Australië: Verskil tussen weergawes

|persent_water =

|bevolking_skatting = 23&nbsp;431&nbsp;785<ref name="popclock">{{en}} {{cite web|url=http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument|title=Population clock|work=Australian Bureau of Statistics website|publisher=Commonwealth of Australia|accessdate=28 Maart 2014}}</ref>

|bevolking_skatting_jaar = 2014

|bevolking_sensus = 21&nbsp;507&nbsp;717<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2011/quickstat/0?opendocument&navpos=220|title=Oktober 2012|work=Australian Bureau of Statistics website|publisher=Commonwealth of Australia|accessdate=28 Maart 2014}}</ref>

|bevolking_sensus_jaar = 2011

 

== Etimologie ==

Die naam "Australië" is afgelei van die [[Latyn]] ''Australis'' wat "Suidelik" beteken. Legendes van 'n "onbekende land van die suide" (''[[Terra Australis|terra australis incognita]]'') was sedert Romeinse tye algemeen in middeleeuse aardrykskunde, maar was nie op enige werklike kennis van die kontinent gebaseer nie.

 

 

=== Europese verkenning ===

Die eerste aangetekende Europese waarneming van die Australiese vasteland was deur die Nederlandse navigator, Willem Janszoon, wat die kus van [[Cape York skiereiland]] in 1606 waargeneem het. Tydens die 17de eeu het die Nederlanders die hele westelike en noordelike kuslyne gekarteer en die gebied Nieu-Holland genoem, alhoewel hulle geen poging gemaak het om hulself in die gebied te vestig nie. In 1770 het James Cook langs die oostelike kus geseil en dit gekarteer: hy het dit Nieu-Suid-Wallis genoem en dit vir Groot-Brittanje opgeëis.

 

=== Britse kolonisasie ===

{{legend|#000000|1606 [[Willem Jansz]]}}

{{legend|#ff9955|1606 [[Luiz Váez de Torres]]}}

Sulke interpretasies van die Inboorlinge se geskiedenis word deur sommige regsgesinde kommentators teengestaan en beskryf as oordrewe, of versin vir politiese of ideologiese redes.<ref>{{en}} Windschuttle, K. (2001). ''[http://www.newcriterion.com/archive/20/sept01/keith.htm# The Fabrication of Aboriginal History]'', The New Criterion Vol. 20, No. 1, 20 September.</ref> Die debat staan in Australië bekend as die "History Wars" ("Geskiedenisoorloë"). Na die 1967 referendum het die federale regering die gesag verkry om beleid te implementeer en wette te maak wat op die Inboorlinge van toepassing was. Tradisionele eienaarsreg van land (''"native title"'') is eers in 1992 erken, toe die hooggeregshof (tydens die saak ''Mabo v Queensland (No 2)'') die idee van Australië as ''terra nullius'' ("leë land") tydens die tyd van Europese nedersetting omgekeer het.

 

In die 1850's het 'n goudloop in Australië begin en die ''Eureka Stockade''-rebellie teen mynlisensiefooie in 1854 is 'n vroeë voorbeeld van burgerlike ongehoorsaamheid. Tussen 1855 en 1890 het die ses kolonies elk verantwoordelike bestuur verkry en het hulle hulle eie sake self bestuur, alhoewel hulle deel van die [[Britse Ryk]] gebly het. Die Koloniale Amp (''Colonial Office'') in Londen het wel die beheer van sommige sake behou, soos buitelandse sake, verdediging en internasionale verskeping.

 

 

=== Statuut van Westminster en Tweede Wêreldoorlog ===

Die Statuut van Westminster van 1931 het meeste van die wetlike skakels tussen Australië en die Verenigde Koninkryk formeel beëindig toe dit in 1942 deur Australië aangeneem is. Die skok van die Verenigde Koninkryk se nederlaag teen Asië in [[1942]] en die bedreiging deur 'n [[Japan]]nese inval het veroorsaak dat Australië hom tot die [[Verenigde State]] gekeer het vir bondgenootskap en beskerming. Sedert 1951 is Australië ook 'n militêre bondgenoot van die Verenigde State onder die Anzus-verdrag<!--- Nee, dis nie "Ansus" nie en dit moet ook in kleinletters wees---> (die verdrag sluit ook [[Nieu-Seeland]] in).

