Slag van Elandsfontein

Die Slag van Elandsfontein was 'n militêre veldslag tydens die Eerste Vryheidsoorlog Eerste Boereoorlog wat op 16 Januarie 1881 plaasgevind het. Die veldslag het by Elandsfonteinrif net wes van Pretoria plaasgevind. Tydens die Eerste Boereoorlog was perde noodsaaklik vir die vervoer van voorrade oor die vlaktes van Suid-Afrika. Derhalwe het die Britte baie moeite gedoen met grassnyers vir die produksie van hooi. Tydens 'n ekspedisie om perdevoer in 'n vallei naby Elandsfontein te versamel, is die Britte deur 'n groep Boere opgemerk en aangeval. Die Boere het 'n grassnyer, 'n wa en 'n paar muile gevang. Die meeste van die Britse soldate het ontsnap. Met die oortuiging dat hul aanvallers vanaf 'n Boerelaer by Elandsfontein afkomstig was, is 'n ekspedisiemag op 16 Januarie 1881 na die laer gestuur om Britse oorheersing in die gebied te verstewig of om die kamp heeltemal te vernietig.

Slag van Elandsfontein
Deel van die Eerste Vryheidsoorlog
Nasleep van die Slag van Elandsfontein tydens die Eerste Boereoorlog, op die voorgrond is Britse soldate op patrollie, 'n 7-ponder kanon en Britse leëroffisiere.
Datum 16 Januarie 1881 Ligging Elandsfontein, Suid-Afrika Resultaat
Strydende partye
Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal)	Verenigde Koninkryk
Aanvoerders
Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) "Onbekend"	Lt-kol George Frederick Gildea Kol William Bellairs Lt J.W. Glynn
Ongevalle en verliese
8 gewondes	4 gesneuweldes 6 gewondes

Die situasie voor die geveg

Die Britse ekspedisiemag is beveel om op 16 Januarie 1881 na 'n Boerelaer in Elandsfontein, wes van Pretoria, op te ruk. Die mag het bestaan uit 154 Pretoria Volunteers, 129 Royal Scots Fusiliers, 74 Pretoria Carbineers, 62 Kavallerie, 30 manskappe van die 94ste Regiment, 170 berede manskappe, insluitend 45 berede infanterie, 39 man van die Royal Artillery en 'n 9 en 7 pond gemonteerde veldkanon. Die mag was onder bevel van lt-kol. George Frederick Gildea en kol. William Bellairs, en het om 04:00 na die kamp vertrek. 'n Bykomende mag van Royal Engineers onder bevel van lt. RP Littledale is vroeër uitgestuur om 'n paar kilometer oos van die laer se ligging 'n afleidingsmaneuver te skep. Hierdie afleidingsmaneuver is gemaak deur 'n klein hoeveelheid dinamiet die oggend om 06:00 te laat ontplof, met die hoofmag halfpad na hul bestemming. Die afleidingsmaneuver het daarin geslaag om 'n klein groepie Boerevegters in die rigting van die ontploffings te laat opruk.

Die veldslag

Toe die Britse mag hul bestemming bereik, het hulle opgemerk dat die Elandsfonteinrif deur die Boere beset is, met sy linkerkant versterk deur 'n klipblokhuis en 'n muur. 'n Seinvuur het ook in die Boerekamp gebrand, wat daarop dui dat die Britse mag reeds opgemerk is. Sonder om tyd te verspil het die Britse bevelvoerders begin om gevegsformasies voor te berei en 50 Pretoria-geweerskutters 5 kilometer na links te ontplooi om die Kwaggapoort-pas te verower. Die ruiters is toe uitgestuur om regs te verken en hulself noord teen die klipverdediging aan die oorkant van die rant te posisioneer. Die Pretoria Carbineers is na 'n heuwel 2 kilometer na links gestuur om enige oprukkende Boere-versterkings te verhoed. Die res van die Pretoriase troepe is op 'n klipperige hoogte in reserwe geplaas terwyl die artillerie in posisie gebring is en die waens in laers geplaas is. Die Royal Scots Fusiliers is in 'n voorwaartse aanvalsposisie geplaas.

Lt-kol Gildea het besluit dat die beste aanval vanaf die rant sou wees, waar die ruiters onder bevel van Lt JW Glynn, geleë was. Die berede eenheid het van hul perde afgeklim en hulle gekamoefleer voordat hulle die vyand te voet aangepak het en hulle van rots tot rots teruggedryf het. Ter ondersteuning van die aanvalsgolf is nog 50 fusiliers langsaan die veldkanon en die 94ste regiment na die gevegstoneel gestuur om die Boere van die rant te verdryf. Die aanvallende mag het binne 200 meter van die Boere se hoofverdediging gevorder, voordat dit deur die verdedigers gestuit is. Die Britte het 'n bestendige bombardement van die vyandelike kliplaer volgehou, met hul artillerie wat taamlik ondoeltreffend geblyk het. In reaksie op die dooiepunt is die berede infanterie en karabyne aan die linkerkant van die geveg ontplooi, en die 7 pond veldkanon is op 'n heuwel herposisioneer; die Britte het egter gesukkel om die kanon teen die rant op te sleep.

Dit was hiertydens dat 'n groot aantal Boereversterkings opgemerk is wat die veld vanaf die suidelike Kwaggapoort-pas nader. Die hergeposisioneerde Carbineers was magteloos om hulle op 'n afstand te hou, vergeleke met hul vorige posisie. Die verdedigende Boere het hul deurbreekpogings hernu nadat hulle die aankomende versterkings opgemerk het. Ten spyte daarvan dat hulle steeds meer as die Boere was en oënskynlik binne bereik was om die laer te verower, wou die Britse bevel nie die geveg uitrek nie uit vrees vir die verlies van baie meer manskappe. Lt-kol Gildea het die terugtrekking van sy troepe beveel wat om 11:00 deur sy artillerie gedek is. Die mag was om 15:00 terug in Pretoria.

Nasleep van die geveg

Alhoewel die geveg 'n Boere-oorwinning was, het lt-kol Gildea nie die geveg as 'n totale mislukking beskou nie. Hy het die verlies eerder toegeskryf aan die tekortkominge van sy eie artillerie en die vaardighede van die Boere. Tydens die terugtog het twee mans, onderkorporaal James Murray en manskap John Danaher, hulself onderskei deurdat hulle 'n mede-soldaat onder hewige vuur van die slagveld gered het. Hulle is albei bekroon met die Victoriakruis vir hul optrede. Die nuwe grassnyers sou voortaan onder gewapende bewaking hul werk verrig.

Bronne

• Ian Castle, Londres, Osprey Military, coll. « Osprey Military Campaign » (no 45), 1996, 96 bl. (ISBN 978-1-85532-503-6). (en)