Morfologie (taalkunde): Verskil tussen weergawes

* [[Konstruksieskema]]

* [[Kategoriseringsnetwerk]]

 

== Drie algemene paradigmas in morfologieteorie ==

 

=== Morfeem-gebaseerde morfologie ===

Woordvorms is geanaliseer as reëlings van morfeme/ rangskikkings van morfeme.<ref name=Morphology>[http://en.wikipedia.org/wiki/Morphology_(linguistics)]</ref> ʼn Morfeem is gedefinieer volgens die HAT(2005:734) as die kleinste taaleenheid van vorm-met-betekenis, met ander woorde die kleinste taleenheid met ʼn vaste vorm en vaste betekenis. Nog ʼn meerduideliker definisie deur Combrink: "'n Morfeem is die kleinste grammaties waardevolle bousel in 'n woord. Sommige morfeme het ook semantiese waarde, dit wil sê "beteken" iets, maar dit is nie 'n vereiste vir morfeem wees nie."

In die “Item-and-Arrangement” teorie word ʼn woord gebou deur die byvoeging van morfeme. Morfeme dra ʼn duidelike betekenis aan tot die komplekse woord.<ref name=Morphology>[Lieber, R. Morphology and lexical Semantics: Cambridge Studies in Linguistics 104]</ref> By ʼn woord soos ontwatering, is die morfeme ont-, water, en –ing. Water is die stam en die ander morfeme is affikse. In woorde soos kwaadaardig is kwaad die stam, en –aardig is ʼn suffiksale morfeem. Die manier van woordvorms analiseer is genoem “item-and-arrangement”. Woorde word behandel asof hulle bestaan uit morfeme, geplaas agter mekaar (saamgevoeg) soos krale op ʼn string.<ref name=Morphology>[http://en.wikipedia.org/wiki/Morphology_(linguistics)]</ref>

 

=== Lekseem-gebaseerde Morfologie ===

Lekseme word gedefinieer as 'n ''abstrakte [[taaleenheid]] onderliggend aan 'n aantal grammatikale variante, soos loop, geloop, lopery.'' <ref>HAT: handwoordeboek van die Afrikaanse taal. 2005:660</ref>

In plaas daarvan om ’n [[woordvorm]] as ‘n stel [[morfeem|morfeme]] in volgorde te sien, kan ‘n woordvorm die resultaat van die gebruik van reëls wees wat die woordvorm verander om ’n nuwe woord te skep.

 

=== Woord-gebaseerde morfologie ===

Morfologie is die subordinaat van linguistiek wat woord struktuur in sy eenvoudigste vorm bestudeer,terwyl woorde as die kleinste dog betekenisvolle linguistiese eenheid van sintaksis gesien kan word en selfstandig in ’n sin kan staan <ref>http://www.frathwiki.com/Morphology#Word-based_morphology</ref>. Morfologie kan ook gesien word as die leer van verbuigings- en vervoegingsvorme van 'n taal<ref>HAT: Handwoordeboek van die Afrikaanse taal. 2005:734</ref>.

 

 

== Samestellings ==

Samestellings kan omskryf word as die vorming van ‘n komplekse woord wat uit twee stamme bestaan en tesame met affikse, speel samestellings ‘n baie groot rol wanneer dit kom by Afrikaanse woordvorming.<ref>[Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde]</ref>

 

==== Apposisiekompositum ====

Volgens Van Huyssteen <ref>Van Huyssteen, G.B. 2014. Morfologie. (In Carstens, W.A.M., & Bosman,N. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. p. 194)</ref> is [[apposisiekomposita]] waar een komponent, die bepaler, ʼn ander komponent, die kern, se kenmerke beskryf. Die beskrywing van ʼn kenmerk vind plaas deur ʼn [[apposisie]] wat optree as die eienskap <ref>Van Huyssteen, G.B. 2014. Morfologie. (In Carstens, W.A.M., & Bosman,N. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. p. 171-208)</ref>. Daar word dus ʼn kenmerk aan die kern gegee. ʼn Voorbeeld van ʼn apposisiekompositum is: gunsteling + boek. Gunsteling, wat die bepaler is, gee ʼn kenmerk aan die kern. Die boek is dus ʼn gunsteling.

 

==== Neoklassieke komposita ====

 

== Basiskomposita ==

Die basiskomposita kan nie volledig bespreek word sonder om na die kombinasie van woordvormingsprosesse te verwys nie. Die kombinasieproses poog om komposisiestrukture te vorm deur sekere komponentstrukture op verskillende maniere met mekaar te kombineer (Carstens & Bosman, 2014:190). 'n Onderafdeling van so 'n proses is samestelling. Dus weet ons dat 'n samestelling die proses is waar minstens twee stamme, hetsy vrye, afhanklike of gereduseerde stamme met mekaar verbind om 'n [[kompleks]] te vorm.

