etimologiese woordeboek), Editions le Chasse-Marée
• Francis Favereau, Dictionnaire du breton contemporain, Editions Skol Vreizh
• Jules Gros, Dictionnaire breton-français des expressions figurées (Bretons-Frans woordeboek), Editions Emgleo Breiz/Brud Nevez
• Jules Gros, Le trésor du breton parlé: dictionnaire français-breton des expressions figurées, Editions Emgleo Breiz/Brud Nevez
• Roparz Hémon, Geriadur istorel ar brezhoneg, Editions Preder
• COLLECTIF, Dictionnaire français-breton et breton-français, Editions Garnier
• COLLECTIF, Geriadur brezhoneg, Editions An Here
• Émile Ernault, Dictionnaire breton-français du dialecte de Vannes, Editions Emgleo Breiz/Brud Nevez
• G.L. Guilloux Grand dictionnaire français-breton du dialecte de Vannes, Editions Hor Yezh (3 volumes).

Geskiedenis van die taal

• A Historical Phonology of Breton, Kenneth JACKSON, Dublin, The Dublin Institute for Advanced Studies, 1967, 904 p.
• Histoire de la langue bretonne, Fañch Broudic, Editions Ouest-France, 1999, 64 p. Volg die skakel vir 'n gedetailleerde aanbieding in Frans Geargiveer 9 Maart 2006 op Wayback Machine
• Histoire de la langue bretonne, Hervé Abalain, Editions Gisserot, 2000

Sosiologiese studies van die taal

• Qui parle breton aujourd'hui ? Qui le parlera demain ? (Wie praat vandag Bretons? Wie gaan more Bretons praat?)), Fañch Broudic, éd° Brud Nevez, Brest, 1999, 153 p. Étude réalisée à partir du sondage effectué en 1997 par l'Institut TMO-Régions. Volg die skakel vir 'n opsomming in Frans Geargiveer 27 Januarie 2005 op Wayback Machine
  • Une première étude de l'ensemble du sondage a été publiée en breton dans la revue Brud Nevez : Ar brezoneg hag ar vrezonegerien e 1997. Eun enklask bet kaset da benn gand "TMO-Régions". – BRUD NEVEZ, n° 207, genver 1998, p. 5-59.
• La pratique du breton de l'Ancien Régime à nos jours, thèse de Fañch Broudic, extraits à cette adresse Geargiveer 9 November 2004 op Wayback Machine

Eksterne skakels

• (en) "Breton language". Encyclopædia Britannica. Besoek op 7 April 2020.
• Ofis ar brezhoneg
• Bretonse webwerf met taallesse
• Geskiedenis van Bretons in Frans
• langue-bretonne.com Geargiveer 5 Julie 2019 op Wayback Machine
• Liste de 153 ouvrages pour apprendre le breton (ministère de la Culture)
• Ethnologue verslag vir Bretons Geargiveer 15 Maart 2005 op Wayback Machine
• Bretonse nuusbulletins van die televisiekanaal France 3 (vir Windows Media-speler) Geargiveer 14 Julie 2005 op Wayback Machine

Woordeboeke

• Bretons – Engelse Woordeboek: vanaf Webster's Online Dictionary – die Rosetta Uitgawe.
• Aanlyn Frans/Bretons woordeboek (Favereau)
• Dictionnaire Freelang – Bretons-Frans-Bretonse woordeboek (met klankopnames).
• Skolius – Geriadur ar skoliataer Geargiveer 29 Oktober 2016 op Wayback Machine – Bretons-Frans woordeboek.

Voorbeelde van Bretons deur moedertaalsprekers

• Expressions populaires (Sud-Ouest Cornouaille)
• Interview de Maurice Prigent, un conteur du Trégor
• Interview de M. Hetet, du Faou, en Cornouaille
• "Producteurs d'échalotes en crise", interview de Jobig Uguen, breton du Bas-Léon
• Un conte de Marcel Le Guilloux Geargiveer 4 Mei 2005 op Wayback Machine (Haute Cornouaille, proche Pays Vannetais)
• Georges Bothua, sonneur et facteur de bombardes de la région d'Auray, Pays Vannetais (attention : il semble que cet enregistrement provoque une erreur dans RealPlayer après 14 minutes).
• Gens de Bannalec (Sud-Est Cornouaille) en 1913 Geargiveer 7 April 2005 op Wayback Machine (le premier enregistrement parlé en breton – qualité d'époque)

Voorbeelde van Bretons deur mense wat Bretons aanleer (néo-bretonnants)

• Kinders in 'n publike tweetalige skool
• "L'espéranto", onderhoud met Roland Lavanant
• Kinder van die Diwan skool van Quimper