Koggelmander

Koggelmander
	'n Koggelmander in die Lake Nakuru Nasionale Park, Kenia
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Chordata
Klas:	Reptilia
Orde:	Squamata
Suborde:	Lacertilia
Familie:	Agamidae
Subfamilie:	Agaminae
Genus:	Agama; (Daudin, 1802)

'n Koggelmander is 'n klein insekvretende reptiel met 'n lang stert wat oral oor Afrika voorkom.

Koggelmanders (familie Agamidae) is akkedisse met goed ontwikkelde pote en 'n lang stert. Daar is ongeveer 200 spesies wat by uiteenlopende omstandighede aangepas is. Tydens paring en wanneer hulle hul gebied afbaken, toon baie koggelmanders hul snel wisselende kleure, groot stekels en 'n opgeblase keel. Die familie kom in Afrika, Australië, Asië en Europa voor.

In Suid-Afrika word slegs een genus, Agama, met ongeveer 10 spesies aangetref, met die bloukopkoggelmander (Agama atra) en die boomkoggelmander (Agama atricollis) as dis bekendstes. Die koggelmander het sy Afrikaanse naam gekry omdat hy sy kop koggelagtig op en af beweeg, veral wanneer hy nuuskierig of senuweeagtig is. Die akkedisfamilie Agamidae, waartoe die koggelmander behoort, is nou verwant aan die van die likkewaan (Iguanidae).

Onderskeid tussen die twee families kan op grond van hul gebit gemaak word. Hoewel beide families se spesies in soortgelyke omstandighede leef, kom hulle nêrens saam voor nie. Die koggelmander kom voor in Afrika, Asië, Australië en die gebied rondom die Middellandse See, terwyl die likkewane in die VSA, op Madagaskar en op 'n paar eilande in die Stille Oseaan aangetref word.

Daar kan aangeneem word dat likkewane vroeër oor die hele wêreld aangetref is, maar later deur die koggelmanders uit die Ou Wêreld verdring is. Koggelmanders was blykbaar beter aanpasbaar by die omstandighede wat geheers het. Koggelmanders het goed ontwikkelde pote en 'n lang stert wat nie regenereer, dit wil sê aangroei, as dit beskadig sou word nie. Die huid is bedek met skubbe wat dakpansgewys gerangskik is en is dikwels van skerp punte voorsien.

Sommige spesies het sterk ontwikkelde stekels op die rug of aan die keel. Die doel van die stekels is om ander mannetjies tydens paartyd af te skrik of om vreemdes uit hul gebied te verdryf. Die gebit bestaan uit skerp, spits tande en die meeste koggelmanders is insekte-eters, hoewel sommige plantetend (herbivoor) is. 'n Paar spesies het 'n gemengde dieet van insekte en plante.

Die meeste spesies het 'n bepaalde paarseisoen wat so bereken is dat daar vir die kleintjies genoeg kos beskikbaar sal wees wanneer hulle uitbroei. Boonop moet die wyfie tydens die ontwikkeling van die eiers oor voldoende voedsel beskik omdat die vorming van die dooiermateriaal baie voedingstowwe vereis. In die trope vind paring en die lê van eiersdaarom kort na die reënseisoen plaas.

Verteenwoordigers

In baie streke van Afrika wemel dit van die Agama-spesies. Hierdie genus het ongeveer 50 verteenwoordigers, waarvan 'n paar in die Ooste en Suidoos-Europa voorkom. Die bekendste spesie is die Afrika-koggelmander (Agama agama), wat soveel kleurvariasies het dat hy dikwels vir verskillende spesies aangesien word. Nie alleen verskil die individuele koggelmanders ten opsigte van kleur van mekaar nie, maar elke individu kan ook verskillende kleure aanneem.

Snags is die Afrika-koggelmander bruin en bedags hang die kleur van die mannetjie af van die posisie wat hy teenoor 'n ander mannetjie inneem. In die meeste gevalle word die mannetjies bedags helderoranje en blou, terwyl ondergeskikte mannetjies ook bedags grysbruin is. Met die verdediging van 'n gebied probeer die mannetjies mekaar imponeer. Die koppe word hewig geskud totdat een die aftog blaas. Wanneer dit nie vreedsaam geskied nie, ontstaan 'n geveg waarin daar met die sterte geslaan word.

Die wyfies veg ook onderling om ŉ gebied, wat 'n seldsame verskynsel in die diereryk is. Gemengde gevegte tussen mannetjies en wyfies kom egter nie voor nie. Die afskrikwekkende voorkoms van party koggelmanders word goed geïllustreer deur twee Australiese verteenwoordigers, die molog (Moloch horridus) en die kraagkoggelmander (Chlamydosaurus kingi). Die molog word ook die toornduiwel genoem omdat sy afgeplatte, 15 cm lange liggaam gewapen is met groot, onreëlmatig verspreide stekels. Die stekels is baie belangrik vir die molog se oorlewing omdat hy traag is en sy vyande dus moeilik ontwyk.

Mologs kom voor in die woestyn, waar hulle van miere leef wat hulle by die nes oplek. Die kraagkoggelmander kry sy naam van die groot huidplooi, voorsien van kraakbeen, rondom die nek. Die kraagkoggelmander kan die plooi as 'n groot doringagtige kraag optrek, terwyl hy terselfdertyd sy bek wyd oopmaak, sodat die saffraangeel binnekant sigbaar word. Wanneer die indringer ondanks die angswekkende vertoning nie vlug nie, laat die kraagkoggelmander sy plooi plat teen die nek lê, lig sy agterpote op en slaan self op die vlug.

Nou verwant aan die kraagkoggelmander is die vlieënde akkedisse (genus Draco) van Indonesië en Suidoos-Asië. Hierdie baie beweeglike akkedisse leef in bome en kan tot 35 cm groot word. Hulle soek insekte in die stamme van die bome terwyl hulle spiraalgewys van onder na bo beweeg. Wanneer hulle bo kom, gee hulle een sprong, sprei die huidplooie wat aan weerskante van die liggaam deur 5 of 6 ribbes gesteun word, en sweet na 'n volgende boom. Hier herhaal hulle hul soektog, afgewissel met ruspouses waarin hulle doodstil bly sit.

Hulle word skaars teen die boomstam opgemerk, danksy die grysbruin kleur van die rug. Die buik en die opblaasbare keel is helderoranje, rooi of blou van kleur. In Suid-Afrika is die boomkoggelmander (Agama atricollis), die stekelkoggelmander (Agama hispida) en die bloukopkoggelmander (Agama atra) die bekendste. Die boomkoggelmander kom hoolsaaklik in Gauteng voor en is baie nuuskierig. Die koggelmander word omtrent 35 cm lank. Die kop van die mannetjie is baie groot en groenblou of helderblou van kleur. Agama hispida word in die sentrale dele van Suid-Afrika aangetref en leef in gate in die grond. Die bloukopkoggelmander kom in die rotsagtige dele van Suid-Afrika voor en die mannetjies is helderblou van kleur.

Fotogalery

Agama aculeata in Namibië.
Agama aculeata, wyfie, in Tanzanië.
Agama lionotus, mannetjie in die Samburu National Reserve, Kenia.
Mannetjie Agama mwanzae in Tanzanië.
Agama atra in die Karoo.
'n Namibiese rotskoggelmander (wyfie) op 'n Hardekoolstomp, by Kunene River Lodge, noordwestelike Namibië
'n Namibiese rotskoggelmander (mannetjie) by Twyfelfontein in noordwestelike Namibië