 

Afleidingsmorfeme word gebruik om nuwe woorde van bestaande woorde te vorm deur gebruik te maak van premorfeme of postmorfeme. Die funksie van afleidingsmorfeme sluit in eerstens, om geslag uit te druk byvoorbeeld: Kelner (manlik) en kelnerin (vroulik). Tweedens om gevoel of affek uit te druk byvoorbeeld: ’n bittere lyding, tere liefde, gryse verlede ens. Derdens sluit afleidingsmorfeme se funksie in om die betekenis van die basisvorm te verander soos byvoorbeeld: “ont” in ontbos beteken “om weg te neem” en dien “mis” in misdaad beteken “sleg” - ‘n slegte daad. Laastens is afleidingsmorfeme se funksie om die woordsoort te verander bv. “man”(s. nw.) na “beman” (ww.) of tem (ww) - tembaar (b.nw.) ens.

 

 

== Allomorf <ref> Combrink, J.G.H. 1990. Afrikaanse Morfologie: Capita Exemplaria. 1ste Utgw. Pretoria: Academica </ref> <ref>Van Huyssteen, G.B. 2014. Morfologie. (in: Carstens, W.A.M. & Bosman, N. [red.] 2014. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. (179-181).</ref> ==

In Afrikaans word allomorfe hoofsaaklik op vier maniere gevorm, nl.: i) d.m.v kenmerkwysiging; ii) ’n agtervoegsel; iii) ’n invoegsel; en iv) d.m.v. ’n voegsel.

 

Die item met die grondvorm [xôd] kom voor in bv. god, afgod, verafgod en goddelik. Die grondvorm het ’n variant [xo:d] wat optree in gode, verafgood, verafgoding, afgodies en afgodis. In verafgood het [xo:d] nie die MV van [xôd] nie, m.a.w [xo:d] is die variant van die grondvorm [xôd]. [xo:d] is dus die allomorf.

Verdere voorbeelde: Grondvorm, stad: Allomorf , -steed-. Grondvorm, dink: Allomorf, -denk-. Grondvorm, dag: Allomorf , -daag-.

 

Die afhanklike suffiks -e word gebruik by talle werkwoorde wat op ’n ‘v’ eindig. Indien geen -e suffiks of ander vokaliese suffiks in só geval optree nie dan word die stamfinale ‘v’ gewysig tot ’n ‘f’. Bv. : [skrëiv] en skrywe, waar skryf [skrëiv] die grondvorm is en skrywe die allomorf is. Die valensie verskille van [skrëiv] en skrywe is die volgende: [skrëiv] het die MV om in samestellings op te tree in woorde soos skryftrant, skryfkuns, en skryfblok, waar skrywe nie hierdie valensie het nie. Ook het [skrëiv] die valensie vir die suffikse, -baar, -ster, en -sel (skryfbaar, skryfster en skryfsel), en vir ge-. . .-d (geskryfde), waar skrywe ook nie hier valensie het nie.

 

Bv.: skip en skeep; hier vorm die invoegsels -i- en -ee-, in die diskontinue stam sk...p, die grondvorm van skip en die allomorf van skeep. Dus is skeep ’n allomorf van skip. Verder het skip ’n valensie om as tweedestap in samestellings op te tree: vergelyk bv. vragskip, ruimteskip en tenkskip; teenoor skeep wat nie die valensie het om samestellings te vorm nie: vragskeep, ruimteskeep en tenkskeep. Dus, weens die invoegsels -ee- in skeep is skip die grondvorm en skeep die allomorf.

 

Voegsels dra geen semantiese waarde nie, en kan deur sy verlenging van die grondmorfeem, ’n allomorf skep wat heeltemal of gedeeltelik ’n verskillende MV het as die betrokke grondmorfeem. Só het die morfeem kind twee allomorfe: kinds- en kinder-. Kind kan gevind word in kindjie, seunskind en kindmal; kinds kan gevind word in kindsgedeelte, kindskind, en kindsligging; waar kinder kan in kinderwerk, kindertyd en kinderloos gevind word. Die voegsels wat dan ten einde die verlenging meebring is -er- en -s-.

 

 

'''Belangrike kenmerke van fleksie:'''

 

'''Voorbeelde van fleksie in Afrikaans'''

 

 

== Afleiding<ref name=Kontemp>[Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde]</ref> ==

Afleiding is 'n woordvormingsproses waar nuwe woorde gevorm word deur middel van affiksering (i.e. deur affikse aan 'n stam te verbind) Wanneer daar na afleidings gekyk word moet dit nie verwar word met fleksie nie. Fleksie neem as invoer 'n woord en gee as afvoer 'n vorm van dieselfde woord wat gepas is binne 'n bepaalde grammatikale konteks, terwyl verskillende nuwe woorde gevorm word deur die proses van afleiding. Daar moet ingedagte gehou word dat die [[deelwoord]] 'n uitsondering is, omdat dit slegs deels verander en steeds sy vorige funksie behou, maar ook dan die funksie verrig waarna hy deels verander word.

