Röntgendiagnostiek

   Hierdie artikel behoort versmelt te word met Radiografie.
Maak seker om die inhoud te skuif na die bladsy wat reeds aan Wikidata gekoppel is!
Indien altwee gekoppel is, sien hier.

Die doel van die röntgendiagnostiek as 'n onderdeel van die geneeskunde is die vasstelling en opvolging van afwykings deur middel van röntgenstrale. Op die meeste röntgenfoto's is eintlik net die skelet herkenbaar, terwyl daar rondom die sigbare skelet min of meer 'n gelykmatige grys veld voorkom.

Die longe vorm 'n uitsondering omdat dit lug bevat wat as swart gebiede afgebeeld word. Om meer van die strukture binne die liggaam sigbaar te maak, kan die liggaamsholtes met 'n kontrasmiddel gevul word. Röntgenstrale (X-strale) behoort tot dieselfde kategorie as ligstrale (elektromagnetiese golwe), maar kan baie beter deur materie dring. Hul deurdringingsvermoë is egter nie onbeperk nie: die intensiteit van röntgenstrale neem af tydens die beweging daarvan deur materie.

Die mate van verswakking van die röntgenstrale hang af van die soort röntgenstraal (golflengte) en van die tipe stof waardeur dit beweeg. Die strale word, wanneer dit deur ʼn voorwerp gaan wat uit verskillende stowwe opgebou is, in wisselende mates verswak, en agter die voorwerp ontstaan dan ʼn skadubeeld. 'n Nadeel van röntgenstrale is dat hulle nie deur die menslike oog waargeneem kan word nie en slegs sigbaar gemaak kan word deur die gebruik van hulpmiddels.

In die mediese diagnostiek gebeur dit hoofsaaklik deur middel van 'n fotografiese plaat (röntgenfilm) of ʼn verligtingskerm. Laasgenoemde is 'n glasplaat waarop 'n laag kristalle aangebring is. Die kristalle word verlig wanneer röntgenstrale daarop val. Wanneer so 'n verligtingskerm gebruik word vir die waarneming van die skadubeeld van 'n voorwerp, word dit "deurligting" genoem; die bewegings van onder andere die hart en longe kan hiermee waargeneem word.

Die beeld op die skerm, wat ligswart is, kan versterk word met behulp van ʼn beeldversterker. Van die beeld op die beeldversterker kan dan foto's of filmopnames gemaak word. Die beeld kan ook via 'n televisiekamera op 'n monitor weergegee word. Op die röntgenfoto kan baie min soorte weefsels onderskei word omdat die röntgenstrale slegs in baie geringe mate deur die verskillende weefsels in die liggaam verswak word.

Die skeletdele, waardeur die strale baie verswak word, word waargeneem as gebiede wat slegs effens swart is. Net so vertoon kalkhoudende stene, byvoorbeeld in die nierbekken of galblaas, ook baie duidelik. Die ander weefsels (sagte weefsels) is nie van mekaar onderskeibaar nie en is min of meer alma I gelykmatig grys afgebeeld. Op die plaat waar gas voorkom (byvoorbeeld in die longe), word die röntgenstrale feitlik glad nie verswak nie, sodat dit as swart gebiede waargeneem word.

Indien die strukture binne die liggaam duideliker sigbaar moet wees, kan die holtes waar moontlik met gas ('n negatiewe kontrasmiddel) gevul word. Hierdeur word al die swart vlekke op die film sigbaar. Andersins kan die röntgenstrale met die een of ander stof baie nie stralingsdeurlaatverswak word, waardeur die holtes as ligte vlekke afgebeeld word. So ʼn stof staan bekend as 'n positiewe kontrasmiddel. In die praktyk word hoofsaaklik van barium en jodium gebruik gemaak as bestanddele van positiewe kontrasmiddels.

Geskiedenis

Kort na die ontdekking van röntgenstrale deur Wilhelm Conrad Röntgen (1845-1923) is daar in die hele wêreld 'n begin gemaak met die mediese toepassing daarvan. In Nederland het die vooraanstaande Amsterdamse senuwee-arts J.V.A. Wertheim-Salomonson (1864-1922) in 1899 'n buitengewone hoogleraarskap in röntgengenologie aan die Universiteit van Amsterdam verkry.

Hy was die eerste persoon ter wêreld wat so 'n steel beklee het. Gedurende die beginjare is daar behalwe die mediese diagnostiek met behulp van röntgenstrale ook werk gedoen ten opsigte van die behandeling van pasiënte met warmtestrale, kortgolfstrale en ultraviolet lig. Later het die behandeling van swelsels met röntgenstrale (radioterapie) ontwikkel, asook die toepassing van kunsmatige radioaktiewe stowwe in die geneeskunde (kerngeneeskunde).

Tans ontwikkel die röntgendiagnostiek, radioterapie en kerngeneeskunde in afsonderlike rigtings. Die behandeling met warmtestrale is na die vyftigerjare volledig oorgeneem deur fisioterapeute en deur artse wat hulle besig gehou het met fisioterapie.

Gevare

Naas die onskatbare bydrae van röntgenstrale ten opsigte van die opsporing en behandeling van siektes, moet daar egter ook gewys word op die skadelike gevolge daarvan. Die eerste ondersoekers was nie hiervan bewus nie en het dikwels met hul eie lewens vir hul bedrywighede in die röntgengenologie geboet. Die berugste gevaar is die röntgenulkus (röntgensweer), 'n defek in die vel wat ontstaan op plekke waar die röntgenstrale te intens was.