 

 

== Geografie ==

Australië se 7&nbsp;617&nbsp;930&nbsp;km² vasteland<ref name="Size">{{en}} [http://www.ga.gov.au/education/facts/dimensions/compare.htm ''Australia's Size Compared''] deur ''Geoscience Australia''. Laaste besoek op 2007-05-19.</ref> is op die Indo-Australiese plaat geleë. Die land word omring deur die Suidelike Oseaan en die Stille Oseaan en word van Asië geskei deur die Timor- en die Arafirassee en die [[Tasmansee]]. Australië se kuslyn beloop 34&nbsp;218&nbsp;kilometer (dit sluit nie die kuslyne van eksterne gebiede in nie)<ref name="Coast">{{en}} [http://www.environment.gov.au/soe/2006/publications/drs/indicator/142/index.html ''State of the Environment 2006''] deur die ''Department of the Environment and Water Resources''. Laaste besoek op 2007-05-19.</ref> en het aanspraak op 'n Eksklusiewe Ekonomiese Sone (EES) van 8&nbsp;148&nbsp;250&nbsp; kilometer². Hierdie EES sluit nie die Australiese Antarktiese Gebied in nie.

 

 

Die grootste deel van Australië is woestynagtig en deels dor. Australië is ook die platste kontinent, dit het die oudste en onvrugbaarste grond en is die droogste bewoonde vasteland. Slegs die suidoostelike en suidwestelike hoeke van die kontinent het 'n matige klimaat. Die grootste deel van die bevolking woon langs die matige suidoostelike kuslyn.

 

== Flora en fauna ==

Alhoewel Australië grotendeels dor en woestynagtig is, dek dit tog 'n verskeidenheid habitatte, van alpynse heides tot tropiese reënwoude, en word dit as 'n mega-diverse land herken. Vanweë die kontinent se ouderdom en die daaropvolgende lae vlakke van vrugbaarheid, asook die sterk wisselende weerpatrone en die langtermynse geografiese isolering, is baie van Australië se biota (die fauna en flora) uniek en divers<!--- dit moet "divers" wees, want mens praat van biodiversiteit-->. Ongeveer 85% van Australië se bloeiende (blomdraende) plante, 84% van die soogdiere, meer as 45% van die voëls en 89% van die matige-sone, langslandige [[vis]]se is [[endemies]] aan die land.<ref>{{en}} [http://www.deh.gov.au/biodiversity/about-biodiversity.html ''About Biodiversity''] deur die ''Department of the Environment and Heritage''. Ook beskikbaar in argiefvorm by [http://web.archive.org/web/20070205015628/www.environment.gov.au/biodiversity/about-biodiversity.html]. Laaste besoek op 2007-09-18.</ref>

 

Baie van Australië se ekostreke en die spesies wat in hierdie streke woonagtig is, word deur menslike aktiwiteite en ingevoerde, buitelandse plante en dierspesies bedreig. Die federale ''Environment Protection and Biodiversity Conservation Act 1999'' ("Omgewingsbeskerming en Bewaring van Biodiversiteit Akte 1999") is 'n wettige raamwerk vir die beskerming van bedreigde spesies. Talle beskermde areas is geskep onder die nasionale ''Biodiversity Action Plan'' ("Biodiversiteit aksieplan") om unieke ekostelsels te beskerm en te bewaar. 64 moeraslande is onder die Ramsar-konvensie geregistreer en 16 [[Wêrelderfenisgebied]]e is vasgestel. Australië is 13de op die ''Environmental sustainability index''<!--die Engelse term is gebruiklik--> se ranglys.<ref name="ESI">{{en}} [http://www.yale.edu/esi/b_countryprofiles.pdf ''2005 Environmental Sustainability Index (bl.112)''] deur Yale Universiteit. Laaste besoek op 2007-05-20.</ref>

 

