Paddastoel

'n Paddastoel (of sampioen) is die vrugliggame van sekere fungi met 'n groot oppervlakte aan die binnekant waarop spore gedra word. Wanneer hierdie spore vrygestel word, ontkiem hulle en vorm 'n netwerk ondergrondse drade, die miselium. Nuwe vrugliggame ontstaan dan gewoonlik in die reënseisoen uit hierdie miselium.

Paddastoel
Die giftige paddastoel Amanita muscaria
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Fungi
Divisie:	Basidiomycota

Die giftige Amanita Pantherina het, soos die ander Amanita-spesies, wit vratjies op die hoed en 'n beurs rondom die steel

Paddastoele het, soos alle ander fungi, geen chlorofil nie en moet hulle voedingstowwe gevolglik uit dooie of lewende organiese materiaal verkry. Die wat hulle voedingstowwe so verkry, speel 'n belangrike rol in die stofkringloop, omdat die dooie plant- en dieremateriaal afgebreek en die minerale voedingstowwe daarin vrygestel word, sodat dit weer deur plante opgeneem kan word. 'n Groot aantal paddastoelspesies is reeds ontdek en nuwe spesies word steeds ontdek.

Sekere spesies is eetbaar en word reeds eeue lank as 'n lekkerny beskou. Daar is egter geen vaste reël op grond waarvan eetbare spesies van nie-eetbare spesies onderskei kan word nie. In die omgangstaal word eetbare paddastoele meestal sampioene genoem, maar in werklikheid is daar geen verskil tussen paddastoele en sampioene nie. Paddastoele het reeds van ouds af die mens se belangstelling gewek en veral die skielike verskyning van dikwels groot getalle vrugliggame was vir natuurliefhebbers 'n raaisel.

Vandag is dit bekend dat die lewensiklus van 'n paddastoel begin met die ontkieming van 'n spoor, waaruit 'n netwerk van swamdrade of hifes met tweekernige selle ontwikkel. Die hele netwerk staan bekend as ’n miselium, en uit die miselium ontwikkel die vrugliggame. Laasgenoemde begin as 'n onderaardse knop wat deur die opneem van water tot 10 of 20 maal sy oorspronklike grootte swel, deur die grond bars en as 'n paddastoel bo die grond verskyn.

Dit is die rede waarom paddastoele so dikwels na reëns verskyn. 'n Paddastoel bestaan meestal uit 'n hoed en 'n steel, maar ander vorme is ook moontlik. Fragmente van die oorspronklike omhulsel (velum) waarbinne die paddastoel ontwikkel, is dikwels nog in die vorm van vratjies op die hoed en ’n beurs rondom die steel aanwesig. Dit is byvoorbeeld duidelik sigbaar by die vlieëswam (Amanita muscaria). Die onderkant van die hoed neem by die meeste spesies die vorm van 'n groot aantal plaatjies of lamelle aan waarop die spore gedra word en waardeur die oppervlakte geweldig vergroot word.

By ander paddastoele is die onderkant van die hoed sponsagtig, ook met die doel om die oppervlakte te vergroot. Die spore is mikroskopies klein (2 tot 20 $\mu$) en aangesien die spoorvormende oppervlakte baie groot is, kan een paddastoel miljoene spore produseer. Die hele vrugliggaam, insluitende die lamelle of die sponsweefsel, bestaan uit 'n gemodifiseerde miselium.

Lewenswyse

Aangesien paddastoele geen chlorofil het nie, is hulle nie daartoe in staat om self hul organiese voedingstowwe te produseer nie. Daarom is alle paddastoele, soos alle ander fungi, parasiete of saprofiete (wat leef op dooie organiese materiaal).

Sommige spesies leef in simbiose met hul gasheer, en albei organismes trek voordeel uit die assosiasie. In baie wêrelddele is paddastoele 'n belangrike bron van voedsel vir die mens. Die bekendste van hierdie paddastoele is die van die genus Agaricus, maar ook spesies van die genera Tuber en Cantharellus, en Boletus edulis is gewilde lekkernye. Paddastoele het egter nie 'n baie hoë voedingswaarde nie, aangesien hulle uit ongeveer 80 tot 90% water bestaan, ongeveer 1 tot 3% suiker en ander koolhidrate bevat, en baie arm aan stikstofhoudende verbindings is.