Gevalle is ook bekend waar oordosering verantwoordelik was vir die ontstaan van bepaalde vorme van kanker. Vandag kom hierdie risiko's weens voorskrifte en tegniese voorsorgmaatreëls nie meer in die röntgendiagnostiek voor nie. Die toepassing van röntgenstrale moet egter beperk word omdat dit onder andere sekere veranderings kan veroorsaak in die gene (draers van die erflike eienskappe) van die geslagselle. Sulke veranderings kom dikwels eers geslagte later na vore.

Apparaat

Toestelle vir mediese röntgenondersoeke is gekompliseerd en derhalwe ook baie duur. Naas die röntgenbuis, waarin die strale opgewek word, en die transformator vir die verkryging van elektriese stroom met 'n baie hoë spanning, is daar rondom die buis ʼn apparaat aangebring wat dien om die bondel strale te rig sodat geen röntgenstrale buite die gewenste gebied val nie.

Verder is 'n beeldversterker nodig om die swak ligbeeld van die verligtingskerm in ʼn helder beeld om te sit, en ten slotte moet die persoon wat ondersoek moet word, in die röntgenbundel geplaas kan word. Dit is ook gewens dat hy tydens die ondersoek in verskillende houdings geplaas kan word (byvoorbeeld lê of staan).

Afgesien van toestelle wat spesiaal ontwerp is vir die ondersoek van die verskillende organe is daar ook apparatuur ontwikkel wat op spesifieke doelwitte gerig is, soos tomografie (vlakkebeelding) en rekenaartomografie. Die skadubeeld wat in die röntgenstraal ontstaan na deurgang deur 'n voorwerp, bestaan uit die som van die verswakkings wat veroorsaak is deur die deurgaan van die strale deur elke agtermekaarliggende struktuur.

Deur middel van tomografie word daarenteen slegs die verswakking in een bepaalde vlak afgebeeld. Sodoende ontstaan 'n deursneebeeld. Ook by rekenaartomografie word, soos deur die naam aangedui, 'n deursneebeeld geproduseer en kan nie alleen been- en sagte weefsel onderskei word nie, maar ook verskillende sagte weefsel onderling. In enkele gevalle kan hierdie metode die ondersoek wat met kontrasmiddels gedoen word, vervang en kan daar bowendien weefsels sigbaar gemaak word wat vantevore nie afbeeldbaar was nie omdat daar geen metode bekend was om hierdie weefsel met kontrasmiddel te vul nie.

Röntgenondersoeke met kontrasmiddels

Enkele ondersoeke wat dikwels uitgevoer word en waarby positiewe kontrasmiddels gebruik word, is die ondersoek van die maag-dermstelsel, die niere en urienweë, galblaas en galweë, asook van die bloedvate. Vir die ondersoek van die maag-dermstelsel word gebruik gemaak van bariumsulfaat, wat gedrink word as 'n suspensie in water of wat per klisma (inspuiting in die anus) in die dikderm beland. Vir 'n ondersoek van die niere en urienweë word van 'n vloeibare jodiumhoudende kontrasmiddel gebruik gemaak.

'n Afbeelding van 'n nierbekken wat met 'n kontrasmiddel gevul is, word 'n piëlogram (urienbaanbeeld) genoem; dit kan verkry word deur kontrasmiddel via 'n buisie in die blaas in die urienweë in te spuit (retrograde piëlogram) of deur dit in 'n aar in te spuit (intraveneuse piëlogram of IVP). In laasgenoemde geval word die stof deur die niere uitgeskei en kom dit so in die urienweë te lande, waardeur hierdie gebiede op die röntgenfoto sigbaar word.

'n Soortgelyke prosedure word gevolg by die afbeelding van die galweë (cholangiogram) en die galblaas (cholesistogram). Hierby word die jodiumverbinding, wat of in tabletvorm gedrink, of in vloeibare oplossing in die bloedvate ingespuit word, deur die lewer saam met die gal uitgeskei. Vir die sigbaarmaking van bloedvate word 'n kateter ('n dun pypie) in 'n bloedvat ingesteek en opgestoot (vaatkateterisasie) tot so naby moontlik aan die gebied wat ondersoek moet word.

Hierna word 'n jodiumbevattende kontrasmiddel via die kateter in die bloedvat ingespuit. Op 'n röntgenfoto wat dan geneem word, kan die bloedvate waargeneem word omdat hulle met die kontrasmiddel gevul is. Die afbeelding van slagare word ʼn arteriogram en die van are 'n flebogram genoem. Jodiumbevattende kontrasmiddels het die nadeel dat sommige persone allergies daarop reageer. As negatiewe kontrasmiddel word lug, suurstof of koolsuurgas gebruik.

Lug vind veral toepassing by die ondersoek van gewrigte (artrogram) en van die brein (pneumoënsefalogram). In laasgenoemde geval word 'n deel van die breinvog vervang deur lugmiddels via 'n suboksipitale punksie ('n gaatjie op die hoogte van die foramen agter in die skedel), of deur middel van 'n lumbale punksie (insteek van die naald in die lendegebied).

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 101 - 103