Elizabethaanse teater

Elizabethaanse teater of die Engelse Renaissanceteater verwys na die ontwikkeling van teater tydens die Renaissance in Engeland, rofweg tussen die begin van die 16de eeu en 1642, die jaar waarin die teaters op las van die Puriteine (aan die begin van die Engelse Burgeroorlog) gesluit is. Die term Elizabethaanse teater kan egter verwarring veroorsaak, aangesien 'Renaissanceteater' nie net na die tyd van Elizabeth I verwys nie, maar ook na die daaropvolgende tydperke onder Jacobus I en Karel I. William Shakespeare was een van die prominentste dramaturge, digters en skrywers van die era.

'n Skets van The Swan

Ontstaan

Die herwonne belangstelling in die ou Klassieke letterkunde van die Griekse en Romeinse beskawings vat weer pos tydens die Renaissance. Tydens die einde van die vyftiende eeu word hierdie werke op skole en universiteite bestudeer. In die skole in Engeland word Plautus, Terence en Seneca se werk gelees in Latyn en ook sowaar opgevoer! Dramaturge begin nou toneelstukke in beide Engels en Latyns skryf. Die skoolhoof, Nicholas Udall skryf 'n toneelstuk Ralph Roister Doister wat in Eton opgevoer word om en by teen 1536. So word die Romeinse komedie se karakters en die karikatuur karakters van ou Middel-eeuse toneelstukke in 'n kookpot van klugtige misverstande gegooi tot die genot van gehore. Die uitvloeisel van die skoolopleiding wat kinders aan die klassieke werke blootstel lei tot die werk van Engelse dramatiste soos John Lyly (hy skryf fantasieagtige, pastorale toneelstukke wat die grondslag gee vir Shakespeare se Midsummernight’s dream), Christopher Marlowe (wat Doctor Faustus geskryf het) en Thomas Kyd (hy skryf een van die mees populêre toneelstukke van sy dag naamlik, The Spanish Tragedy). Verder was daar ook 'n groep wat The Inns Court genoem is waar studente in die Regte opgelei is. Hulle bied dikwels ook toneelstukke aan vir die hoër klasse. Die eerste ware Engelse tragedie is deur Thomas Sackville en Thomas Norton geskryf naamlik, Gorboduc. Koningin Elizabeth het die vertoning by gewoon in 1561.

Verder word die Elizabethaanse teater ook beïnvloed deur die rondreisende toneelgroepe van die Middel-eeue. 'n Dramaturg met die naam van Thomas Preston het in die 1560’s heelwat toneelstukke opgevoer. Die stukke is 'n mengsel van die klassieke klugte en die tipiese straathumor van die tyd soos byvoorbeeld in die toneelstuk van Preston: A lamentable tragedy mixed full of pleasant mirth. Lokale karikature van karakters, tipiese abstrakte karakters wat nog onstaan uit die Morele Toneelstukke van die Middel-Eeue en karakters uit die mitologie soos Venus en Koepidoe word almal bygesleep. Name van sulke karakters spreek boekdele: Marian-May-Be-Good, Hob en Lob!

Gebruike en gewoontes

Die teater

Die geskiedenis van die Elizabethaanse teatergebou is interessant. Toneelstukke is eers in die begin in die geplaveide agterplase van “tavernes” of “hotelle” aangebied. Toe word daar teaters gebou deur besigheidsmanne wat lief was vir die teater. Kortom, almal van daardie era was lief vir die teater – dit sluit die koningsgeledere en adelstand in, asook die gewone mense. Gewone mense kon 'n staanplek op die vloer van die teater kry wat reg voor die verhoog was. Hulle het net 'n pennie betaal vir toegang. Terwyl die toneelstuk aangebied is, word die toneelspelers dikwels met goed gegooi as die “penny stinkers” (soos die “plebs” of gewone mense van daardie tyd genoem is) wat kwaad word vir 'n karakter. Hul het net 'n pennie betaal om in te kom by die teater! Tydens 'n opvoering is verversings verkoop. Die adelstand het in die galerye op die eerste en tweede vloer gesit. Die galerye het hul beskerm teen die son en reën. Teater opvoerings is aangebied vanaf Mei tot Oktober. Die res van die jaar was te koud. As daar 'n nuwe produksie aangebied word is 'n vlag op die dak van die teater gehys om vir almal aan te kondig dat daar nou 'n nuwe toneelstuk gaan plaas vind.

