Denemarke: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Alias (besprekings | bydraes) k spelling |
Hersien |
||
Lyn 20:
|grootste_stad = [[Kopenhagen]]
|regeringsvorm = Unitêre parlementêre<br />konstitusionele [[monargie]]
|leiertitels = <br />• [[Monarg]]<br />• [[Eerste
|leiername = [[Margrethe II van Denemarke|Margrethe II]]<br />[[
|oppervlak_rang = 133<sup>ste</sup>
|oppervlak_grootte =
Lyn 27:
|oppervlakmi² = 16 562,1
|persent_water =
|bevolking_skatting = 5
|bevolking_rang =
▲|bevolking_skatting_jaar = Januarie 2013
|bevolking_sensus =
|bevolking_sensus_jaar =
|bevolkingsdigtheid =
|bevolkingsdigtheidmi² =
|bevolkingsdigtheidrang =
|BBP_PPP = $
|BBP_PPP_rang = 52<sup>ste</sup>
|BBP_PPP_jaar =
|BBP_PPP_per_kapita = $
|BBP_PPP_per_kapita_rang =
|BBP = $
|BBP_rang =
|BBP_jaar =
|BBP_per_kapita = $
|BBP_per_kapita_rang =
|onafhanklikheidstipe = • Vorming<br />• Grondwet<br />• [[Koninkryk van Denemarke|Deense Koninkryk]]
|onafhanklikheidsgebeure =
|onafhanklikheidsdatums = <br />[[
|MOI = {{wins}} 0,
|MOI_rang =
|MOI_jaar = 2013
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|baie hoog}}
|Gini =
|Gini_rang =
|Gini_jaar =
|Gini_kategorie = {{kleur|#090|laag}}
|geldeenheid = [[Deense kroon|Kroon]]
Lyn 68:
}}
'''Denemarke''' ([[Deens]]: ''Danmark'' [ˈd̥ɛnmɑɡ̊] {{Audio|DA-Danmark.ogg|luister}}) is geleë in [[Noord-Europa]] in die gebied wat as [[Skandinawië]] bekend staan. Dit is 'n [[konstitusionele monargie]] met [[Koningin]] [[Margrethe II van Denemarke|Margrethe II]] as simboliese leier en 'n eenkamerparlement, die ''Folketinget''.
Denemarke is met 'n oppervlakte van sowat 43 000 vierkante kilometer die kleinste van die Skandinawiese lande, maar nogtans die mees digbevolkte en ten opsigte van sy bevolking ook die tweede grootste ná [[Swede]]. Denemarke bestaan uit die [[skiereiland]] [[Jutland]] (Deens: ''Jylland'') - in geologiese opsig 'n uitbreiding van die Noord-Duitse Vlakte - en 'n groot aantal eilande waarvan sowat 100 bewoon is. Seeland (Deens: ''Sjælland''), wat naby die Suid-Sweedse kus lê, is die grootste en mees digbevolkte van die eilande.
[[Lêer:Öresundsbron i solnedgång 2.jpg|
Denemarke se hoofstad Kopenhagen is aan die nou seestraat van die Øresund geleë, 'n deurvaart wat van die [[Kattegat]] na die Oossee lei. Denemarke se kontrole oor al drie deurvaarte, wat die [[Atlantiese Oseaan]] met die [[Oossee]] verbind - naas die Sund ook die Groot en Klein Belt (Deens: ''Store og Lille Belt''), het van die land gedurende die [[Middeleeue]] 'n Noord-Europese grootmoondheid gemaak wat sy buurlande oorheers en sy magsgebied tot by [[Noorweë]], [[Ysland]], [[Groenland]] en die [[Faroëreilande]] uitgebrei het. Die twee laasgenoemde gebiede is nog steeds Deense besittings.
Die land vorm in sommige opsigte 'n soort oorgang tussen Middel- en Noord-Europa - sy landskappe en klimaat kom grootliks ooreen met dié van [[Noord-Duitsland]] en lyk baie min op dié van die Skandinawiese skiereiland (behalwe vir Suid-Swede).
