Saad
Saad is dié deel van 'n plant wat aangepas is om die voortplantingsfunksie te vervul. Sade is klein embrioniese plante omhul in 'n bedekking bekend as 'n saadhulsel, gewoonlik met gestoorde voedsel.
Die reserwe voedsel in die saadjie is nodig vir die suksesvolle ontkieming in die grond voordat die kiemplant verder kan ontwikkel (deur bv. opneem van eie voedingstowwe via die worteltjie). Dit is die produk van die rypgeworde ovule of gimnosperm en angiosperm plante wat na bevrugting ontstaan, saam met 'n mate van groei binne-in die moederplant.
Die moederplant vorm gewoonlik in die lente nuwe blomme, waarin die saadjies dan ontwikkel en ryp word in die nasomer. Die saadjies versprei daarna op verskillende maniere, bv. deur wind, water, insekte of voëls; hierdie verspreiding verseker die plant se voortbestaan vir generasie op generasie.
Die kenmerke van sade is ook 'n hulpmiddel by die uitkenning en klassifisering van plante, selfs meer belangrik as die kenmerke van die blare van plante. Elke saad besit sy eie unieke grootte, vorm en kleur.
Die vrugbeginsel ontwikkel later in 'n vrug en 'n vrug is dus 'n struktuur wat slegs by die bedeksadige plante (afdeling Anthophyta) aangetref word en waarin die saad of sade gehuisves word. Benewens die ontwikkelende embrio bevat die sade van die meeste plante 'n mindere of meerdere hoeveelheid reserwevoedsel waarvan die embrio leef. Vanweë hierdie reserwevoedsel word baie plantsade deur diere gevreet en 'n groot aantal plantspesies word vir hul sade deur die mens gekweek.
Anatomie
wysig
a) saadvel of -huid (episperm)
b) endosperm
c) saadlob of kotiledon
d) embrio
a) saadvel of -huid (episperm)
b) endosperm
c) saadlob of kotiledon
d) hipokotiel
Die saadknop waaruit ʼn saad ontwikkel, kan as 'n megasporangium (vroulike sporangium) beskou word en bestaan oorspronklik uit 'n hoeveelheid nusellusweefsel omring deur een (naaksadige plante) of 2 (bedeksadige plante) integumente. Die 1 of 2 integumente vorm later die saadhuid of testa. In die integumente is 'n klein opening, die poortjie of mikropilum, waardeur stuifmeel die saadknop binnedring. 'n Saadknop is deur middel van 'n naelstring (funikulus) aan 'n saadlys (plasenta) bevestig.
Die aanhegtingspunt van die naelstring aan die saadknop, die chalasa, is later aan die saad steeds as die hilum sigbaar. Regopstaande saadknoppe waar die hilum en mikropilum reg teenoor mekaar lê, staan bekend as atropiese saadknoppe. Meestal hang die saadknop egter en lê die hilum en mikropilum langs mekaar. Sulke saadknoppe staan bekend as anatropiese saadknoppe. Die lyn waar die funikulus en die integument mekaar raak, staan bekend as die saadnerf of rate.
Wanneer die saadknop gedeeltelik hang en die funikulus en die integumente nie aan mekaar raak nie, staan die saadknop bekend as 'n kampilotropiese saadknop. By die naaksadige plante ontwikkel een van die nusellusselle van die saadknop uiteindelik tot 'n vroulike gametofiet met argegonia waarin die eierselle voorkom. By die bedeksadige plante ontwikkel ʼn kiemsak in die nusellus met 8 haploïede kerne daarin, waaronder 1 eierkern en 2 poolkerne.
Hierdie eierkern versmelt later met 'n stuifmeelkern en vorm 'n sigoot, waaruit die embrio ontwikkel. Nog 'n stuifmeelkern versmelt met die poolkerne en vorm 'n triploïede sel, wat oorsprong gee aan die endosperm. By sommige plante absorbeer die saadlobbe reeds die endosperm, tydens die ontwikkeling van die embrio, en die sade van hierdie plante staan dan bekend as endospermloos (kiemwitloos). Voorbeelde van sulke sade is akkers, grondboontjies, boontjies en appels.