The Globe is in 1599 gebou op die grond wat behoort het aan die Burbagefamilie en 'n groep van vyf akteurs naamlik, Will Kempe, Augustine Phillips, John Hemige, Thomas Pope en die ene William Shakespeare. Richard Burbage was ook 'n belangrike akteur van die groep. Cuthbert Burbage het die teater ontwerp vir die Chamberlain’s Men. Hulle was 'n toneelgeselskap onder die beskermheer Lord Chamberlain. Shakespeare het so ryk geword uit sy aandele in The Globe teater dat hy twee huise kon besit aan die einde van sy lewe. Op die 29ste Junie 1613 is 'n kanon gevuur tydens die toneelstuk van Shakespeare, naamlik Henry, die agste. Die hele teater brand af maar is weer gou herbou en was tot in 1644 gebruik vir toneelopvoerings. Vandag nog kan 'n mens afbeeldings van The Globe in Londen en Tokyo besoek. Ander belangrike teaters in Londen was: The Swan, The Curtain, The Theatre, The Fortune en The Rose.

Die bou van The Globe Theatre

Die teater is gebou in 'n sirkelvorm. 'n Derde daarvan was die verhoog. Die binne-hof was ongeveer 55 voet wyd en kon meer as 1,500 mense huisves. Die teater was drie verdiepings hoog. Die teater het dus twee verdiepings gehad wat die galery was. Hier het die ryker mense gesit. In die binne-hof kon die armes staan en kyk na die toneelstuk. Daar was 'n dakkie oor die galery maar die res van die staande toeskouers het nie 'n dak oor hul koppe gehad nie.

Die verhoog het bestaan uit 'n voorverhoog wat uitgebou is met 'n agterste deel waaroor 'n dakkie gebou is. Daar is twee sy ingange en dan 'n wye middeldeur waar akteurs ook kon inkom. Die tweede verdieping was 'n balkon waarop die balkontoneel van Romeo and Juliet afgespeel het. Op die derde verdieping bo die galery was daar plek vir die orkes. In die verhoogvloer is 'n valdeur waar mense kon verdwyn en verskyn as spoke of lyke! Agter die verhoog was die “tiring-house”. Hier kon die akteurs aantrek en ook hul rekwisiete en kostuums berg. Bo die balkon was hutte gebou. Dit het soms die hemel voorgestel. Van hier kon mense soos engele laat sak word. Kanonne is van hier af gevuur en 'n boodskapper kon hier staan en 'n trompet blaas. Daar was nie gordyne nie. 'n Stoel is gebruik vir 'n troon in 'n troonkamer of een boom in 'n pot is op die verhoog gesit om 'n bos voor te stel.

Die toneelspelers

Elke teater was verplig om 'n lid van die adelstand as 'n beskermheer te hê. Die groep toneelspelers en dramaturge het in hul teaters belê en dan die geld tussen hul gedeel. Gewone werkers en helpers is aangestel teen 'n salaris. So was Shakespeare, die groot dramaturg van die Elizabethaanse era dan ook 'n aandeelhouer in die teater met die naam van The Globe. Volgens oorlewering speel Shakespeare die rol van die spook in Hamlet! Die bekende akteurs van daardie tyd was Richard Burbage, Will Kempe en Edward Alleyn. Alle vroue rolle is deur mans gespeel of deur tienderjarige seuns. Kinders is ook aangestel om kinderrolle te speel vanaf die ouderdom van 12 tot 18. So 'n kind sou dan 'n meester toneelspeler had wat hom oplei. Spelers was deurentyd met verskillende toneelstukke gelyk besig. Die toneelgroepe het bykans elke dag 'n ander toneelstuk opgevoer. Die spelers sou elkeen 'n teks met hul woorde kry en net die woorde wat voor hul woorde kom. Hulle sou dit dan uit hul hoofde leer en so vir vier dae lank repeteer en dan 'n opvoering aanbied. 'n Toneelspeler sou ook gewoonlik dieselfde soort rolle speel soos byvoorbeeld, die nar in een stuk maar dan in Romeo and Juliet sou 'n man wat gewoonlik die nar speel, die oppaster van Juliet speel.