Vanweë sy taalkundige erfenis - Deens maak deel uit van die Noord-Germaanse en Oos-Nordiese taalfamilie - en 'n gemeenskaplike geskiedenis van meer as duisend jaar, waartydens die land saam met Noorweë of Swede deur dieselfde koningshuis geregeer is, handhaaf Denemarke nou politieke en kulturele bande met die ander vier Nordiese lande Swede, Noorweë, Finland en Ysland.
Ná 'n vinnige industrialisering in die 19de en 20ste eeu het Denemarke, wat nog steeds oor 'n hoogs moderne landbousektor beskik, tot een van die mees gevorderde nywerheidslande ontwikkel. Die land het 'n welvaartstelsel volgens die Nordiese model.
Lyn 85:
== Geografie ==
:''Hoofartikel: [[Geografie van Denemarke]].''
[[Lêer:Wybrzeże Bornholmu.JPG|
Denemarke neem 'n besondere stelling binne die Skandinawiese lande in. Dit vorm 'n soort "brug" tussen Sentraal- en Noord-Europa en bestaan met uitsondering van die skiereiland Jutland, wat sowat die helfte van die land se oppervlakte verteenwoordig, uit meer as 470 groot en klein eilande, wat tussen Jutland en die Suid-Sweedse gewes Skåne lê. Slegs sowat honderd van hierdie eilande is bewoon. Die grootste eilande is Seeland (met die hoofstad [[Kopenhagen]]), Funen ([[Deens]]: Fyn), Falster, Lolland, Langeland en Bornholm.
Lyn 96:
== Fauna en flora ==
[[Lêer:RB 2007 - 01 ubt.jpeg|
Gedurende die afgelope eeue is groot dele van Denemarke se oorspronklike woude afgekap. Klein oorblyfsels van hierdie ongerepte woude het in natuurreservate soos die Nasionale Rebild Bakker-park bewaar gebly. Dié park maak deel uit van Rold Skov ("Trollwoud") wat tans met 'n oppervlakte van 86 km² die mees uitgestrekte bosgebied in die land vorm. Sowat twaalf persent van die huidige Deense grondgebied is met bosse (veral loofbos met beuke en eikebome) bedek. Daarnaas kom olms, haselneutbome, esdorings, dennebome, berke, espe- en lindebome asook kastaiingbome algemeen voor.
In die vlaktes van Wes-Jutland het enkele moeraslande bewaar gebly, net soos duinlandskappe en heidevelde.
Tipiese inheemse dierspesies sluit rooi wild, hase, [[eekhoring]]s, krimpvarkies, vosse, dassies, marters, wasbere en [[wasbeerhond]]e in. Seehonde word langs die Deense kuste aangetref. Die kusgebiede is daarnaas die habitat van talle [[voël]]spesies soos eksters, duiwe, [[bleshoender]]s, ganse, [[eend]]e, [[seemeeu]]s, seeswaeltjies en seeduikers.
Lyn 105:
== Geskiedenis ==
=== Oorsig ===
Denemarke se geskiedenis is nou verweef met dié van die ander Nordiese lande. Denemarke se pogings om die Oossee te oorheers het tot by die 16de eeu die kwaai mededinging van Swede gehad, maar daar was nogtans ook langdurige periodes waartydens Denemarke met ander Skandinawiese lande in politieke en dinastiese opsig verenig het soos die [[Kalmarunie]].
Line 117 ⟶ 116:
=== Die Middeleeue ===
Denemarke was reeds in sy voorgeskiedenis deur Germaanse stamme bewoon. Die eerste historiese dokumente, wat na die Deense volk verwys, dateer egter eers uit die 6de eeu v.C. Daar word aangeneem dat Suid-Swede die oorspronklike tuisland van die Dene was en dat hulle later na die huidige Deense eilande en die skiereiland Jutland uitgebrei het. Tydens die [[11de eeu]] het die Deense gebied tot by die Schleilinie gestrek - die grenslyn met die Heilige Romeinse Ryk in die suide wat deur die Schleirivier gevorm is.
