Skimmelsiekte

Skimmelsiektes is aandoenings wat deur skimmels veroorsaak word en tas die mens, diere en plante aan. Van al die bestaande skimmelspesies is slegs enkeles siekteveroorsakend. Bepaalde skimmels wat normaalweg op die vel of in die maagdermkanaal van die mens en diere lewe, kan onder bepaalde omstandighede, byvoorbeeld as die liggaam verswak is deur die een of ander siekte, 'n skimmelsiekte veroorsaak. Geen eenstemmigheid bestaan oor die terminologie van skimmelsiektes nie.

Skimmelsiektes (mikose) by die mens, diere en plante word deur skimmels veroorsaak. Sommige skimmelsiektes is besmetlik, maar die besmetlikheid is baie minder as die van bakteriële en virusinfeksiesiektes. By die mens kom menslike en dierlike skimmelinfeksies voor. Eersgenoemde se besmetting vind plaas van mens tot mens en by laasgenoemde word die mens deur ʼn dier besmet. Hierdie twee vorme van besmetting kan waargeneem word by veral oppervlakkige velskimmelsiektes (dermatomikose).

Die infeksies wat by 'n dier opgedoen word, verloop gewoonlik baie hewiger as die wat by 'n ander persoon opgedoen word. By die mens kan skimmelsiektes ook nog ontstaan deur kontak met skimmels wat op plante of dooie voorwerpe lewe. Die ontstaan van skimmelsiekte hang enersyds af van die patogene (siekteverwekkende) eienskappe van die skimmel en andersyds van die algemene toestand, lewensduur en aard van die organisme. Daar bestaan 'n aparte tak in die wetenskap, naamlik mediese mikologie, wat skimmels wat by die mens en dier voorkom, asook hul siektebeelde, bestudeer. Uit 'n mediese oogpunt kan skimmels in die volgende groepe onderverdeel word:

- Skimmels wat feitlik uitsluitlik oppervlakkige velsiektes veroorsaak. Hierby word die horinglaag van die vel, hare en naels aangetas en 'n ligte verskilfering met 'n geringe verkleuring van die vel, of 'n heftige ontstekingsreaksie kan ontstaan. Die verwekkers van hierdie groep skimmelsiektes staan bekend as dermatofiete en die siektes as dermatofitose. Trigofitose, favus, mikrosporose en epidermofitose behoort tot hierdie groep siektes.

- Skimmels wat aanleiding gee tot diep mikose. Die velafwykings wat in hierdie gevalle uit die ontstekingswelsels ontstaan, lyk net soos die ontstekingsprosesse wat by tuberkulose en sifilis (ʼn geslagsiekte) aangetref word, terwyl die siekte self ook kan uitbrei na ander organe (byvoorbeeld die longe, ingewande en brein). In so ʼn geval is dit dikwels ernstig; dit word veral aangetref by mense met ʼn verminderde weerstand (byvoorbeeld by kanker- of suikersiektelyers). Belangrike aandoenings binne hierdie groep sluit in aktinomikose, aspergillose, kriptokokkose en histoplasmose.

- Die Candida-skimmels vorm ʼn oorgangsvorm wat sowel oppervlakkige as diep infeksies kan veroorsaak.

Ander aandoenings

Trigofitose word veroorsaak deur skimmels van die genus Trichophyton en is ʼn siekte wat mens en dier aantas. Hierdie siekte, wat vroeër by veral kinders voorgekom het, is 'n infeksie wat van mens tot mens oorgedra word en wat tussen die hare op die kopvel voorkom. Dit word tans nog net selde teëgekom; die siekte genees vanself tydens puberteit. Daarenteen kom infeksies van die siekte wat by diere opgedoen word, nog gereeld by die mens voor, veral in plattelandse gebiede.

Wanneer die skimmel die vel aantas waar min of geen hare voorkom nie, ontstaan douwurm (omlope). Dit is skerp omlynde, ringvormige kolle wat sonder behandeling al hoe verder uitbrei terwyl die middelpunt van die infeksie genees. Hierdie siekte, wat feitlik altyd by die voete begin, kan ook deur ander dermatofiete veroorsaak word. By voetmikose ontstaan daar soms 'n allergiese reaksie op die skimmel wat as klein, helder blasies aan die hande waargeneem kan word.

Favus (kopskimmel, kopkors) word deur 'n spesiale Trichophyton-spesie (Trichophyton schonleini) veroorsaak. Dit was vroeër ʼn berugte skimmelsiekte omdat dit die hare permanent laat uitval. 'n Droë, geel, meestal haardeurboorde kors ontstaan op die kop (soms ook rondom die naels en op onbehaarde vel) wat weens die skild- of skottelvormige voorkoms daarvan as ʼn skutulum bekend staan. Mikrosporose is 'n dermatofitose wat in baie opsigte net soos Trichophyton lyk en veroorsaak word deur skimmels van die genus Microsporum.