Kostuums en rekwisiete

Die kostuums van daardie tyd was wat hul in die Elizabethaanse tyd gedra het. Die toneelgroepe het baie van die ou klere van die adelstand in hul garderobe aangehou. Cleopatra het dus nie aangetrek soos 'n Egiptiese Koningin nie, maar soos hul koningin Elizabeth! Daar is ook van konvensionele kostuums gebruik gemaak om soldate, spoke en feetjies, gode, narre, hekse, senators en diere soos bere uit te beeld. Verder so rekwisiete aan duiding gegee het wie die karakter was. 'n Sanger sou 'n instrument dra en 'n koningin 'n kroon. Die toneelspelers moes in staat wees om te kon sing, dans en ook nog 'n instrument kon bespeel.

Einde van die Elizabethaanse teater

Alhoewel die teater 'n goeie aanhang gehad het en deur die Koningshuis ondersteun is, was daar sterk Puriteinse teenkanting teen die teater tydens die begin van die 17de eeu. In 1642 breek 'n Burgeroorlog in Engeland uit en alle teaters word gesluit. Hulle open eers weer toe Charles, die Tweede op die Engelse troon sit in 1660. Nou het die teater 'n Italiaanse styl openbaar en die ideale van die Neo-Klassisisme gevolg.

Lewe en werk van William Shakespeare

Sy lewe

In die Stratford-upon-Avon se kerk se doopregister staan daar dat die seuntjie Gulielmus filius Johannes Shakspere’ op die 26ste April 1564 gebore is. Sy pa, John, was 'n leer handskoenmaker en betrokke by politiek en sy ma, Mary Arden was die dogter van 'n ryk landheer. As 'n mens na Shakespeare se toneelstukke kyk, sal jy vind dat hy baie goed opgelei was in grammatika, lees, skryf en wiskunde. Hy was goed in Latyn, geskiedenis en filosofie. Hy sou hoogswaarskynlik skoolgegaan het in die Latynse taalskool in Stratford-upon-Avon, ook 'n protestantse skool. Sy ma was egter 'n toegewyde katoliek. Daar is ook verwysings na boeke van die Bybel op veertig verskillende plekke in sy toneelstukke. Ons kan dus aanneem dat Shakespeare goed geskool was. Na sy dood was daar soveel bewondering vir sy werk wat ook beaam dat hy 'n geniale man was. In elke huis in die Britse Koningkryk was daar vir jare altyd die versamelde werke van Shakespeare, naas die Bybel.

In November 1582 trou hy met Anne Hathaway. Sy was om en by 27 en hy 18 jaar oud. Hul eerste dogter, Susanna, is in Mei 1583 gedoop. Twee jaar daarna is hul tweeling gebore, naamlik Hamnet en Judith. Hamnet is op ouderdom elf oorlede. Tussen die jare 1585 tot 1592 is daar geen gedokumenteerde inligting oor hom nie. Ons weet egter dat hy in London gaan werk het en sy vrou in Stratford-upon-Avon gebly het. Daar word gespekuleer dat hy betrokke was by die Graaf van Leicester se Spelers wat gelei is deur daardie tyd se bekende toneelspeler met die naam James Burbage. Richard, James se seun en Shakespeare was vir jare saam in die toneelgeselskap Lord Chaimberlain’s Men. In 1592 is daar amptelike dokumentasie oor Shakespeare en ons weet nou dat hy 'n dramaturg is. In hierdie jaar skryf 'n ander dramaturg, Robert Greene, 'n pamflet om mense te waarsku teen Shakespeare wat blykbaar 'n kraai is wat sy vere regskud, terwyl hy 'n tier van 'n hart het wat toegemaak is in 'n toneelspeler se vel! 'n Heel eienaardige belediging. Die feit dat Greene, die skrywer jaloers op Shakespeare was terwyl hy self so 'n intelligente en geleerde man was, spreek boekdele. Shakespeare moes 'n sekere mate van sukses gehad het wat Green bedreig het. Greene noem ook vir Shakespeare 'n Johannes Factotum wat “Jack of all trades” beteken. Dit gee dus 'n aanduiding dat Shakespeare dalk 'n akteur, teaterbestuurder, regisseur en dramaturg was.