Meeste Australiese houtagtige plantspesies is immergroen en baie van hulle is aangepas aan veldbrande en droogte, soos die verskeie soorte [[eucalyptus]]se en [[acacia|akasias]]. Australië het 'n ryk verskeidenheid peulgewasse wat floreer in arm grond as gevolg van die [[simbiose]] met [[Risobium]]-bakterieë en swamwortels. Voorbeelde van bekende Australiese fauna is [[Monotremata]] soos die [[eendbekdier]] en die [[mierystervark]]; talle buideldiere soos die [[kangaroe]], [[koala]], en [[buidelmuis]] en [[voël]]s soos die [[emoe]] en [[kookaburra]]. Die [[dingo]] (die Australiese wildehond) is ingevoer deur Austronesiese mense wat met die Australiese Inboorlinge handel gedryf het ongeveer 3000 v.C.<ref name="savolainen2004">{{en}} Savolainen, P. et al. 2004. ''A detailed picture of the origin of the Australian dingo, obtained from the study of mitochondrial DNA.'' in die ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America''. 101:12387–12390 PMID</ref> Baie plant- en dierspesies het uitgesterf na die eerste menslike setlaars hulle daar gevestig het; ander, soos die [[buidelwolf]], het uitgesterf sedert die Europese setlaars hulle daar gevestig het.<ref name="NW">{{en}} [http://www.naturalworlds.org/thylacine/additional/persecution/image_6.htm ''Additional Thylacine Topics: Persecution''] deur die ''Thylacine Museum''. Besoek op 27 November 2006.</ref><ref name="TSD">{{en}} [http://www.deh.gov.au/biodiversity/threatened/ts-day/index.html ''National Threatened Species Day''] deur die ''Department of the Environment and Heritage, Australian Government''. Besoek op 21 November 2006.</ref>

 

Sedert 1788 was die primêre basis van die Australiese kultuur die Anglo-Keltiese kultuur, alhoewel onderskeibare Australiese kenmerke uit die omgewing en die inheemse kultuur ontwikkel het. Oor die afgelope 50 jaar was Australiese kultuur ook sterk deur Amerikaanse popkultuur beïnvloed (veral televisieprogramme en rolprente), asook grootskaalse immigrasie vanuit nie-Engelssprekende lande en Australië se Asiatiese bure. Die energie en oorspronklikheid van Australiese kuns - letterkunde, rolprente, opera, musiek, skilderwerk, teater, dans en kunshandwerke - het internasionale erkenning behaal.

 

Australië het 'n lang geskiedenis van visuele kunste, beginnende met die rots- en basskilderings van die land se inheemse volke. Sedert die Europese vestiging is die Australiese landskap 'n gewilde tema in kunswerke, soos gesien kan word in die werke van (onder andere) Arthur Streeton, Arthur Boyd en Albert Namatjira. Die tradisies van die inheemse Australiërs word hoofsaaklik mondelings oorgedra en is nou verbind met seremoniële aktiwiteite en verhale oor die Droomtyd. Die musiek, dans en kuns van die Aborigines het ook 'n kennelike invloed op eietydse Australiese visuele en uitvoerende kunste. Australië het 'n aktiewe tradisie van musiek, ballet en teater: baie van die uitvoerende kunste-maatskappye ontvang openbare fondse deur die federale regering se Raad vir die Kunste. Daar is 'n simfonieorkes in elke hoofstad en 'n nasionale operamaatskappy, ''Opera Australia'', wat bekendheid verwerf het danksy die beroemde operasangeres, dame Joan Sutherland.

 

Australiese letterkunde word ook deur die landskap beïnvloed: die werke van skrywers soos Banjo Paterson en Henry Lawson beskryf die ervaringe in die Australiese bosveld. Die karakter van 'n koloniale Australië, soos uitgebeeld in vroeë letterkunde, resoneer met moderne Australië en die land se waarneembare beklemtoning van egalisme, kameraadskap en anti-outoritarisme. [[Patrick White]] was in [[1973]] die Nobelprys vir Letterkunde toegeken: hy is tot sover ook die enigste Australiër wat hierdie prestasie behaal het en hy word erken as een van die belangrikste Engelstalige skrywers van die 20ste eeu. Australiese Engels is een van die groot weergawes van die Engelse taal: die spelling en grammatika is hoofsaaklik gebaseer op Britse Engels, maar bestaan binne-in 'n volkstaal wat unieke woorde en frases bevat; sommige hiervan word vandag ook in Standaardengels gekry.