Die Denekoning Dan, na wie die land vernoem sou wees, is eerder 'n legendariese as 'n historiese figuur. Denemarke is aanvanklik deur plaaslike heersers geregeer, en omtrent [[800]] het een van hulle, Gøttrik, die sogenaamde Danewerk, 'n versterking suid van die Schleirivier ter beskerming teen aanvalle van die [[Frankiese Ryk]] opgerig. As gevolg van die Frankiese magsuitbreiding onder [[Karel die Grote]] het die Dene vir die eerste keer in aanraking met 'n ander beduidende Europese nasie gekom. Karel se stigting van 'n mark, 'n militêre gebied langs die Deense grens, het naas die oprigting van die Danewerk ook tot die versterking van die handelsentrum Haithabu gelei. Met 'n Deens-Frankiese ooreenkoms in [[811]] is die Eiderrivier as grenslyn vasgelê en die noordwaartse uitbreiding van die Franke stopgesit. Met die gelyktydige begin van die Skandinawiese [[Wikings]] se handels-, roof- en veroweringstogte, waaraan ook talle Deense krygers deelgeneem het, het Denemarke nou self daarmee begin om sy invloed in Noord-Europa te versterk en handelsbande met oorsese nasies aan te knoop.
[[Lêer:Cnut.jpg|
Eers in die [[10de eeu]] het die Deense konings Gorm en Harald Bloutand daarin geslaag om die Deense volk in een koninkryk te verenig. Harald het die Christelike geloof aangeneem en die Christelike sendingwerk in Denemarke bevorder.
Line 135 ⟶ 134:
=== Die tydperk van die Kalmarunie ===
[[Lêer:Kalmar Union ca. 1500.svg|
Waldemar se dogter [[Margrethe I van Denemarke|Margarete]] was die stigteres van die [[Kalmarunie]], 'n politieke unie wat alle Skandinawiese ryke - Denemarke, Swede en Noorweë met die Faroëreilande en Groenland - ingesluit het en in [[1397]] tot stand gekom het. Die beleid van Margarete se agterneef en erfgenaam Erik van Pommere het egter tot nuwe politieke geskille met die Hanse, Swede, die Holsteinse grawe en die inheemse Deense adel gelei. Erik het Swede en Noorweë verloor en is in [[1439]] uit Denemarke verdryf.
Line 141 ⟶ 140:
=== Die vroeë moderne tydperk ===
[[Lêer:Kr-iv-ks ubt.jpeg|
In [[1523]] is Christiaan II se oom, hertog Frederik van Sleeswyk-Holstein, tot Deense koning verkies. Sy seun Christiaan III het in [[1536]] die Lutherse geloof, wat al danksy die optrede van predikers die eerste aanhangers in Denemarke gehad het, in 'n staatsgreep as Deense staatsreligie afgedwing.
Line 155 ⟶ 154:
=== Die Sleeswyk-Holstein-kwessie ===
[[Lêer:Grundlovgivende rigsforsamling - Constantin Hansen.jpg|
Die binnelandse beleid is sedert [[1830]] deur die sterk liberale opposisie en die etniese geskille tussen Dene en Duitsers oorheers. Koning Christiaan VIII het met sy "Ope Brief" in [[1846]] geprobeer om die Deense staat met 'n gemeenskaplike suksessiereg vir die landsdele Denemarke, Sleeswyk, Lauenburg en Holstein te bewaar, maar het felle teenstand van die Duitse bevolking in [[Sleeswyk-Holstein]] gekry.
Line 163 ⟶ 162:
=== Die 20ste eeu ===
[[Lêer:Nørrebro Riot.jpg|
In sy buitelandse beleid het Denemarke in die volgende dekades aanspraak op neutraliteit gemaak. Die binnelandse politiek is vanaf [[1920]] deur die toenemende invloed van die Liberale en Sosiaal-Demokratiese Party gekenmerk, en onder koning Christiaan X is in [[1915]] 'n demokratiese grondwet daargestel.
Ná die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die [[Verdrag van Versailles]] voorsiening vir 'n referendum in Noord-Sleeswyk en dele van Sentraal-Sleeswyk gemaak. In [[1920]] het 'n meerderheid van die stemgeregtigdes hulle in Noord-Sleeswyk ten gunste van die insluiting by Denemarke uitgespreek. Nogtans was daar steeds 'n Duitse minderheid in die Deense Noord-Sleeswyk, asook 'n Deense minderheid in die Duitse deel van Suid-Sleeswyk.