Hulle bevat egter wel vitamien A en B. Daar is geen duidelik onderskeidende kenmerke tussen giftige en nie-giftige paddastoele nie, en 'n kennis van individuele spesies is nodig by die uitsoek van eetbare paddastoele in die veld. Die sterkte van paddastoele se gif wissel baie. Talle spesies het slegs 'n ligte ongesteldheid tot gevolg wanneer hulle geëet word, terwyl ander meer ernstige simptome het.

Ander spesies, soos die duiwelsbrood (Amanita phalloides), is dodelik. Wanneer sulke dodelike spesies geëet word, is daar dikwels gedurende die eerste 6 tot 12 uur hoegenaamd geen siektesimptome nie, maar wanneer die simptome wel intree, is dit meestal te laat om doeltreffend hulp te verleen. Sommige paddastoele veroorsaak hallusinasies wanneer hulle geëet word, byvoorbeeld Amanita phalloides. Wanneer te vee I daarvan geëet word, kan dit die dood veroorsaak.

Verteenwoordigers

Die meeste paddastoele behoort tot die klas Basidoimycetes, terwyl enkele tot die klas Ascomycetes behoort. Die meeste Ascomycetes of sakkieswamme het geen egte vrugliggame nie. By baie van die wat wel vrugliggame het, bestaan die vrugliggaam uit 'n plat, ronde skyfie met 'n deursnee van slegs ’n paar millimeter. By die bekerswamme (genus Peziza) is die vrugliggame groter en bekervormig. 'n Paar ander tipes vrugliggame met eienaardige vorms word ook onder die Ascomycetes aangetref.

Die tipiese paddastoele met ’n hoed en 'n steel, asook die rakswamme wat dikwels aan bome in woude aangetref word, behoort tot die klas Basidiomycetes. Alle Basidiomycetes het egter nie vrugliggame nie. Van die bekendste soorte wat in Suid-Afrika aangetref word, is die volgende: Verskeie spesies van die genus Boletus is groot en vlesige paddastoele wat op die grond groei. In teenstelling met die lamelle aan die onderkant van die hoed van die meeste paddastoelspesies, is die onderkant van die hoed van hierdie spesies sponsagtig en word die spore in honderde klein gaatjies gedra.

Baie van die spesies is eetbaar, en die bekendste een is Boletus edulis, wat dikwels in eike-, denne- of populierplantasies aangetref word. In Oos-Transvaal word groot getalle van hierdie paddastoele jaarliks in plantasies versamel en verkoop. Melkswamme (genus Lactarius) skei 'n melkagtige sap af wanneer hulle gekneus word. Hierdie sap het 'n kenmerkende smaak en verkleur as dit aan lig blootgestel word. Die melksampioen (Lactarius deliciosus) is 'n eetbare soort wat veral in die denneplantasies van Suidwes-Kaapland aangetref word.

'n Aantal Amanita-spesies word in die vogtiger dele van die land – eweneens veral in denneplantasies – aangetref, en almal is giftig. Van die bekendstes is die vlieëswam (Amanita muscaria), die duiwelsbrood (Amanita phalloides) en Amanita pantherina. Van die sambreelswamme (genus Lepiota) is die bekendste spesie Lepiota zeyherii, wat in Kaapland. Transvaal en Natal aangetref word. Hierdie spesie groei nooit in woude of plantasies nie. Die kopertrompetswam (Clitocybe olearia) is 'n spesie wat in Suidwes-Kaapland aan die stamme van bome of blootgestelde wortels groei en is baie giftig.

Bobbejaansnuif (genus Lycoperdon) is effens afwykende paddastoele, omdat hulle nie ’n steel het nie en die spoor deur ’n klein opening aan die bokant van die paddastoel vrygestel word. Wanneer hierdie paddastoele aangeraak word, word massasspore uit die opening vrygestel. Die stinkswamme (genus Phallus) skei, soos hulle gewone naam aandui, 'n onwelriekende geur af wat vlieë aantrek. Die vlieë eet die slym waarin die spore voorkom en die spore kan slegs ontkiem wanneer hulle deur die dermkanaal van die vlieë gegaan het.

'n Groot aantal rakswamme (familie Dorticiaceae) word in Suid-Afrika en elders in woude aangetref. Die miseliums van hierdie swamme dring veral dooie hout binne en onttrek hul voedingstowwe daaruit. Die vrugliggame van hierdie swamme is rakagtige paddastoele wat aan die hout vasgegroei is. Die kweek van paddastoele. 'n Paar Agaricus-spesies, veral Agaricus bisporus, word wêreldwyd as lekkernye gekweek en staan algemeen as sampioene bekend (in werklikheid is daar geen verskil tussen sampioene en paddastoele nie).