Onder andere besmette huisdiere dra die infeksie oor na die mens en sodoende kan huis- of buurtepidemies ontstaan. Epidermofitose word veroorsaak deur skimmels van die genus Epidermophyton. Op die onbehaarde vel gee dit aanleiding tot 'n siektebeeld wat moeilik van die ander dermatofitoses onderskei kan word; dit veroorsaak egter geen haarskimmelsiekte (trigomikose) nie. Die verwekkers van swemmersekseem word meestal ook binne hierdie groep aangetref.

Die voetskimmelsiekte (dikwels ook atleetvoet genoem) word dikwels in sportsale en swembaddens opgedoen. Aktinomikose word veroorsaak deur skimmels van die straalskimmelgenus (Actinomyces). Dit vorm by mens en dier 'n veretterde swelsel in die omgewing van die kop en nek. Afwykings kom minder dikwels in die ingewande en longe voor. Aspergillose word gewoonlik deur Aspergillus fumigatus veroorsaak en kom by voorkeur in die siek gedeeltes van die long voor. Kriptokokkose word veroorsaak deur Cryptococcus neoformans, wat in die grond en in die mis van voëls voorkom.

Die siekte het ʼn chroniese verloop en infeksie kan in die hele liggaam voorkom, maar dit word in veral die brein aangetref. Histoplasmose, wat deur Histoplasma capsulatum veroorsaak word, verloop dikwels sonder enige simptome of neem die vorm aan van 'n ligte griep. Dit kan egter ook verskeie ernstige siektebeelde (veral longinfeksies) tot gevolg hê. Die Candida-spesies (veral Candida albicans) is die verwekkers van kandidiase (moniliase).

Hulle is normale bewoners van die maagdermkanaal, die vagina en die vel en veroorsaak 'n hewige gejeuk op vogtige plekke, soos in velplooie. Die bekendste voorbeeld van hierdie skimmelsiekte is sproei by suigelinge, wat uitgeken word aan die wit vlekkies op die mondslymvliese. 'n Tipiese vrouekwaal wat deur Candida-skimmels veroorsaak word, is 'n chroniese ontsteking van die naelwortel (paronigie, naelplooiontsteking).

Dit begin gewoonlik in die een hoek van die nael en "loop" dan om na die ander kant. Die gebruik van sintetiese wasmiddels breek die plaaslike weerstand van die vel af en die skimmel kan dan siekteverwekkend word. 'n Gesonde nael is bestand teen naelskimmelsiekte (onigomikose). By mans kom die aandoening as 'n beroepsiekte by veral bakkers en kokke voor. Akute ontsteking word meestal deur bakterieë veroorsaak. Kandidiase kan tydens swangerskap en gebruik van die voorbehoedpil op die uitwendige geslagsorgane voorkom.

Baie verskillende name word vir die beskrywing van skimmelsiektes gebruik. Omdat die skimmels op veral die onbehaarde vel siektebeelde lewer wat baie na mekaar lyk, bestaan daar 'n neiging om die infeksie se aanwesigheid aan te dui met die woord dermatofitose (of tinea), gevolg deur 'n aanduiding van waar dit voorkom, byvoorbeeld dermatofitose capitis of tinea capitis as die afwyking op die kop voorkom. Origens word die term tinea nie oral op hierdie wyse gehanteer nie.

By die meeste skimmelsiektes kan daar 'n onderskeid tussen hulle gemaak word deur 'n verdagte haar of kopskilfer na kleuring onder ʼn mikroskoop te bekyk. Voordat ʼn definitiewe diagnose gemaak kan word, sal dit egter dikwels nodig wees om 'n kultuur op 'n voedingsmedium te kweek. Met die hulp van 'n spesiale ultravioletlamp (Wood se lamp) kan onder andere bepaalde haarskimmelsiektes maklik uitgeken word omdat die hare onder die lig gloei. Bogenoemde metode word vir massa-ondersoeke gebruik.

Voorkoming en behandeling

By die voorkoming van skimmelsiektes moet daar in die eerste plek gelet word op die faktore wat die siektes in die hand werk, en daarteen moet opgetree word. Omdat skimmelsiektes voorkom op veral plekke waar swak higiëniese toestande heers, is die daarstelling van higiëniese maatreëls van die uiterste belang.

Voorsorgmaatreëls moet veral getref word by swembaddens, kasernes en sportsale; die kanse vir die opdoen van voetmikose is groot by sulke versamelplekke van jongmense. Die drooghou van die vel en voorkoming van 'n oormatige gesweet is ook van belang. Persone wat maklik skimmelsiektes opdoen, moet gereeld skoon klere en skoene aantrek. Die behandeling van skimmelsiektes hang af van die soort skimmel en die tipe infeksie waardeur dit veroorsaak is.

By velinfeksies kan genesing bewerkstellig word deur 'n salf met ʼn skimmeldoder aan te wend, en as dit nie help nie, kan antibiotika deur die mond ingeneem word. Sedert die antibiotikum griseofulvien gebruik word, het infeksies van die kopvel feitlik verdwyn. Ontsteking van die naelwand genees moeilik. Om kontak met die oorsaaklike middel te vermy, is die dra van huishoudelike rubberhandskoene noodsaaklik. By diep infeksies is chirurgiese terapie dikwels nodig.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 188, 189