Gottfried Franz

Gottfried Heinrich Franz (30 September 1896 – 7 Desember 1956) was ’n Afrikaanse skrywer van romans oor die inheemse inwoners van Suid-Afrika, veral die Basotho, waarin hy aspekte van hierdie stam se kultuur, lewenswyse en mitologie belig. Hy is ’n wenner van die W.A. Hofmeyr-prys vir sy skryfwerk. Benewens Afrikaans skryf hy ook handboeke, prosa en dramas in Noord-Sotho.

Gottfried Franz

Lewe en werk

Gottfried Heinrich Franz is op 30 September 1896 op die sendingstasie Mphome, in die Haenertsberge in die omgewing van Houtbosdorp in Noord-Transvaal, gebore. Sy pa is eerwaarde Carl Heinrich Robert Franz, ’n sendeling van die Berlynse Sendinggenootskap en afkomstig van Adelsdorf, naby Breslau in Silesië in Duitsland. Sy ma is Helene Magdalene Elizabeth Schultz, ’n opgeleide verpleegster afkomstig van Eitkunen aan die Duits-Poolse grens. Hy is die tweede van agt kinders in die gesin. Sy ouer broer, Johannes, kry van die swartmense die naam Mamabolo en as jonger broer word hy Sekoala genoem, wat beteken die jonger broer van Mamabolo. Toe hy twee jaar oud is, word sy pa in 1898 na Blaauwberg verplaas, waar hulle bly tot 1908. Sy pa is ’n begaafde taalkundige wat baie tyd spandeer om die taal en gewoontes van die mense onder wie hy sendingwerk doen, te leer. Gottfried word groot onder die swart volke by wie sy pa sendingwerk en sy ma verpleging doen en naas Duits is Sotho sy tweede taal op hierdie stadium, terwyl hy ook baie van die swart mense se gewoontes aanleer. Die swart mense noem hom Tshwene (bobbejaan). In 1908 rig mevrou Franz ’n hospitaal vir die plaaslike inwoners op die plaas Bochem in, sowat twintig myl van Blaauwberg, wat bekend raak as die Helene Franz Hospitaal. Eerwaarde Franz rig in 1914 met behulp van die regering ’n inrigting vir melaatses in op Bochem.

Op sesjarige leeftyd begin Gottfried sy skoolonderrig in ’n Duitse sendingskool op Mphome, waarna hy na ’n plaasskool op Kalkbank gaan, waar die onderrig in Engels is. Sy volgende skool is Elsburg, naby Germiston, en hy voltooi sy laerskoolonderwys op Pietersburg. Hier kry hy ’n beurs vir hoërskoolonderwys en matrikuleer dan aan Pretoria Boys High. Deur middel van beurse gaan hy na die Transvaalse Universiteitskollege in Pretoria, waar hy ’n B.A.-graad verwerf met Engels, Nederlands, Grieks, Latyn, Sielkunde en Logika as vakke. Hy verwerf ook ’n Onderwysdiploma. Sy gehele opleiding ondergaan hy in medium Engels, met Nederlands wat hy as tweede taal moet aanleer omdat Afrikaans op daardie stadium nog nie ’n erkende taal is nie. Daarna is hy sewe jaar lank as onderwyser verbonde aan die Hoërskool Pietersburg, waar hy veral Duits doseer. Hy is ook baie betrokke by die afrigting van sport soos rugby, hokkie en krieket. In Mei 1926 word hy inspekteur van Bantoe-onderwys in die Oranje-Vrystaat, waarna hy in 1930 in dieselfde hoedanigheid na Transvaal verhuis. Hier is hy van 1947 tot met sy aftrede in 1956 hoofinspekteur. Op 7 Desember 1956 is hy in Pretoria oorlede.

