Noord-Friese Eilande

Die Noord-Friese Eilande (Deens: Nordfrisiske Øer, Duits: Nordfriesische Inseln, Noord-Fries: Nuurdfresk eilunen) is langs die weskus van die Duitse deelstaat Sleeswyk-Holstein in die Noord-Friese Waddesee geleë. Hulle word omsluit deur die Nasionale Park Sleeswyk-Holsteinse Waddesee, maar maak self nie deel uit van dié natuurreservaat nie. Administratief behoort hulle aan die distrik Nordfriesland.

Noord-Friese Eilande Inheemse naam: Nordfriesische Inseln
Die Noord-Friese eilandketting in die Noord-Friese en Deense Waddesee
Geografie
Ligging	Noord-Friesland, Sleeswyk-Holstein, Waddesee
Koördinate	54°44′N 8°20′O
Totale eilande	13
Hoofeilande	Sylt, Föhr, Amrum, Pellworm
Administrasie
Duitsland
Deelstaat	Sleeswyk-Holstein
Denemarke
Streek	Syddanmark

Soms word ook die Deense Waddesee-eilande, wat langs die weskus van Jutland in Suid-Denemarke geleë is, by die Noord-Friese Eilande gereken. Hierdie kategorisering is suiwer geografies van aard aangesien die Deense eilande, anders as hulle Duitse eweknieë, nooit deur Friese bewoon is nie.

Naas die groter eilande is daar ook klein eilandjies wat in Duits Halligen genoem word. Hulle word gewoonlik nie deur middel van dyke teen vloedwater beskerm nie sodat alle geboue op hoër geleë plekke, sogenaamde Warften, opgerig word.

Geografie

Die Hindenburgdamm-spoorweg verbind die eiland Sylt met die vasteland

Die groot eilande en die Halligen vorm 'n soort natuurlike bolwerk langs die weskus van Sleeswyk-Holstein en beskerm die vasteland tussen die grens met Denemarke in die noorde en die Eiderrivier in die suide teen die onstuimige see. Die argipel bestaan uit drie landskapsvorme – effens hoër geleë sanderige terrein (wat in Duits Geest genoem word) op die eilande Sylt, Föhr en Amrum, die Halligen en vleilande op die eilande Pellworm en Nordstrand. Sedert die middeleeue word na hierdie amfibiese landskap, wat steeds deur die see bedreig word, as Uthlande verwys.

Die kerngebied van Sylt, Föhr en Amrum bestaan uit morene-afsettings uit die laaste ystydperk wat sowat 15 000 jaar gelede gaandeweg tot 'n einde gekom het. Skandinawië is gedurende dié koueperiode deur 'n yslaag bedek wat op plekke 2 kilometer dik was en tot die Duitse middelgebergtes gestrek het. Hierdie yslaag het groot hoeveelhede gruis en rolstene verplaas wat, toe die ys begin smelt het, as afsettings agtergebly het. Hierdie morenes vorm die grond vir die huidige Geestlandskap en rys op die eilande Sylt, Föhr en Amrum tot respektiewelik 27, 13 en 18 meter bo seevlak.

'n Ander kenmerk van dié drie eilande is hul lang sandstrande met uitgestrekte duinlandskappe. Maar ook op hierdie eilande word vleilande aangetref wat relatief laat ontstaan het en veral op Föhr ook vir landboudoeleindes benut word. Amrum is die enigste eiland met groter bosgebiede. Pellworm en Nordstrand bestaan hoofsaaklik uit vrugbare vleilande wat grotendeels benede seevlak geleë is en deur middel van dyke teen oorstroming beskerm word. Die slikryke Halligen is oorblyfsels van die oorspronklike vasteland wat gedurende stormvloede deur die Noordsee oorstroom en in klein stukke geskeur is.

Terwyl Amrum, Föhr en Pellworm slegs per skip bereik kan word, word Sylt sedert 1927, toe die Hindenburgdamm voltooi is, deur 'n spoorweg met die vasteland verbind. Die eiland Nordstrand het tot 'n skiereiland ontwikkel nadat die Beltringhager Koog ingedyk is. Tussen die eilandgroep en die vasteland strek die Waddesee, 'n unieke seelandskap wat deur die wisselwerking van see, wind en getye gevorm is. Die Nasionale Park Sleeswyk-Holsteinse Waddesee met 'n oppervlakte van 2730 km² bied 'n beskermde habitat vir 3200 dierspesies.

Geskiedenis

'n Model van die Denghoog, 'n groot steengraf op die eiland Sylt

Toe die gebied van die huidige Sleeswyk-Holstein ysvry geword het, was daar nog steeds 'n groot massa bevrore water in die Skandinawiese gletsers. So was die seevlak omstreeks 100 meter laer as vandag, en die suidelike Noordsee was tot die teoretiese lyn, wat Newcastle, die Doggersbank en Skagen met mekaar verbind, 'n droë samehangende landmassa. Eers toe ook die Noord-Europese gletsers begin smelt het, is die Noordseebekken weer met seewater oorstroom wat gaandeweg oor die Geestrand na die binneland beweeg het. Die watermassas het groot hoeveelhede slik na die kusgebiede gespoel sodat langs die kuslyn en rondom die hoër geleë Geesteilande binne enkele eeue nuwe vleilande met moerasse, heide- en weivelde asook enkele bosgebiede ontstaan het.

Omstreeks 3000 v.C. het jagters en versamelaars hulle in die Noord-Friese kusgebiede begin vestig. Latere generasies het oorgegaan na akkerbou. Hul klein nedersettings het op die barre Geestheuwels ontstaan van waar hulle die laer geleë vrugbare vleilande in vrugbare landbougrond begin omskep het. Hul oorledenes is in steengrafte ter aarde bestel, soos die Denghoog in Westerstedt, 'n nedersetting op Sylt. Gedurende die Bronstydperk (omstreeks 2000 v.C.) was die gebied reeds digbevolk, soos uit die groot getalle grafte blyk wat deur argeoloë ontdek is. Nog voor die begin van ons tydrekening is groot dele van hul stamland deur seewater oorstroom sodat die meeste bewoners die gebied verlaat het.

Eers vanaf die 8ste eeu n.C. het Friese setlaars uit die suidelike Noordseegebied hulle in Noord-Friesland gevestig. Hulle het al oor die noidige kennis en vaardighede beskik om permanente nedersettings in die kusgebiede te vestig wat agter dyke en op Warften ontstaan het.