 

Australië het twee openbare uitsaaikorporasies, die ''Australian Broadcasting Corporation'' (ABC) en die multikulturele ''Special Broadcasting Service'' (SBS). Verder het die land ook drie kommersiële televisienetwerke, 'n aantal betaaltelevisiedienste<!--dis die korrekte vorm aldus die Pharos--> en verskeie openbare, nie-winsgewende televisie- en radiostasies. Australië se rolprentindustrie het beide kritieke en kommersiële sukses behaal. Elke groot stad het daaglikse koerante en daar is twee nasionale daaglikse koerante: ''The Australian'' en '' The Australian Financial Review''. Volgens Verslaggewers Sonder Grense (VSG) was Australië in 2006 35ste op 'n lys van lande gerangskik volgens vryheid van die pers. Die lae posisie word toegeskryf aan die beperkte diversiteit van kommersiële media-eienaarskap in Australië; in besonder is meeste Australiese publikasies onder die beheer van die ''News Corporation'' en ''John Fairfax Holdings''.

 

 

=== Inheemse bevolking ===

In 2001 was die inheemse bevolking (die vastelandse Aborigines en die Torres Strait-eilandbewoners) 410&nbsp;003 (2,2% van die bevolkingstotaal), 'n aansienlike toename van die 1976-sensus, wat 'n inheemse bevolking van 115&nbsp;953 aangetoon het. Inheemse Australiërs het hoër syfers van gevangenisneming en werkloosheid, laer vlakke onderrig en die lewensverwagting vir beide mans en vroue is 17 jaar minder as dié van ander Australiërs.<ref name = "Year Book 2005">{{en}} Australian Bureau of Statistics: [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1a79e7ae231704f8ca256f720082feb9!OpenDocument ''Year Book Australia 2005''].</ref>

 

 

=== Taal ===

Engels is die nie-amptelike, nasionale taal<ref>{{en}} [http://www.immi.gov.au/multicultural/_inc/publications/confer/04/speech18b.htm ''Pluralist Nations: Pluralist Language Policies?''] deur die ''Department of Immigration and Multicultural Affairs'' (1995). Laaste besoek op 2007-09-18. Ook verkrygbaar in argiefvorm by [http://web.archive.org/web/20050717200122/http://www.immi.gov.au/multicultural/_inc/publications/confer/04/speech18b.htm].</ref> en word geskryf en gepraat in 'n onderskeidelike weergawe van die Engelse taal wat bekend staan as Australiese Engels. Volgens die 2001-sensus is Engels die enigste taal wat in omtrent 80% van die bevolking se huise gepraat word. Die tweede mees algemene taal wat tuis gepraat word is Sjinees (2,1%), Italiaans (1,9%) en Grieks (1,4%). 'n Aansienlike gedeelte van die eerste en tweede generasie immigrante is tweetalig. Daar word geglo dat daar tussen 200 en 300 inheemse tale was teen die tyd wat die land sy eerste kontak met Europa gemaak het. Van hierdie tale het slegs 70 oorleef, maar 50 daarvan word tans deur uitsterwing bedreig. Omtrent 50&nbsp;000 (0,25%) van die bevolking het 'n inheemse taal as hul eerste taal. Australië het ook 'n gebaretaal, Auslan, wat die eerste taal van ongeveer 6500 dowe mense is.