Line 173 ⟶ 172:
=== Die 21ste eeu ===
[[Lêer:Storebæltsbroen from Sjælland.jpg|
Die beleid teenoor immigrante, vlugtelinge en die Moslem-gemeenskap het die politieke debat in die vroeë 21ste eeu oorheers. 'n Reeks satiriese spotprente wat die profeet Mohammed uitgebeeld het en op 30 September 2005 in die konserwatiewe dagblad ''Jyllands-Posten'' het tot gewelddadige betogings in die Moslemwêreld en 'n diplomatieke krisis gelei. Die Deense prokureur-generaal het op 17 Maart 2006 bevestig dat die spotprente volgens die Deense strafwet nie as blafemies of rassisties beskou word nie. Fanatieke moslems in die buiteland het die uitbeelding van Mohammed egter steeds as taboe beskou en was ook nie bereid om die Westerse beginsels van persvryheid te respekteer nie. ''Jyllands-Posten'' se besluit om die Mohammed-spotprente te publiseer was volgens die leier van die kultuurafdeling, Flemming Rose, daarop gemik om "die media se selfsensuur ten opsigte van Islamitiese onderwerpe te deurbreek".<ref>''Der Fischer Weltalmanach 2007''. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag 2006, bl. 116</ref>
Line 182 ⟶ 181:
== Politiek ==
=== Staatsopbou ===
[[Lêer:Denmark crown.jpg|
[[Lêer:Drottning Margrethe av Danmark.jpg|
[[Lêer:
Volgens die grondwet van 1953 is Denemarke 'n parlementêr-demokratiese monargie. Die Deense koning of koningin fungeer as staatshoof, maar oefen geen politieke gesag meer uit nie. Die huidige staatshoof is koningin [[Margrethe II van Denemarke]]. Die 179 afgevaardigdes in die Deense parlement, die Folketing, word elke vier jaar verkies. Groenland en die Faröer-eilande word elkeen deur twee parlementslede verteenwoordig.
Line 197 ⟶ 196:
Die 179 afgevaardigdes in die Folketing word vir 'n periode van maksimaal vier jaar in algemene verkiesings volgens die beginsel van proporsionele verteenwoordiging verkies. Alle Deense burgers het vanaf die ouderdom van 18 stemreg en mag ook as kandidate staan. Wetsontwerpe kan deur 'n tweederdemeerderheid van die afgevaardigdes in 'n nasionale referendum getoets word. Sodra tenminste dertig persent van die Deense stemburgers 'n wetsontwerp verwerp, mag dit nie meer deur die parlement bekragtig word nie.
Die laaste algemene verkiesing is op
Die senter-
▲Die laaste algemene verkiesing is op 15 September 2011 gehou. Van die altesaam 179 afgevaardigdes is 175 in Denemarke, twee op die Faroër-eilande en twee in Groenland verkies.
▲Die senter-regse regeringskoalisie onder leiding van Venstre moes sy mag aan 'n senter-linkse koalisie onder leiding van die Sosiaal-Demokrate afstaan. Helle Thorning-Schmidt het die eerste vroulike premier van Denemarke geword. Die Sosiaal-liberale Party en die Sosialistiese Violksparty maak deel uit van die drie-partye-regering.