In 1592 breek die burboniese plaag uit en die teaters word verbied om toneelstukke aan te bied. Shakespeare het gelukkig 'n beskermheer gehad om hom te onderhou as skrywer in hierdie tyd en hy skyf ook dan 'n mooi gedig, The Faerie Queene naamlik vir koningin Elizabeth sodat hy sy talente aan haar kan tentoonstel. In 1594 word hy deel van die groep, Lord Chaimberlain’s Men as 'n akteur en skrywer. Hy bly deel van die toneelgroep tot hy aftree in 1612. Sy toneelgeselskap was een van die suksesvolste van sy dag. Hulle het ook The Globe Theatre besit. Met sy aandele in The Globe Theatre maak hy baie geld en koop twee huise een in London en een in Stratford-upon-Avon waar hy gaan aftree. Die huis se naam was New Place. In 1611 stel hy sy testament op. Hierin bemaak hy sy eiendom aan sy dogter, Susanne. Sy vrou het vruggebruik van hul huis. Judith kry 300 pond. Hy bly hier van 1612 tot 23 April 1616, die dag van sy dood op die ouderdom van twee en vyftig. Hy is begrawe in die kerk waar hy gedoop is in Stratford-upon-Avon. Op sy grafsteen skryf hy dat niemand sy beendere mag opgrawe nie. Ons weet dat Shakespeare wel die man op al die afbeeldings van hom was (wat deur menige teorieë betwyfel is) omdat daar soos op sy doodsmasker duidelike tekens is van die gewas bokant sy oog is waaraan hy ook vermoedelik gesterf het. Op al die afbeeldings kan 'n mens tekens van die gewas sien.

Sy werk

Shakespeare begin sy toneelstukke om en by in 1590 te skryf. Hy kry sy idees uit die geskiedenis en mitologie, uit ouer toneelstukke en storieboeke. Sy werk kan in drie afdelings verdeel word naamlik, historiese dramas, komedies en tragedies. Sy historiese dramas sluit dramas in soos Richard, die Tweede en Richard, die Derde, asook Henry, die Vierde, Vyfde, Sesde en Agste. Hy skryf verskillende tipe komedies, naamlik klugtige komedies soos The taming of the Shrew, The Merry Wives of Windsor en The Comedy of Errors. Hy skryf ook fantasie komedies soos Midsummernight’s dream. Sy romantiese komedies is As you like it en Twelth Night. 'n Mens sou sy All’s well that End well en Troilus en Cressida as donker komedies kon klassifiseer. Shakespeare skryf ook tragedies soos: Hamlet, Macbeth, Romeo and Juliet, King Lear en Antony and Cleopatra. Die tragiese helde in sy werk se lewens verander van geluk na ongeluk dikwels as gevolg van hul eie besluite. Dit stem ooreen met die Elisabthaanse lewensbeskouing dat die mens se lewe 'n “Wheel of Fortune” voorstel. Sy tragikomedies in 'n Winter’s tale en Cymbeline.

Ondanks die feit dat hy sy karakters goed vergestalt en sy stories interessante storielyne het wat na klimakse bou en 'n goeie afloop het, is Shakespeare by uitstek die meester van taal. Hy werk met die blanke versstyl as basis sodat hy die taal so natuurlik as moontlik kan laat klink. Dan is daar 'n variasie van styl wat strek van prosa tot en met verhewe rymende koeplette. Die laer klasse praat gewoonlik in prosa wat dan 'n komiese effek kan verkry. Die mees belangrikste aspek van sy taalgebruik lê beslis in sy geniale gebruik van metafore en simboliese vergelykings wat sy taal dus 'n sterk visuele element gee. Sy poëtiese styl kondenseer 'n magdom van emosies in 'n paar versreëls wat dus vir die akteur 'n wye verskeidenheid van emosionele materiaal gee waarmee hy of sy kan werk. Hy word ook geëer as een van die grootste digters wat Engeland ooit opgelewer het. Sy twee lang gedigte, Venus and Adonis (1593) en The Rape of Lucrece (1594) en sy sonnette, wat in 1609 gepubliseer is, is meesterstukke uit eie reg. Shakespeare het altesaam iets onder die veertig werke geskryf wat vandag nog vertaal, verwerk, opgevoer en verfilm word.