 

Stratum of strata (Latyns: laag/lae) verwys na ʼn taal wat ʼn invloed het, of beïnvloed word, op of deur ʼn ander taal of tale deur middel van taalkontak. Daar word onderskei tussen inheemse stratum en uitheemse stratum, asook substratum en superstratum.

ʼn Subdivisie van ʼn linguistiese struktuur.

* '''Substratum''': ʼn Taal met ʼn laer prestige, dit wil sê dat dit ʼn taal is wat minder mag en status het as die taal wat beïnvloed word.

* '''Superstratum''': ʼn Taal wat meer mag en status het as die taal wat beïnvloed word, dus ʼn hoër prestige.

* '''Uitheemse stratum''': Dit verwys na die invloed en/of verandering wat ʼn taal bekom het vanuit ʼn klassieke taal (Latyns of Oudgrieks).

 

 

 

Affiks is die term wat gebruik word om die afhanklike eenhede te beskryf wat aan ʼn simpleks (die eenvoudigste vorm van ʼn woord bv. stoel, bottel – woorde wat nie in kleiner eenheid opgedeel kan word nie) gebind word om ʼn kompleks te vorm. ʼn Kompleks bestaan dus uit meer as net ʼn stam of ʼn basis. Daar kan ʼn benoemer agter of voor aan ʼn stam, of in die middel van twee stamme gevoeg word, en hierdie benoemer kan dan die basis se betekenis verander. Alhoewel hy nie die draer van die oorhoofse betekenis is nie, kan hy veranderinge soos meervoudsvorme en verkleining teweeg bring.

 

=== Prefiks ===

 

 

=== Suffiks ===

 

 

=== Ambifiks ===

ʼn Ambifiks is ʼn soort affiks met afhanklike eenhede wat gelyktydig aan die linker-en regterkant van ʼn stam of basis gekoppel word. Ambifikse kan in afleidings en fleksie onderverdeel word vir verdere klassifisering.

 

 

Bibliografie:

 

== Paramorfeem ==

’n [[Paramorfeem]] is ’n afhanklike [[morfeem]] wat eintlik nie ten volle as morfeem gesien kan word nie. Die rede hiervoor is dat hierdie tipe morfeme nie werklik vorm het nie, al dra dit betekenis. ’n '''Morfeem''' is die kleinste waarneembare [[taaleenheid]] wat betekenis dra. Daar bestaan sekere morfeme wat nie werklik vorm het nie en slegs betekenis dra as gevolg van sekere [[taalprosesse]] soos [[meervoudvorming]] en die aanduiding van verlede tyd. ’n Voorbeeld hiervan is die zeromorfeem. ’n [[Zeromorfeem]] het geen vorm nie, byvoorbeeld die verledetydvorm van ‘bestuur’ in ''Sy het vanoggend die kar hierheen bestuur'' of in die meervoud van 'jaar', byvoorbeeld ''drie jaar lank''.

 

<ref>Van Huysteen, G.B. 2014. Morfologie. (''In'' Carstens, W.A.M., & Bosman,N. Komtemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik p.188 ISBN 9780627030192.)</ref>

 

Volgens van Huysteen (2014,188) is n skimstam die teenoorgestelde van n zeromorfeem omrede skimstamme wel vorme het, maar geen betekenis het nie. Verder se van Huysteen dat skimstamme ook soos morfeme lyk, maar dit net in een of twee ander woordvorme voorkom. Voorbeelde in Afrikaans van skimstamme sluit die volgende in : boe in boe-pens, tjoep in tjoep-stil. Die woorde lyk soos n morfeem maar is eintelik nie volwaadig nie, omrede dit in geen ander woord voorkom nie.