Altesaam sewe politieke partye is in die Deense parlement verteenwoordig:
Line 207 ⟶ 204:
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="1" style="border: 2px solid gray; border-collapse: collapse;" width="40%"
|bgcolor="#EEEEEE" width="35%" |'''Party'''
|bgcolor="#EEEEEE" width="5%" |'''Setels 2007'''▼
|bgcolor="#EEEEEE" width="5%" |'''Setels 2011'''
|bgcolor="#EEEEEE" width="5%" |'''+/-'''
|-
|
| '''
| '''47'''
| '''+
|-▼
| '''45'''▼
| '''44'''▼
| '''-1'''▼
|-
| Deense Volksparty (''Dansk Folkeparti'')
| '''25'''▼
| '''22'''
| '''
| '''+15'''
|-
| Sosialistiese Volksparty (''Socialistisk Folkeparti'')▼
| '''
| '''
| '''-
|-
| Rooi-Groen-Alliansie (''Enhedslisten – De Rød-Grønne'')
| Konserwatiewe Volksparty (''Det Konservative Folkeparti'')▼
| '''
| '''
| '''
|-
| Liberale Alliansie (''Liberal Alliance'')
▲| Sosiaal-liberale Party (''Det Radikale Venstre'')
| '''9'''
| '''
| '''+
|-
|
| '''
| '''9'''
| '''+
|-
| Sosiaal-liberale Party (''Radikale Venstre'')
| '''
| '''
| '''
▲|-
▲| Sosialistiese Volksparty (''Socialistisk Folkeparti'')
|-
▲| Konserwatiewe Volksparty (''Det Konservative Folkeparti'')
| '''6'''
| '''-2'''
|}
== Ekonomie ==
=== Ekonomiese struktuur ===
[[Lêer:Oil platform in the North Sea.jpg|
Die ekonomiese struktuur van Denemarke word deur 'n groot aantal middelgroot ondernemings in die nywerheids- en dienstesektor gekenmerk. Hierdie maatskappye is dikwels hoogs gespesialiseerd, innoverend en uitvoergerig, en baie van hulle behoort in tegnologiese opsig tot die markleiers in hul verskeie sektore soos byvoorbeeld ''Bang & Olufsen'', ''Vestas'', ''Danfoss'', ''Ecco'' en ''Rockwool''.<ref> [http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/Daenemark/Wirtschaft.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Denemarke - Ekonomie'']</ref>
Line 263 ⟶ 265:
=== Buitelandse handel ===
Uitvoere dra sowat 'n derde tot Denemarke se bruto geografiese produk (BGP) by. Belangrike uitvoergoedere sluit masjiene en masjienonderdele, farmaseutiese produkte, tekstiele, elektronika, agrariese en visseryprodukte, meubels, metaalware en voertuie in. Die land is sedert 2002 'n netto-uitvoerder van aardgas en ruolie. Die belangrikste handelsvennote is Duitsland, Swede, die Verenigde Koninkryk, Nederland, die VSA (veral ten opsigte van uitvoere), die Volksrepubliek van Sjina (invoere) en Noorweë.
Line 269 ⟶ 270:
=== Huidige stand van sake ===
[[Lêer:Claas combine in Denmark.jpg|
Ná 'n lang groeifase het ook die Deense ekonomie as gevolg van die globale finansiële en ekonomiese krisis begin afkoel. In 2008 het dit met 1,2 persent gekrimp.<ref>[http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/Daenemark/Wirtschaft.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Denemarke - Ekonomie/Huidige stand van sake'']</ref> Nadat dit in die herfs van 2008 met 1,7 persent 'n historiese laagpunt bereik het, het werkloosheid merkbaar toegeneem tot 7,4 persent in November 2009. Nogtans kla 'n aantal sektore - waaronder die mediese en die boubedryf - oor 'n tekort aan mannekrag sodat die Deense regering werkers uit die buiteland, in die besonder uit Duitsland en Pole, werf.
Line 277 ⟶ 278:
=== Omgewingsbeleid ===
[[Lêer:Middelgrunden wind farm 2009-07-01 edit filtered2.jpg|
Denemarke maak ten opsigte van sy omgewingsbeleid sowel van markekonomiese instrumente asook van wetgewing gebruik om sy doelwitte te bereik. Aangesien Groenland as deel van die Deense Ryksgemeenskap erg deur die gevolge van globale verwarming geraak word, geniet klimaatbeskerming hoë prioreit in Denemarke se energiebeleid.
Die land was die eerste in die Europese Unie wat in 1992 'n belasting op koolstofdioksiedemissies ingevoer het, en daar word beplan om tot die jaar 2025 25 persent van Denemarke se energiebehoeftes met [[hernubare energie]]bronne te dek. Gekombineerde warmte- en kragsisteme, biomassa as energiebron en vullisverbranding speel hier naas [[windenergie]] 'n belangrike rol.
Tans voorsien windenergie in byna twintig persent van Denemarke se elektrisiteitsbehoeftes. Die beplande oprigting van die wêreld se grootste [[windplaas]] in die Kattegat sal energie vir 40 000 huishoudings lewer.
Die gebruik van kunsmis en insekdoders bly 'n uitdaging vir Denemarke se intensiewe landbou, net soos oorbenutting van visbronne vir die visserybedryf.