Skryfwerk

In sy werk ontgin hy meestal die lewe van die inheemse volke, spesifiek die Basotho, waaruit sy besondere kennis van hierdie bevolkingsgroep se lewenswyse, mitologie en denkpatroon spreek. Sy perspektief is egter die nie-problematiese voogdyskapverhouding wat tussen wit en swart in plattelandse verband heers, weergegee deur die oë van die swart man. Hy lewer verskeie kortverhale waarin hy aspekte van hierdie tema uitlig. Sy eerste werk is in Engels en hy skryf etlike sketse en verhale wat aanvanklik hoofsaaklik in The South African Nation verskyn. Hierdie verhale word later gebundel in “Makinta tales” en munt uit in die simpatieke wyse waarop dit die swart mens se lewenswyse uitbeeld. “Tau, the chieftain’s son” is die lewenskets van ’n Mosotho-seun.

Van 1936 skryf hy ook kortverhale in Afrikaans en dit word oor ’n lang tydperk in Die Huisgenoot, Die Brandwag en Die Vaderland gepubliseer. “Moloisi die wyse” is die eerste keur uit hierdie verhale wat saamgebundel word. Deur middel van gesprekke tussen ’n jong blanke sendeling en ’n stamleier (die wyse ou Moloisi) word die wysheid en sielslewe van die Noord-Sotho ontbloot. Moloisi vertel van die Basotho se verhaleskat, sy natuurkennis en dierstories, sy lewenswysheid, sedes en gewoontes en lewe in die dae van Paul Kruger toe wit en swart nog gelukkig saamgeleef het. Die unieke uitbeelding van die vertelwyse, taalgebruik en tipiese beelding van die wyse swart man lewer ’n sterk karakterisering en verbreed en verdiep terselfdertyd die Afrikaanse taal. Nog twee bundels word ná Franz se dood uit hierdie verhale versamel. Die hoofkarakters is telkens swart mense en hulle omgewing en beeld hulle perspektief op hulle lewenswyse en op die Afrikaner uit. In “Verhale van Hananwa” is die diereskets “Adonese – kind van Roto Bobbejaan” ’n hoogtepunt, terwyl “Molati se ontgroening” ’n jong hoofman as hoofkarakter het. Ná ’n opleidingsperiode onder die blankes kom hy in konflik met sy eie mense en hulle besondere leefwyse, wat hy opnuut moet aanvaar. “Die bekentenis” is gebaseer op ’n ware gebeurtenis uit die pionierstydperk van Noord-Transvaal en is die geskiedenis van ’n Basotho-vrou wat twee blanke kinders tydens ’n botsing met die Halaka-stam red en verder versorg. Hierdie bundel bevat verder nog ’n aantal Moloisi-verhale. “Laaste verhale” is, soos die titel aandui, die laaste versameling van sy kortverhale wat voorheen in tydskrifte en dagblaaie verskyn het of ongepubliseer was.

Sy ongebundelde kortverhaal, “Makhwibitsana”, verskyn aanvanklik in Die Huisgenoot en word dan deur Abraham H. de Vries in “Kort keur” en “Die Afrikaanse kortverhaalboek” opgeneem. Hierdie verhaal is die Sotho-variasie van “Rooikappie”, waarin die hoofkarakter ’n seuntjie is, soos vertel deur die wyse ou man Oupa Maleka. Hy kry sy naam omdat sy ma altyd sy kop met rooiklei smeer en hy word gestuur om mieliekoppe vir sy ouma Koko te neem. Die wolf verlei hom en nadat die jagter vir Makhwibitsana en Koko red, vra Koko vir Makhwibitsana om die swart bok na die toordokter te vat, sodat hy die stat kan veilig maak teen die gevare van die bose. Van sy kortverhale word ook in ander versamelbundels opgeneem, waaronder “Moderne Afrikaanse Verhaalkuns” onder redaksie van F.E.J. Malherbe, “Kortpad” onder redaksie van F.V. Lategan, “Wys my waar is Timboektoe” onder redaksie van Hennie Aucamp en “Vlugte” van Sarel Marais. “En Abel het ouderling gebly” word opgeneem in “Mooi loop” en ook in “Halfeeu”, waarin P.G. du Plessis hoogtepunte uit die kortverhale in die eerste vyftig jaar van Die Huisgenoot saambundel. Hierdie verhaal is ’n karakterverhaal en beskryf hoe Abel deur ’n slim set eindelik daarin slaag om teen die gemeente se sin tog weer ouderling te word en dit te bly.

