Oerinsekte

Die oerinsekte (subklas Apterygota) word deur vier insekteordes verteenwoordig en hulle verskil van die hoër insekte (subklas Pterygota) in die opsig dat hulle nie vlerke het nie en dat vlerke ook nie in hul voorouers se ontwikkelingsgeskiedenis voorgekom het nie. 'n Bekende verteenwoordiger van die subklas is die vismot ot silwervissie (Lepisma saccharina). Die afwesigheid van vlerke by hoër insekte is 'n algemene verskynsel, maar wanneer noukeurige ondersoek ingestel word, vind 'n mens dat vlerke se rudimente aanwesig is.

Oerinsekte Tydperk: Devoon–Holoseen
Lepisma saccharina
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Arthropoda
Klas:	Insecta
Subklas:	Apterygota
Ordes
Archaeognatha Zygentoma

Miere se mannetjies het byvoorbeeld vlerke, terwyl dit in 'n onontwikkelde vorm by die werkers aanwesig is. Oerinsekte het geen struktuur wat met vlerke in verband gebring kan word nie, hoewel klein lobbe aan die borsstukke van sommige insekte gesien word. Baie paleontoloë beskou sulke strukture as moontlike evolusionêre voorlopers van vlerke, sodat die klein lobbe by die Apterygota as voor- lopers en nie as oorblyfsels nie van vlerke beskou kan word.

Oerinsekte verskil van die ander subklas insekte (Pterygota) in die opsig dat hulle geen gedaantewisseling (metamorfose) ondergaan nie, 'n toestand wat ametabolie genoem word. Die jong insekte is kleiner as hulle ouers en hul geslagsorgane is nie so goed ontwikkel nie.

Die kleintjies van hemimetaboliese insekte, soos sprinkane (orde Orthoptera) en die wandse (orde Hemiptera), ondergaan 'n onvolledige metamorfose waartydens die jong insekte baie soos hul ouers lyk omdat hulle reeds saamgestelde oë en gelede pote het, maar die geslagsorgane slegs tydens die laaste vervelling ontwikkel. Oerinsekte vervel nadat hulle geslagsryp is, wat beteken dat hulle aanhou groei en dat daar geen groot verskil na elke vervelling sigbaar is nie. Hemimetaboliese insekte hou op vervel nadat hulle geslagsryp is en die fisiologiese veranderings van elke vervelling is diepgaande.

Sowel oerinsekte as die hoër insekte het 'n liggaam wat uit drie segmente, naamlik die kop, borsstuk en agterlyf, bestaan, terwyl daar ook drie paar gelede pote aanwesig is. Oerinsekte se agterlywe is gewoonlik stomp en party dra aanhangsels wat soms as springapparaat gebruik word. Die Apterygota bestaan uit vier ordes, naamlik die Protura, Diplura, Collembola en Thysanura.

Geeneen het vlerke nie en ondergaan ook nie 'n metamorfose nie. Buiten hierdie eienskappe toon die diere egter min ander onderlinge ooreenkomste. Die Thysanura (vismotte) is waarskynlik verteenwoordigend van die oerinsekte, waaruit die hoër insekte ontwikkel het, en word as die subklas Apterygota se hoogste ontwikkelde groep beskou. Die Protura en Collembola het waarskynlik vroeg van die insektevoorouerlyn – afgewyk, en aangesien hulle min evolusionêre vordering toon, verteenwoordig die diere ’n evolusionêre dooie punt.

Dit is waarskynlik dat die insektevoorouers uit duisendpootagtige diere ontwikkel het, want abdominale aanhangsels op die agterlywe van Diplura en Thysanura soortgelyk aan die van duisendpote, dui op so 'n evolusionêre verwantskap. Omdat die erdvlooie of springsterte (Collembola) se eienskappe baie verskil en hul lewenswyse so gespesialiseer is, word hulle afsonderlik bespreek.

Orde Protura

Die grondluise (orde Protura) is klein diertjies wat in klam grond of onder bome se bas hou. Oë en antennae ontbreek heeltemal in die orde en die voorste ledemate word permanent vorentoe gerig, omdat sensitiewe voelhare daarop voorkom en die ledemate tot tasorgane gewysig is.

Die mond is ’n suigkonstruksie met twee uitsteeksels waarmee swamdrade geprik en die inhoud uitgesuig word. Geen Uitwendige geslagsdele is sigbaar nie en min inligting is oor die diere se paringsgedrag bekend. Die larwes het net 9 abdominale segmente nadat hulle uitgebroei het en vervel daarna net drie keer. Met elke vervelling word daar 'n segment by die abdomen gevoeg, totdat die volwasse dier twaalf segmente het en hulle daarna nie weer vervel nie.

Orde Diplura

Die diplura is blinde diere met lang, gesegmenteerde antennae. Daar behoort drie families tot die orde, waarvan die familie Campodeidae die volopste is en gewoonlik in die boonste grondlae aangetref word, waar hulle van verrotte plantmateriaal leef. Die familie Anajapygidae is 'n klein groep, maar die vleisetende lede van die familie Japygidae is volopper. Die diere kan uitgeken word aan hul versterkte, knyperagtige cerci (aanhangsels wat terminaal op die abdomen voorkom). waarmee hulle hul prooi dooddruk. Hierdie diere leef van insekte-eiers of insektelarwes wat hulle in die grand, onder bome se bas of klippe teëkom.

Orde Thysanura

Die vismotte (orde Thysanura) kan uitgeken word aan hulle bytende monddele wat nie deur 'n mondholte omsluit word nie, 'n eienskap wat evolusionêr ver gevorder is in vergelyking met die ander Apterygota. Die diere het ook 'n dun, skubagtige huid, sodat hulle maklik water verloor en gevolglik ’n vogtige habitat verkies.

Hulle is 10 tot 20 mm lank, met kenmerkende lang, draadvormige antennae, asook goed ontwikkelde saamgestelde oë. Die agterlyf het elf segmente, met die uitwendige geslagsorgane asook drie draadvormige aanhangsels op die laaste segment. Die diere het die vermoë om op sellulose te kan leef. Altesame vier families behoort tot die orde Thysanura, waarvan die familie Lepismatidae die bekendste is. Die vismotte (Lepisma saccharina) is verteenwoordigend van die familie en omdat hulle van sellulose leef, veroorsaak die diere groot skade in biblioteke en pakkamers, waar hulle boeke en papier vernietig.

Hulle paringsgedrag is baie interessant. Die familie Machilidae se lede het stewige aanhangsels aan hul agterlywe waarmee hulle spring as hulle gesteur word. Hulle verteenwoordig vermoedelik 'n aparte ontwikkelingslyn van die res van die Thysanura. Lede van die familie Lepidotrichidae leef van verrotte hout in plantasies, terwyl die familie Nicoletiidae se lede in grotte of in soogdiere se gate voorkom.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-62-1, volume 21, bl. 79

Eksterne skakels

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Oerinsekte
• (en) "Apterygote". Encyclopædia Britannica. Besoek op 20 Augustus 2019.