 

=== Godsdiens ===

Australië het geen staatsgodsdiens nie. Die 2006-sensus het vasgestel dat 64% van die Australiese bevolking hulself as [[Christendom|Christelik]] beskou: 26% beskou hulself as Rooms-Katoliek en 19% as Anglikaans. 5% Australiërs is volgelinge van nie-Christelike gelowe en 19% is gekategoriseer onder "geen godsdiens" (dit sluit nie-teïstiese gelowe soos humanisme, ateïsme, agnostisisme en redegeloof in) en 'n verdere 12% het geweier om te antwoord of het nie 'n antwoord gegee wat geïnterpreteer kon word nie. Soos in ander Westerse lande is aktiewe kerkbywoning aansienlik laer as die totaal godsdienstiges: weeklikse kerkbywoning is omtrent 1,5 miljoen, of 7,5% van die bevolking.<ref>{{en}} [http://www.ncls.org.au/default.aspx?docid=2250&track=82083 ''NCLS releases latest estimates of church attendance''], National Church Life Survey, Media release. 28 Februarie 2004.</ref>

 

=== Onderwys ===

Skoolbywoning is verplig vir kinders tussen die ouderdom van 6 en 15 jaar (tot 16 jaar in Suid-Australië en Tasmanië, en 17 jaar in Wes-Australië), wat bydra tot 'n beraamde volwasse geletterheidsyfer van 99%. Regeringsubsidies het die stigting van Australië se 38 universiteite ondersteun en alhoewel 'n aantal private universiteite ook gestig is, ontvang die meerderheid fondse van die regering. Daar is ambagtelike opleidingskolleges, wat op 'n staatstelsel gebaseer is, bekend as TAFE-institute ("Technical and Further Education"), en baie ambagte bied vakleerlingskappe om nuwe ambagsmanne en -vroue op te lei. Ongeveer 58% Australiërs tussen 25 en 64 jaar oud het ambagtelike of tersiêre kwalifikasies.<ref name = "Year Book 2005">{{en}} Australian Bureau of Statistics. [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1a79e7ae231704f8ca256f720082feb9!OpenDocument Year Book Australia 2005]</ref> Australië se tersiêre slaagsyfer is 49%, die hoogste van al die [[OESO]]-lande. Die verhouding van internasionale tot plaaslike studente in tersiêre onderrig is ook die hoogste van al die OESO-lande.<ref>{{en}} [http://www.ecs.org/html/offsite.asp?document=http%3A%2F%2Fwww%2Eoecd%2Eorg%2Fdataoecd%2F20%2F25%2F35345692%2Epdf ''Education at Glance 2005''] deur [[OESO]]: ''Percentage of foreign students in tertiary education''.</ref>

 

== Politiek ==

Die Gemenebes van Australië is 'n grondwetlike monargie met 'n parlementêre regeringstelsel. Koningin Elizabeth II is die Koningin van Australië, 'n rol wat onderskei word van haar rol as monarg van die ander ryke in die Statebond. Die koningin word op federale vlak deur die Goewerneur-generaal verteenwoordig en deur goewerneurs op 'n staatsvlak. Alhoewel die Australiese grondwet aansienlike uitvoerende gesag aan die goewerneur-generaal gee, word dit normaalweg slegs uitgeoefen na raad van die Eerste Minister van Australië. Die mees opmerklike uitoefening van die goewerneur-generaal se gesag sonder die aanwysing van die eerste minister was die afdanking van die Whitlam-regering tydens die Australiese grondwetlike krisis van 1975.<ref>{{en}} Parliamentary Library (1997). [http://www.aph.gov.au/library/pubs/rn/1997-98/98rn25.htm ''The Reserve Powers of the Governor-General'']</ref>

 

== Deelstate en gebiede ==

:''Hoofartikel: [[Deelstate en gebiede van Australië]].''

Australië bestaan uit ses deelstate, twee groot vastelandse gebiede en ander kleiner gebiede.

 

 

== Buitelandse betrekkinge en veiligheid ==

Oor die afgelope dekades is Australië se buitelandse beleid sterk gestuur deur drie grondbeginsels:

* die handhawing van noue politieke verbindinge met die Verenigde State as sentrale strategiese vennoot wat die veiligheid van Australië deur die Anzus-verdrag waarborg;

== Ekonomie ==

=== Ekonomiese struktuur ===

Australië het 'n welvarende, Westerse [[gemengde ekonomie]] met 'n per kapita bruto binnelandse produk (BBP) wat ietwat hoër is as dié van die Verenigde Koninkryk, Duitsland en Frankryk ten opsigte van van koopkragpariteit. Die land is derde gelys in die Verenigde Nasies se 2006 [[Menslike Ontwikkelingsindeks]] en sesde in ''The Economist'' se wêreldwye lewenskwaliteitindeks in 2005. Die afwesigheid van 'n uitvoergeörienteerde vervaardigingsnywerheid is altyd as 'n groot swakheid in die Australiese ekonomie beskou. So word die Australiese ekonomie deur die dienstesektor oorheers wat byna 80 persent tot die BBP bydra.