Hy skryf ook romans, met “Moeder Poulin” die hoogtepunt in sy oeuvre. Moeder Poulin is ’n ou Basotho-vrou wat vertel van haar lewe op die plaas saam met die blankes, waar sy help kinders grootmaak en ook in wedersydse liefde en respek met hulle verkeer. Die Anglo-Boereoorlog se lyding gryp egter in hierdie vreedsame bestaan in. Gedurende die oorlog toon Moeder Poulin groot integriteit en moed om die blankes se besittings te beskerm en waag sy selfs haar lewe om voortvlugtige Boere te verpleeg en die konsentrasiekamp te besoek om ook daar hulp te verleen. ’n Sterkpunt van die roman is dat handelinge van die karakters goed gemotiveer is in die karakteropenbaring. Die roman gee die wysheid van die Basotho weer in talle spreuke en lewenslesse, terwyl die vertelster-perspektief deurgaans volgehou word, sonder om voor die versoeking te val om ander gedagtes in haar mond te lê of haar as spreekbuis te gebruik. Dit is dan veral die selfopenbaring van die vertelster wat die verhaal ophelder. Hierdie roman verskyn aanvanklik in Die Huisgenoot as ’n vervolgverhaal en word ook in Ndonga vertaal. In “Rabodutu die eensame” word ’n wit baba deur sy sterwende moeder aan die sorg van ’n swart vrou toevertrou. Hy word alleen op ’n Bosveldplaas groot en sy swart voog en die hele swart gemeenskap voed hom op. Om verbastering te voorkom, help almal om vir Rabodutu ’n wit vrou te soek en die verhaal eindig dan met ’n dubbele huwelik. Hierdie roman ontvang in 1954 die W.A. Hofmeyr-prys. “Kobus” verskyn eers as vervolgverhaal in Die Huisgenoot. Die hoofkarakter is die seun van ’n hoofman wat by blankes op Pietersburg gaan werk om ingelei te word in die leefwyse en gewoontes van die blankes. Hy maak die politieke botsings van die Eerste Wêreldoorlog en die Rebellie mee en ook die botsings tussen blank en swart. In sy inisiasieproses tree Kolom op as begeleier en inisieerder, terwyl Hendrik die enigsins patroniserende wit gesagsfiguur is wat Kobus se belange op die hart dra. “Dillo” vertel van ’n sendelingseun se daaglikse omgang met die Basotho, waarin laasgenoemde se geskiedenis, sprokies, liedere en verhale vertel word. Hierdie oordrag van die Basotho se kultuur het ’n groot impak op die seun se ontwikkeling as mens. “Masilo se oorwinning” vertel van die stryd tussen twee swart stamme en is in wese ’n avontuurverhaal.

“Twee wêrelde” beweeg weg van die wêreld van swart mense en beskryf die verdeeldheid onder Afrikaners tydens die Rebellie van 1914. Willie van der Merwe sluit aan by die regeringstroepe, maar sy suster Alie skaar haar aan die kant van die Rebelle en gaan woon in by oom Giel. Oom Giel se seun Hennie is ook ’n rebel. Fritz Lieb se ouers is Duitsers en hy word nie opgeroep nie, maar sluit ook nie by die Rebellie aan nie, sodat oom Giel se dogter Nellie hom as ’n verraaier beskou. Hierdie verhaal verteenwoordig ’n insinking in Franz se prosa.

