Malaboch-oorlog
Die Malaboch-oorlog van 1894 was die grootste militêre mistasting in die geskiedenis van die Zuid-Afrikaansche Republiek.
Woonplek
wysigDie Bahananwa, ‘n deel van die Noord-Sotho, onder hoofman Malaboch (*1861 - †1939) se tradisionele vesting was aan die oostekant van die Blouberg. Dit is ‘n bergreeks by 23° 5′ suid, 28° 51′ oos, noordnoordwes van Dendron, suidwes van Vivo en noordwes van Pietersburg. Die gebied is noord van die nedersetting Senwabarwana (Bochum) en in die oostelike deel van die Blouberg-natuurreservaat. Die Brakriver, ‘n boloop van die Limpopo, skei dit van die Soutpansberge.
Oorsake
wysigNa die Eerste Vryheidsoorlog en herstel van die ZAR was verskeie stamme veral na 1890 al hoe meer onwillig om hulle aan die bevele wat van die regering in Pretoria uitgegaan het te steur. Hoofman Malaboch (sedert 1880 in sy amp) weier in 1888 om deel te neem aan die beoogde grensafbakening van sy gebied. Daarna weier hy ook om ‘n opname te maak van die hutte in sy gebied en 1891 dat sy onderdane belasting betaal. Hy het na bewering ander stamme opgestook, boere in sy omgewing bedreig, hul beeste gesteel en landerye verniel. Die boere eis by die regering in Pretoria dat Malaboch oorgeplaas word na ‘n lokasie waar sy doen en late dopgehou kan word. Malaboch verseg in April 1894 om sy tradisionele bergvesting te verlaat. Hy verwerp op 27 April en weer op 7 Mei ultimatums wat aan hom gestel is om met sy gevolg na die aangewse plek, ‘n vlakte oos van die Magalakwenarivier, te trek.
ZAR-mag
wysig‘n Mag van 800 man is in Pretoria gemobiliseer onder bevel van Piet Joubert. Dit het bestaan uit o.a. lede van die Staatsartillerie onder Adolf Schiel, ‘n heliograwe-korps, lede van die Uitlanders en selfs Pretoria se fietsryklub. ‘n Hanswors, die dwergie Garibaldi, het saamgekom om die soldate saans te vermaak. Burgers van die noordelike gebiede van die ZAR het later aangesluit en was die mag 2000 man sterk.
Oorlog
wysigOp 14 Junie was die eerste aanval op die opstandelinge. Die hoofman en sy volgelinge is in hul vesting beleër. Daarop vlug hulle na grotte. Die ZAR-mag brand al die plantegroei rondom die grotte af en probeer daarna tevergeefs om die grotte op te blaas. ‘n Aantal fortjies is daarna rondom die skuilplekke gebou om die oproermakers te omsingel en sodoende uit te honger en weg te hou van water. Niks het hulle egter laat oorgee nie. Enkele klein groepe vroue gee metteryd oor om by water te kom. Na twee maande gee hoofman Malaboch en sy indoenas op 31 Julie 1894 tog oor. Die verwagte swaar bewapende mag van ‘n 2000 man waarteen die ZAR-magte vermoed het hulle te staan gekom het, het slegs bestaan uit ‘n aantal vroue en kinders bewapen met enkele spiese en gewere. Die kommando het effens belaglik gevoel. Tydens ‘n krygsraadsitting op 2 Augustus is Malaboch en sy indoenas aan opstand skuldig bevind en in die gevangenis te Marabastad aangehou. Sy gevange volgelinge is volgens ‘n dekreet van 28 Augusutus vir 5 jaar van mekaar geskei en ingeboek in verskillende distrikte. Daarna is hulle weer saam in ‘n lokasie gevestig. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog is Malaboch deur die Britse owerheid op vrye voete gestel en het hy weer sy amp as hoofman van sy stam tot sy dood toe ingeneem.
Gevolg
wysigDat die ZAR-regering Uitlanders, dus meesal Britte, vir die oorlog opgeroep het, het bygedra tot die opbou van spanning tussen die ZAR en Engeland op die vooraand van die Tweede Vryheidsoorlog.