 

 

=== Motorbedryf ===

In die laat 19de en vroeë 20ste eeu het dit gelyk asof Australië sy eie lewensvatbare motorbedryf sou kon ontwikkel. So het die ''Shearer Agricultural Machinery Company'' in Suid-Australië reeds voor 1900 'n stoomwa ontwikkel, net soos sy mededinger ''Thomson'' in Melbourne. Enkele jare later, kort ná die stigting van die Australiese Gemenebes, het ''Tarrant'' met die vervaardiging van petrolgedrewe motorvoertuie begin. Vervaardigers was destyds optimisties oor die toekoms van motorvervaardiging in Australië en het 'n aantal pogings onderneem om die bedryf uit te brei. Maar hulle is van die begin af deur moeilikhede in die gesig gestaar. Die Australiese mark het veral vanweë sy relatief klein omvang en die groot afstande tussen die groter nedersettings groot uitdagings gebied. So was dit reeds in die vroeë 20ste eeu goedkoper om massavervaardigde motors van oorsee in te voer.

 

 

=== Buitelandse handel ===

Nog tot in die 1990's het die Australiese ekonomie ten opsigte van sy in- en uitvoere sterk op die Verenigde State en die Verenigde Koninkryk gefokus. Intussen is ekonomiese aktiwiteite veral op die Pasifiese streek gerig. Terwyl vryehandelsooreenkomste met oorsese lande onderteken is, is daar enkele handelsgeskille met Asiatiese lande. So maak Japan die verlaging van invoertariewe vir Australiese landbouprodukte afhanklik van hoër motoruitvoere na Australië, terwyl die Volksrepubliek van Sjina in September 2013 'n invoerverbod op verkoelde vleis geplaas het om ekonomiese druk uit te oefen.<ref>[http://www.beeld.com/sake/2013-09-26-china-verbied-vleis-uit-australi ''China verbied vleis uit Australië''. In: ''Beeld'', 26 September 2013]. Besoek op 23 Oktober 2013.</ref>

 

 

== Omgewingsbewaring en klimaatsverandering ==

Veldbrande is 'n natuurlike gebeurtenis in Australië wat jaarliks voorkom en uitgestrekte gebiede met weivelde en bosse vernietig, maar as gevolg van die veranderende wêreldklimaat het die land merkbaar droër en warmer en geword en het hierdie soort brande intussen 'n ernstige bedreiging vir bewoonde gebiede geword. Die veldbrande, wat in Februarie 2009 in die deelstaat Victoria gewoed het, was die dodelikste ooit met meer as 200 slagoffers. Daarnaas is ook duisende woonhuise vernietig.

 

 

Die omvang en langdurigheid van die droogte word net soos die toenemende vernieting van die Groot Australiese Walrif langs die kuslyn van Queensland aan die globale klimaatsverandering toegeskryf. Aangesien Australië tans die grootste per capita-produsent van kweekhuisgasse is en die vorige eerste minister Kevin Rudd tydens sy verkiesingsveldtog na globale verwarming as die "grootste uitdaging vir die mensdom" verwys het, het die Australiese regering besluit om die storting van kweekhuisgasse tot 2020 met tussen 5 persent (op nasionale vlak) en 25 persent (binne die raamwerk van 'n internasionale ooreenkoms) te verminder. In 2011 sal 'n nasionale emissiehandelstelsel ingevoer word.<ref>{{de}} [http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/Australien/Innenpolitik.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Australië - Binnelandse beleid/Omgewingsbewaring en klimaat'']</ref>