Die kweking word bewerkstellig deur kompos uit perdemis en strooi te maak, dit te steriliseer en die paddastoel of sampioenspore daarin te saai. Daarna is dit belangrik dat die temperatuur op ongeveer 23,9 ˚C en die lugvog sowat 90 % gehou word.

Eetbare sampioene

'n Hele aantal sampioene wat wild in Suid-Afrika groei, is nie slegs eetbaar nie, maar smaak heerlik as dit reg voorberei word. Hoewel gekweekte sampioene by die winkel gekoop kan word, kan ʼn gelyksoortige sampioen, Psalliota campestris, buite in die veld gepluk word. Ander eetbare sampioene is die volgende: Die Steensman (Boletus edulis) is een van die gewildste eetbare swamme. Die onderkant van die hoed is sponsagtig met honderde klein porieë pleks van kieue.

Dit word meestal in eike- of populierbosse aangetref. Daar is ook ander spesies van die Boletus in Suid-Afrika wat nie giftig is nie, maar hulle is nie so smaaklik nie. Die Melksampioen (Lactarius deliciosus) is 'n skerp gegeurde, oranjekleurige swam met kieue wat groen word wanneer 'n mens dit kneus. Hierdie sampioen groei wild in die dennebosse van die Wes-Kaap. Die Wit sambreelswam (Lepiota zeyheri), maklik herkenbaar aan sy wit, geskubde hoed en bleek kieue, kom voor in die Kaap, KwaZulu-Natal en in Gauteng. Hierdie sampioen word slegs op oop plekke aangetref, nooit in plantasies, bosse of digte kreupelhout nie.

Dit is baie belangrik om te weet dat mens nooit 'n swam moet eet as jy nie honderd persent seker is dat dit eetbaar is nie. Party paddastoele is so giftig dat selfs onmiddellike mediese behandeling nie die vergiftigde persoon se lewe kan red nie.

Giftige sampioene

Die Duiwelsbrood of Doodsbekerswam (Amanita phalloides) is 'n dodelik giftige swam wat voorkom van die Wes-Kaap tot in die Oos-Vrystaat. Hierdie swam kan uitgeken word aan sy grysgroen hoed, wit kieue, die ring op die hoedsteel en die volva. Simptome van vergiftiging verskyn eers tien of meer uur nadat die swam geëet is en dan het die pasiënt geen kans meer om te herstel nie. 'n Net so gevaarlike spesie is die Kaapse Amaniet (Amanita capensis), wat in die Wes-Kaap voorkom.

Hierdie swam het 'n ligter gekleurde hoed. Die Vlieëswam (Amanita muscaria) kan maklik uitgeken word aan sy rooi hoed wat bedek is met wit skubbe. Dit is nie so giftig as die duiwelsbrood nie, maar kan kwaai geestes- en ingewandsteuringe veroorsaak. 'n Soortgelyke, maar giftiger paddastoel is die Panter-amaniet (Amanita pantherina), wat verskil van die Vlieëswam in die opsig dat dit 'n wit gespikkelde bruin hoed het. Albei soorte kom voor in eike- en denneplantasies in die klammer dele van Suid-Afrika. Die Kopertrompetswam (Clitocybe otearia) is 'n giftige swam wat in die Wes-Kaap aangetref word en maklik met die melksampioen verwar kan word.

Hierdie swam groei slegs aan die stamme van bome of blootgestelde boomwortels, en nooit regstreeks uit die grond nie, en kan so uitgeken word. Die Groen sambreelswam (Lepiota morganii) groei in KwaZulu-Natal en in Gauteng, waar dit verwar kan word met die eetbare wit sambreelswam. Dit kan egter maklik uitgeken word aan sy groen volwasse spore en kieue.

Bronnelys

• Green, Lawrence G.: Mushroom Travellers. In: When the journey's over. Kaapstad: Howard Timmins, 1972. ISBN 0-86978-030-1
• KENNIS, 1980, ISBN 0798108266, volume 4, bl. 807
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-63-X, volume 22, bl. 55

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Paddastoel.
• (en) "Mushroom". Encyclopædia Britannica. Besoek op 20 Augustus 2019.