== Demografie ==
Die Deense bevolking het van slegs 797 584 in
=== Bevolkingstruktuur ===
Denemarke het 'n relatief homogene bevolking - byna 90 persent van sy 5,
Die meeste van die tussen 15 000 en 25 000 Duitssprekendes verwys na hulself as "Duitse volksgroep" en woon naby die Duitse grens. Hul bevolkingsaandeel beloop in die gewes Noord-Sleeswyk tussen ses en tien persent. Die regtelike aspekte van die Deense en Duitse minderhede is deur Denemarke en die Bondsrepubliek Duitsland in 1955 in die sogenaamde Bonn-Kopenhaagse Verklarings gereël. Aan albei minderheidsgroepe word politieke voorregte asook staatsfondse toegeken om onder meer skole, biblioteke en [[pastorie]] te finansier.
=== Taal ===
[[Lêer:Skandynawska klawiatura ubt.JPG|
Deens dien as amptelike taal van Denemarke. Daarnaas praat Dene en Duitsers in Noord-Sleeswyk (die Deense gedeelte van Sleeswyk of Suid-Jutland) ook Sønderjysk, die Duitse minderheid ook Duits, alhoewel hierdie twee tale nie as ampstale erken word nie. Op die Faroëreilande geniet Faroees, in Groenland Groenlands die status van amptelike taal.
Line 312 ⟶ 313:
== Kuns ==
[[Lêer:Trundholm.jpg|
Steengrafte uit die Jongsteentydperk en keramiese voorwerpe is die oudste kulturele monumente en kunswerke in Denemarke. Ryk versierde wapens, helme en wapenskilde is naas gesmede Oudnoorse horings die belangrikste argeologiese vondste wat uit die Bronstydperk dateer. In 'n moerasgebied naby Trundholm het argeoloë 'n strydwa met ses wiele, 'n bronsperd en 'n vergulde bronsskyf ontdek wat as "Sonstrydwa van Trundholm" bekend staan - 'n verwysing na funksie as 'n vroeë uitbeelding van die sonskyf.
Line 322 ⟶ 323:
Die vroegste Deense kerke is van hout gebou sodat min van hulle bewaar gebly het, en eers vanaf die laat 11de eeu is steenkerke met dikwels ingevoerde boumateriale opgerig. Aangesien ook die boumesters uit die buiteland gekom het, is inheemse stylelemente met vreemde, veral Duitse en Franse, invloede vermeng.
[[Lêer:Sankt Knuds Kirke Odense.jpg|
Die Romaanse stylperiode het in Denemarke eers ná die Wiking-tydperk (omstreeks 800 tot 1060) begin, en die Deense kerkboukuns het sy hoogtepunt in die 12de eeu met die katedrale in Lund (tans Suid-Swede) en Ribe bereik. 'n Tipies Deense verskynsel was versterkte rondkerke wat in die tweede helfte van die 12de eeu hoofsaaklik op die eiland Bornholm, maar ook in ander dele van die land ontstaan het. Teen die middel van die 12de eeu is naas die tradisionele gehoue stene en natuursteenblokke ook bakstene gebruik om kerkgeboue soos dié van Sint-Bend in Ringstedt en die kloosterkerk van Sorø asook wêreldlike bouwerke soos die versterkings van die Danewerk op te rig.
Line 331 ⟶ 332:
Alhoewel die eerste geboue in die Barok-styl nog onder koning Christiaan IV begin is soos byvoorbeeld die Kopenhaagse Trinitatis-kerk se ronde toring (wat in 1642 voltooi is), het die Deense Barok-boukuns sy bloeitydperk eers in die tweede helfte van die 17de en die eerste helfte van die 18de eeu beleef en onder meer die styl van die Franse absolutisme en Italiaanse paleis-argitektuur weerspieël. Die Deense Barok-ontwerpe was nogtans veral deur nugterheid en matigheid ten opsigte van hulle stylelemente gekenmerk. 'n Uitmuntende voorbeeld van Denemarke se Barok-boukuns is die kasteel Frederiksborg in Kopenhagen wat in die jare 1708/1709 voltooi is, terwyl veral die argitek Niels Eigtved met sy stadsbeplanning in Kopenhagen, sy medewerking by die bou van die kasteel Christiansborg en sy ontwerpe vir 'n aantal woonpaleise sy stempel op die 18de eeuse Deense boukuns afgedruk het.
