Kleur- en verfstowwe

   Hierdie artikel behoort versmelt te word met kleurstof.
Maak seker om die inhoud te skuif na die bladsy wat reeds aan Wikidata gekoppel is!
Indien altwee gekoppel is, sien hier.

Kleurstowwe is chemiese stowwe wat gebruik word om dinge soos papier, katoen, wol of leer te kleur. Die kleurstof dring deur die vesels en word deel van die materiaal self. Verfstowwe is chemiese stowwe wat aange­wend word om artikels te kleur wat van byvoorbeeld hout, klip en metaal ge­maak is. Hulle dring in baie geringe mate deur die  oppervlak  van die stof en kleef daaraan om 'n harde, beskermende laag te vorm.

Vroeë geskiedenis

Die prehistoriese mens het houtskool en plant­sap gebruik om die grotte waarin hy geleef het, te verf. In die klassieke tydperk was helder­kleurige klere 'n teken van rykdom en hoë status, want die kleur van weefstowwe was 'n moeilike en duur proses; so was byvoorbeeld 12 000 skulpe van 'n skulpdier wat om die Middellandse See aangetref is, Murex brandares, nodig om een gram van die kleurstof, Tiriese (of koninklike) purper, te vervaardig. Dit het hierdie kleurstof te kos­baar gemaak vir almal behalwe die keiser. Romeinse legioensoldate het van Brittanje teruggekeer met stories van wilde inboorlinge, bedek met patrone in blou, swart en groen kleure. Hulle is berei uit ekstrakte van webe, 'n plant wat selfs vandag nog soms in blou kleurstowwe gebruik  word.

Kleurstowwe

Baie van die kleurstowwe wat vandag gebruik word, was 5 000 jaar gelede reeds aan die Egiptenare bekend. Natuurlike kleurstowwe is egter nie net duur om te maak nie, maar ook moeilik om aan te wend. Party daarvan kan nie deur die materiaal wat gekleur moet word, opgeneem word nie tensy 'n stof wat 'n bytmiddel genoem word (soos tannien of chemiese soute) bygevoeg word. Die ontwikkeling van die tekstielnywerheid en die vervaardiging van goedkoop materiale en mensgemaakte vesels het egter goedkoper en sterker kleurstowwe nodig gemaak. Hulle moes vinnig aangewend kon word en tog die nuwe afwerkingsprosesse wat materiale kreukeltraag en waterdig maak, kon weerstaan. Sommige natuurlike kleurstowwe wat uit minerale en plante gehaal word, word nog steeds gebruik, maar hulle word al hoe meer vervang deur kleurstowwe wat teen die werking van chemikalieë bestand is en sinteties vervaardig word.

Mineraalkleurstowwe

Mineraalkleurstowwe word hoofsaaklik in die vervaardiging van verf gebruik, maar ook vir die kleur van porselein, glas en leer. Die volopste pigmente is kalk, klei, kaolien, sinkoksied, loodkarbonaat (witlood), sinksulfied, bariumsulfaat, kwiksulfied, rooilood, grafiet, en yster-oksied.

Plantkleurstowwe

Hierdie kleurstowwe word vir kleur van materiale en gare gebruik. Krapwortel, die gedroogde en verpoeierde wortel van Rubia tincotorum, verskaf skakerings van rooi. Indigo, van Indigofera tinctoria, gee blou. Hierdie twee plante kom albei uit Indië. Kleurstowwe word uit die bas, blare, blomme en sade van baie ander plante gehaal, byvoorbeeld webe (Isatis tinctoria), saffraan Crocus cativus), gifhout, rooihout, Wes-Indiese geelhout, appelbome, swartbessies, perdeblomme, spinasie en baie meer.

Dierlike kleurstowwe

Dierlike kleurstowwe omvat purper, afkomstig van die Murex-skulp, en cochenille, wat uit die droë skulpe van die vroulike kaktusinsek van Mexiko, Coccus cacti, gehaal word.