Afgesien van sy skeppende werk in Afrikaans skryf hy dramas, prosawerke en leerboeke vir skoolgebruik in Noord-Sotho. Sy dramas, “Maaberone” en “Modjadji”, word aanvanklik in Noord-Sotho geskryf en word steeds beskou as besonder belangwekkende letterkundige bydraes in hierdie taal.“Maaberone” word deur G.M.M. Grobler en professor D.P. Lombard in Afrikaans vertaal. Hierdie drama beeld die konflik uit tussen ’n ouer en jonger generasie, met tema die tradisie dat die ouers die kinders se lewensmaats aanwys. In “Modjadji” is die hoofkarakter ’n bekende toordokter en reënkoningin in Noord-Transvaal, in wie die onsterflike gees-van-die-stam geïnkarneer is. Die toneelstuk is onderhoudende vertelling van die gegewe, maar mis die konflik in die handeling wat daarvan ’n werklike drama sou maak. Hy skryf verskeie leesboekies vir beginners in Sotho, insluitende “Buka ea Bana”, “Menate”, “Matshelo” en “Phulamadibogo”, en tree as regisseur op vir verskeie Basoetoe-skrywers se boeke. Uit Sotho vertaal hy “Loflied van die Alskepper”, wat in Desember 1950 in Standpunte verskyn. Verder stel hy vir Afrikaanse beginners ’n handleiding van Noord-Sotho op (“Thellenyane”, 1938), terwyl hy in “Bantoestories uit die Transvaal” (1930; saam met C.A. Hoffman) en “Mooi loop” (1956) verhale van verskeie skrywers saambundel waarin swart mense as motief verskyn.

Eerbewyse

Die G.H. Franz High School vir swart skoliere in Bochum in die Limpopo word na hom vernoem. In Vanderbijlpark word ’n straat na hom vernoem.

Publikasies 

Jaar	Publikasies
	Fiksie
1929	Tau, the chieftain’s son
1936	Makinta tales
1940	Maaberone mongwadi
1943	Moloisi die wyse
1947	Moeder Poulin
1954	Rabodutu die eensame
1956	Kobus
	Dillo
1957	Twee wêrelde
	Masilo se oorwinning
	Modjadji
1965	Verhale van Hananwa
	Laaste verhale
1981	Maaberone
	Nie-fiksie
1937	Buka ea bona
1938	Thellenyane
1952	Bosothong
	Matshelo
1953	Menate
	Phulamadibogo
1957	Motsosa-Lenyora
	Samesteller
1930	Bantoestories uit die Transvaal (saam met C.A. Hoffman)
1956	Mooi loop

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk Elsiesrivier 1964
• Antonissen, Rob “Kern en tooi” Nasou Beperk Eerste uitgawe Eerste druk Elsiesrivier 1963
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. “Skrywers en rigtings” J.L. van Schaik Bpk. Pretoria Eerste uitgawe  1952
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• De Vries, Abraham H. “Kortom” Academica Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1983
• De Vries, Abraham H. “Kortom 2” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1989
• Grobler, Hilda “Halfeeu” Blokboeke 33 Academica Pretoria en Kaapstad Eerste uitgawe 1980
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) “Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Vierde  uitgawe Eerste druk 1973
• Meij, Koos “G.H. Franz” in Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Nienaber, P.J. “Jonger skrywers oor eie werk” “Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1951
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. “Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse
• letterkunde” Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Snyman, Henning “Kort keur: Abraham H. de Vries” Reuse-Blokboek 3 Academica Pretoria Kaapstad en Johannesburg Tweede druk 1983
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van den Heever, C.M. (samesteller) “My Jeugland” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste druk 1953

Internet

• Boshego, L.P. Literator: http://www.literator.org.za/index.php/literator/article/viewFile/92/79
• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Franz,_Gottfried_Heinrich
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/G.H._Franz
• OCLC Classify: http://classify.oclc.org/classify2/ClassifyDemo?search-author-txt=%22+FRANZ%2C+Gottfried+Heinrich.%22&orderBy=hold+desc&startRec=0
• Van Aswegen, B.S. Universiteit van Johannesburg: https://ujdigispace.uj.ac.za/handle/10210/12137^{[dooie skakel]}
• Van Rensburg, S.C.J. Noordwes Universiteit: http://dspace.nwu.ac.za/handle/10394/14682
• Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/np-franz,%20gottfried%20heinrich/