[[Lêer:Sydney Opera House Australia.jpg|
Die nou politieke bande met Frankryk het in die eerste helfte van die 19de eeu, wat ook as die "Goue Tydperk" van die Deense kuns bekend staan, tot sterk klassisistiese invloede op die Deense argitektuur gelei. Caspar Frederik Harsdorff en Christian Frederik Hansen het as die beduidendste argitekte van hierdie periode onder meer die Vrouekerk in Kopenhagen (1811-1829) geskep; hul styl volg merendeels Romeinse en Franse voorbeelde.
Line 341 ⟶ 342:
=== Letterkunde ===
[[Lêer:Hans Christian Andersen 2.jpg|
Die vroegste literêre werke het deel uitgemaak van die gemeenskaplike Nordiese literatuur, terwyl 'n spesifiek Deense literêre lewe eers taamlik laat begin en daarnaas ook sterk buitelandse invloede vertoon het. Die 16de eeuse Deense volksliedkuns was nog nou verbonde met die Middeleeuse Skandinawiese heldesang-genre (Deens: ''kæmpeviser''), maar terselfdertyd het die invloede van Duitsland en Frankryk hulle in hierdie periode nog sterker laat geld as in ander Nordiese lande.
Tot by die ontbinding van die Kalmarunie in 1523 het die Deense skrywers hoofsaaklik onder Franse invloed gestaan, maar veral sedert die Reformasietydperk het Duitsland se literêre lewe op die noordelike buurland ingewerk. Digters soos Jens Immanuel Baggesen ([[1764]]-[[1826]]), Adam Gottlob Oehlenschläger en Karl Adolf Gjellerup ([[1857]]-[[1919]]) het hul werke selfs gedeeltelik in Duits geskryf.
Line 352 ⟶ 353:
Herman Joachim Bangs ([[1857]]-[[1912]]) het sy invloed as impressionistiese digter ook buite die landsgrense laat geld, net soos Henrik Pontoppidan (1857-[[1943]]) en Johannes Vilhelm Jensen ([[1873]]-[[1950]]) wat albei in [[1917]] die [[Nobelprys vir Letterkunde]] vir hul werk ontvang het. In sy hoofwerk ''Den lange Rejse'' ("Die lang reis", ses boekdele [[1908]]-[[1922]]) het Jensen gepoog om die geskiedenis van die Germane vanuit 'n darwinisties-ewolusionêre perspektief te beskryf. Alhoewel die werk in wetenskaplike opsig vandag nie meer as toonaangewend beskou word nie, is sy styl en taalgebruik ook vir huidige lesers nog indrukwekkend.
[[Lêer:Stamps of Germany (DDR) 1969, MiNr 1440.jpg|
Martin Andersen Nexø ([[1869]]-[[1954]]) was 'n wêreldburger en humanis wat vanweë sy bewondering vir die Sowjet-kommunisme in die weste omstrede was. Sy proletariese romans soos ''Pelle erobreren'' ("Pelle die veroweraar", oor 'n Sweedse immigranteseun wat tot die leier van die Deense Sosiaal-Demokratiese beweging verkies word, vier boekdele [[1906]]-[[1910]]) was ná die Tweede Wêreldoorlog eerder in Oos- as in Wes-Europa gewild, maar oortuig steeds met hul realistiese verteltrant.
Line 360 ⟶ 361:
=== Kookkuns ===
[[Lêer:Rote Grütze mit Vanillesoße.JPG|
Die tradisionele Deense kookkuns het sy oorsprong in die voor-industriële periode (die tydperk voor 1860) toe [[bier]] en swartbrood, gesoute en gerookte vleis as stapelvoedsel gebruik en as voorrade gestoor is. Geregte uit hierdie periode is nog steeds gewild, soos byvoorbeeld ''øllebrød'' ('n sop wat van alkoholvrye bier en [[suiker]] berei word), ''vandgrød'' ('n graanpap wat met water gekook word), ''gule ærter'' ('n sop wat van droë ertjies berei word), ''æbleflæsk'' (appels wat in vet gebraai en met stukkies spek bedien word), ''klipfisk'' ([[stokvis]]), ''finker'' (afval, lewer en longe), ''blodpølse'' (bloedwors) en ''grønlangkål'' (groenkool).
| |||