Sintetiese kleurstowwe

In 1856 het die Engelse chemikus William Perkin per ongeluk die eerste sintetiese kleurstof, 'n ligpers, vervaardig terwyl hy kunsmatige tannien probeer maak het. In die sestigerjare van die 19de eeu is baie meer sintetiese kleurstowwe vervaardig, veral in Duitsland. Vandag is daar heelwat meer as duisend verskillende sintetiese kleurstowwe, wat verkry word uit produkte wat uit koolteer gedistilleer word: bensien, tolueen, naftaleen, fenol, ensovoorts. Ná 'n reeks ingewikkelde chemiese prosesse word die kleurstof as 'n pasta of in kristallyne vorm geproduseer.

Verwe

Verf verleen kleur en ook 'n mate van beskerming, na gelang van die soort oorlaag wat gebruik word. Verwe bestaan uit baie verskillende chemiese stowwe wat gemeng word sodat hulle op mekaar kan inwerk om verskillende kleure en kleureffekte voort te bring. Die vervaardiging van verf behels baie ingewikkelde chemiese prosesse, en 'n groot aantal chemici en fisici staan in diens van die nywerheid. Die onderskeie produkte in hierdie groep val in twee afdelings: verf (wat ondeursigtig is) en vernis (wat deursigtig is).

Vernis

Vernis is 'n klewerige vloeistof, bruin of gelerig, waarvan 'n dun laag met 'n kwas aangewend word. Wanneer vernis droog is, vorm dit 'n harde, byna kleurlose, deursigtige laag. Dit word hoofsaaklik op houtoppervlakke gebruik as beskerming en om 'n glansende voorkoms te verleen, terwyl geen afbreuk aan die natuurlike grein van die hout gemaak word nie. Vernis word van drie hoofbestanddele vervaardig: die basis, wat kleef aan die oppervlak wat vernis word en die harde laag vorm; die oplosmiddel, waarin die basis opgelos word; en die verdunner of verdunningsmiddel, wat die vernis maklik laat vloei.

Kleuring

Verf word as 'n vloeistof aangewend, gewoonlik met 'n kwas of 'n roller. Dit word droog en vorm dan 'n ondeursigtige laag wat die patroon of kleur daaronder volkome bedek. Die basiese grondstof van verf is 'n vaste pigment, wat die kleur verleen en 'n vloeibare medium (oplosmiddel plus verdunner) wat die pigment oplos of suspendeer en dit maklik maak om die verf aan te wend.

Pigmente is chemiese stowwe wat in pastavorm of as 'n fyn poeier by die vloeibare medium ingevoeg word. Party pigmente kom in die natuur voor (sien Mineraal- en Plantkleurstowwe hierbo), waarvan die belangrikstes die okerstowwe (ysteroksied ) is. Lood- en sinkchromaat verskaf nie net helder kleure nie, maar beskerm ook metale teen roes.

Verf word vir baie verskillende doeleindes aangewend, en die vloeibare medium wissel dienooreenkomstig. Die kan vernis, olie, hars, water of 'n mengsel van die vier wees. Emalje- of glansverf vir huishoudelike gebruik bestaan uit pigment plus vernis; selluloseverf bestaan uit pigment plus sellulosevernis. In grondlaag- of emulsieverfsoorte is die medium water met 'n bietjie olie.

Kunstenaarsverf bestaan uit pigment plus olie, waterverf word van pigment en water gemaak, en 'n bietjie lym word bygevoeg om dit te bind.

Die Khoi en die San

Die vroeë inwoners van Suid-Afrika het verskeie natuurlike kleurstowwe, byvoorbeeld gekleurde grond en plante en bessies, gebruik om verf te maak. Die Khoi en die San het verf gemaak deur oker, 'n besonder soort rooi klei, met 'n medium, waarskynlik dierevet, te meng. Hulle het ook oranje en geel grond verpoeier en dit met die een of ander vloeistof, waarskynlik urine of die wit van volstruiseiers, gemeng. Houtskool en voëlmis is ook gebruik. In geen van hulle skilderye is blou of groen nog gesien nie, maar dit kan ook wees dat dit van 'n stof gemaak was wat maklik verweer of verblyk het.

Bronnelys

• KENNIS, Volume 1, 1980, bl. 109, ISBN 0-7981-0823-1