 

 

== Zeromorfeem ==

In morfeem-gebaseerde '''morfologie''' vorm zeromorfeme deel van paramorfeme. Zeromorfeme is egter uniek omdat dit geen vorm het nie, maar dit het egter betekenis. Hierdie paramorfeem word dus gebruik om 'n verandering aan die betekenis van 'n woord aan te dui, hoewel die vorm steeds dieselfde bly, gevolglik die gebruik daarvan voorgestel deur die "Ø"-simbool. Voorbeelde hiervan is die verledetydsmorfeem Ø in [[[<small>PST</small>]-[<small>BEPLAN</small>]]/[[Ø]-[beplan]]] (''Hy het die naweek behoorlik beplan''), of die meervoudsmorfeem Ø in [[[<small>JAAR</small>]-[<small>PL</small>]]/[[jaar]-[Ø]]] (''tien jaar lank'').<ref>[Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde]</ref>

 

== Wysigingsprosesse ==

Wysigingsprosesse binne die Afrikaanse morfologie is 'n voorbeeld van 'n implement wat ingespan kan word om woordeskatuitbreiding te verseker. Gepaard met wysigingsprosesse kan onder andere; nuutskeppings- en woordvormingsprosesse ingespan word. Hierdie prosesse word nie as die belangrikste geag in die studie van Morfologie nie, maar dit is egter belangrik om bewus daarvan te wees om historiese prosesse te verduidelik of analises binne die taal meer akkuraat te voltooi. Wysigingsprosesse kan defineer word as die wysiging van 'n grondwoord deur om spesifiek na die woord se klanke en strukture te fokus, hier kan ons tussen drie prosesse onderskei, verduideliking van hierdie prosesse volg.<ref> Carstens, W.A.M. Bosman,N. 2014. Komtemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.</ref>

 

=== Volksetimologie ===

Volgens die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT) kan volksetimologie defineer word as vervorming in die volksmond van die vreemde, verouderde en onverstaanbare woorde tot woorde met 'n bekende klank.<ref>Gouws, R.H. Odendal, F.F. 2014. Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. Kaapstad: Pearson uitgewers</ref> Wat in kort beskryf kan word as om 'n vreemde of woord van 'n ander taal struktureel te verander sodat dit 'n nuwe [[woord]] in jou moeder tong vorm. Volksetimologie het vir die eerste keer in die 19de eeu voorgekom in Duitsland waar hulle ''Volksetymologie'' bestudeer het. Bekende voorbeelde kan byvoorbeeld: Die Spaanse woord ''Hamaca'' verander na "Hangmat". 'n verdere voorbeeld kom voor in die vorm van die woord "Katjiepiering", wat 'n struik met 'n liggeel blom is. Hierdie woord vind sy basis in Maleisië met die woord ''katjoe-piring''. Die [[vervorming]] van bekende klanke het dikwels 'n humoristiese gevolg. Let na hierdie voorbeelde: ''Deur volksetimologie het “eau-de-cologne” olie-kolonie geword, “martial law” Martjie Louw, “the benefit of the doubt” die binnevet van die boud, “incubator” eendjiebyter.'' Dit is dus ’n woord wat so gevorm of [[vervorm]] word.

Die woord [[“etimologie”]] beteken letterlik woord geskiedenis. Volksetimologie word bepaal deur die reëls van ’n taal soos wat dit oor tyd verander; dit verteenwoordig nie die natuurlike historiese veranderinge van die woord nie. Dit verteenwoordig eerder die humoristiese veranderinge wat deur mense self gemaak word wanneer woorde verkeerd gehoor word. <ref>AlphaDictionary.com. 2014</ref>

 

=== Verdraaiing ===

 

=== Transliterasie ===

Wanneer tekens uit een skrif of taal letter vir letter in 'n ander taal weergegee word. Kan ook beskryf word as wanneer woorde van een alfabet na 'n ander oorgedra word en gebruik soms diakritiese tekens. Voorbeelde van translitereerde woorde in Afrikaans is ''glasnost'' en ''perestroika'' wat onder andere in Russies as гласность en перестройка voorgestel word en ''kurrikulum'' wat oorspronklik Latyns as ''curriculum vitae'' voorgestel is. Transliterasie loop aan hand met transkripsie en kan as een van die kernelemente van fonetiese transkripsie gesien word (Afrikaanse simbole oorgeskryf in Fonetiese simbole).

 

== Afrikaanse Morfoloë; ʼn Oorsig==

In Afrikaanse [[Morfologie]] is daar verskeie wat ʼn belangrike bydrae tot die morfologiese studie gemaak het. Die twee belangrikste publikasies in terme van morfologie is eerstens dié van Willem Kempen, naamlik ''Samestelling, afleiding en woordsoortelike meerfunksionaliteit in Afrikaans'' (1969)en naas Kempen is daar ook die publikasie van Johan Combrink, naamlik ''Afrikaanse [[morfologie]]: capita exemplaria'' (1990a). <ref>Van Huyssteen, G.B. 2014. Morfologie. (''In'' Carstens, W.A.M., & Bosman,N. Komtemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. p. 171-208)</ref>

=== Belangrike [[morfoloë]] en taalkundiges: (alfabeties) ===

'''1. Rudie Botha.'''

 

== Bronne: ==

 

== Verwysings ==

{{Verwysings}}

 

[[Kategorie:Taalkundige morfologie| ]]