Die sade van sommige plante, byvoorbeeld orgideë, het hoegenaamd geen reserwevoedsel nie en die sade kan slegs ontkiem wanneer daar 'n fungus aanwesig is waarmee hulle in simbiose leef. Net voordat die saad ontkiem, bestaan die embrio uit 'n plumula (embrioniese stingel), 'n radikula (embrioniese wortel) en een of meer saadlobbe. Die gedeelte tussen die plumula en die radikula staan bekend as die hipokotiel en is die eerste gedeelte wat verleng na ontkieming.
By die naaksadige plante is daar gewoonlik meer as 2 saadlobbe, maar by die bedeksadige plante is daar altyd 1 of 2 saadlobbe. Die hoofindelings van die bedeksadige plante (afdeling Anthophyta), naamlik die klas Dicotyledones (tweesaadlobbiges) en die klas Monocotyledones (eensaadlobbiges), berus juis op die aantal saadlobbe wat by die embrio aanwesig is en ander gepaardgaande eienskappe. Wanneer 'n saad ontkiem, neem dit water op en vanweë die verhoogde waterdruk bars die saadhuid oop.
By hipogeale kieming verleng die hipokotiel nie en die saadlobbe bly onder die grond, terwyl die radikula uitgroei en die wortel gevorm word. Daarna gee die plumula oorsprong aan die stingel wat dan bo die grond verskyn. By epigeale kieming (die meeste plante) verleng die hipokotiel en trek die saadlobbe uit die grond. Die saadlobbe dien dan as die eerste blaartjies van die plant en word dikwels groen. Wanneer genoeg ander blare gevorm het, val die saadlobbe meestal af.
Saadverspreiding
wysig
Alle saad moet op een of ander manier versprei word ten einde aan nuwe plante oorsprong te kan gee. By die meeste sade is daar een of ander aanpassing sodat hulle op 'n bepaalde manier versprei kan word. Baie sade is byvoorbeeld lig en het vlerkies sodat hulle deur die wind versprei kan word. Ander sade is aangepas sodat hulle deur waterstrome vervoer kan word. Sulke sade het meestal 'n dik saadhuid sodat hulle nie water kan opneem as hulle vervoer word nie.
'n Baie algemene manier van saadverspreiding vind deur middel van diere plaas. Baie sade het byvoorbeeld 'n arillus, wat ʼn uitgroeisel van die funikulus van die saadknop is, en wat meestal helderkleurig is. Hierdie arillus is gewoonlik of ryk aan koolhidrate, of relatief ryk aan proteïene. Albei soorte trek diere (meestal voëls) aan wat die sade vreet, die arillus verteer en die sade ongeskonde in hul ontlasting uitskei. Omdat die verteringsproses 'n hele ruk duur, beland die sade gewoonlik 'n hele ent van die moederplant af.
Sommige sade kan glad nie ontkiem voordat hulle nie deur die spysverteringskanaal van voëls gegaan het nie. By sommige plante groei die rand van die integumente uit tot 'n klein wit struktuurtjie, bekend as 'n elaiosoom, wat 'n groot aantrekkingskrag vir miere het. Hierdie sade word dan deur die miere na hul neste getrek, waar die elaiosoom afgevreet word. Benewens die feit dat die sade dan weg van die moederplant is, is hulle ook beskerm teen diere soos knaagdiere.
Die uitheemse Argentynse miere eet ook die elaiosome van die fynbosplante, maar laat die sade op die plek lê waar hulle aangetref is, en die sade bly dus blootgestel aan knaagdiere. Die inheemse miere daarenteen versamel 'n saad gewoonlik binne 'n paar minute nadat dit van die plant geval het en neem dit dan na hul nes. Die implikasies daarvan is dat die voortdurende verspreiding van die Argentynse mier daartoe kan lei dat 'n groot aantal plantspesies in die Kaap deur uitwissing bedreig word, omdat hulle sade skielik aan knaagdiere blootgestel word.
Dikwels is dit die hele vrug wat as verspreidingseenheid (diaspoor) dien. Bessies, appels, perskes en talle ander vrugte het byvoorbeeld ʼn vlesige deel wat deur diere gevreet word, en waarvan die doel die verspreiding van die sade is.
Bronne
wysig- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 196, 197
| Sien saad in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
- Senior Biologie, Du Toit, Van Rensburg, Du Toit, Botha, Van der Merwe, Volschenk, Van der Westhuyzen, De Kock, Niebuhr. Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk, 1989.