Pluto: Verskil tussen weergawes

| asc_node = 110,303 47°

| arg_peri = 113,763 29°

| synodic_period = 366,73 dae

| avg_speed = 4,666 km/s

[[Lêer:Aarde Pluto.svg|duimnael|links|190px|Vergelyking in grootte met die Aarde.]]

[[Lêer:Pluto and its satellites (2005) without labels.jpg|duimnael|links|190px|Pluto en sy mane: [[Charon (maan)|Charon]], die tweede helderste voorwerp, met [[Nix (maan)|Nix]] regs bo en [[Hydra (maan)|Hydra]] regs onder (15 Februarie 2006, [[Hubble-ruimteteleskoop]]).]]

 

'''Pluto''', ook bekend as '''134340 Pluto''', is die grootste bekende [[dwergplaneet]] in die [[Sonnestelsel]] en die een met die tweede grootste massa (naas [[Eris (dwergplaneet)|Eris]]). Dit is die negende grootste liggaam wat direk om die [[Son]] wentel.

 

 

Pluto kom in die [[Kuipergordel]] voor en soos ander lede van die gordel, bestaan dit hoofsaaklik uit rots en ys en is dit relatief klein: sy [[massa]] is ongeveer 'n vyfde van die [[Aarde]] se [[maan]] s'n en sy [[volume]] 'n derde. Sy deursnee is 2&nbsp;370&nbsp;km.<ref name="NASA Pluto larger 2015">{{cite web| title = How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate| url = http://www.nasa.gov/feature/how-big-is-pluto-new-horizons-settles-decades-long-debate| work = www.nasa.gov| date = 2015| accessdate = 14 Julie 2015}}</ref> Pluto is kleiner as sewe mane in die Sonnestelsel en het 'n [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrieke]] [[wentelbaan]] met 'n hoë inklinasie wat wissel van 29 tot 49&nbsp;AE (4,3–7,3 miljard&nbsp;km) van die Son af. Dit is soms nader aan die son as die planeet [[Neptunus (planeet)|Neptunus]].

Pluto en sy grootste [[natuurlike satelliet]], [[Charon (maan)|Charon]], word dikwels as 'n dubbelstelsel beskou omdat die twee liggame om hul [[massamiddelpunt]] wentel en nie om mekaar nie.<ref>{{cite web |title = The mass ratio of Charon to Pluto from Hubble Space Telescope astrometry with the fine guidance sensors | journal = Icarus | volume = 164 | pages = 254-259 | author = C.B. Olkin, L.H. Wasserman, O.G. Franz | work = Lowell Observatory | url = http://www.as.utexas.edu/~fritz/astrometry/Papers_in_pdf/%7BOlk03%7DPlutoCharon.pdf | year = 2003 | doi = 10.1016/S0019-1035(03)00136-2 | accessdate = 13 Maart 2007}}</ref> Die IAU het egter nog nie 'n formele definisie vir tweeledige dwergplanete nie en tot dan bly Charon 'n maan van die dwergplaneet Pluto.<ref>{{cite web | title = The Path to Defining Planets | author = O. Gingerich | work = Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics and IAU EC Planet Definition Committee chair | year = 2006 | url = http://astro.cas.cz/nuncius/nsiii_03.pdf | accessdate = 13 Maart 2007}}</ref> Pluto het ook vier kleiner mane, onder meer [[Nix (maan)|Nix]] en [[Hydra (maan)|Hydra]], wat in [[2005]] ontdek is.<ref>{{cite web | title = Observing Two Pluto Stellar Approaches In 2006: Results On Pluto's Atmosphere And Detection Of Hydra | author = B. Sicardy, W. Beisker et. al. | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/2006DPS....38.3106S | year = 2006 | accessdate = 13 Maart 2007}}</ref> Op [[28 Junie]] [[2011]] het die [[Hubble-ruimteteleskoop]] [[Kerberos (maan)|Kerberos]] ontdek<ref>{{cite web| url = http://www.nasa.gov/mission_pages/hubble/science/pluto-moon.html| title = NASA's Hubble Discovers Another Moon Around Pluto| first =| last =| publisher = NASA| date = 20 Julie 2011| accessdate = 12 Julie 2012}}</ref> en op [[11 Julie]] [[2012]] die laaste maan, [[Styx (maan)|Styx]].<ref>{{cite web| url = http://www.nasa.gov/mission_pages/hubble/science/new-pluto-moon.html| title = Hubble Discovers a Fifth Moon Orbiting Pluto| first =| last =| publisher = NASA| date = 11 Julie 2012| accessdate = 12 Julie 2012}}</ref>

 

In die 1840's het Urbain Le Verrier [[Meganika|klassieke meganika]] gebruik om die posisie te voorspel van die toe nog onontdekte [[planeet]] [[Neptunus (planeet)|Neptunus]] nadat hy versteurings in die wentelbaan van [[Uranus (planeet)|Uranus]] ontleed het.<ref>{{cite book |title= Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems | first=Ken|last=Croswell |location= New York |publisher= The Free Press |year=1997 |isbn= 978-0-684-83252-4 |page=43|ref=harv}}</ref> Daaropvolgende waarnemings van Neptunus in die laat 19de eeu het sterrekundiges laat glo Uranus se wentelbaan word deur nog ’n planeet benewens Neptunus beïnvloed.

 

In 1906 het Percival Lowell, ’n ryk Bostoniet wat die [[Lowell-sterrewag]] in 1894 in [[Flagstaff, Arizona]] gestig het, ’n duur projek begin op soek na ’n moontlike negende planeet, wat hy "Planeet X" genoem het.<ref name="Tombaugh1946">{{cite journal

| last = Tombaugh

’n Foto van swakker gehalte wat op 21 Januarie geneem is, het gehelp om die beweging te bevestig.{{sfn|Croswell|1997|p=52}} Nadat die sterrewag nog foto's gekry het wat die beweging bevestig, is die nuus van die bevindings op 13 Maart 1930 na die [[Harvardkollege-sterrewag]] gestuur.<ref name="Hoyt" />

 

Die ontdekking het wêreldwyd die hoofnuus gehaal. Die Lowell-sterrewag, wat vanweë die ontdekking die reg gehad het om die voorwerp ’n naam te gee, het meer as duisend voorstelle van oor die wêreld ontvang wat gewissel het van Atlas tot Zymal.<ref name="pluto guide">{{cite web

| url = http://www.space.com/spacewatch/050311_pluto_guide.html

By die aankondiging het Venetia se oupa vir haar die ekwivalent van £5 (gelyk aan R5&nbsp;563 in 2015) gegee as ’n beloning.<ref name="Venetia" />

 

{{cite web

| title = NASA's Solar System Exploration: Multimedia: Gallery: Pluto's Symbol

| publisher = NASA

| accessdate = 29 November 2011

 

Die naam het gou byval gevind. In 1930 was [[Walt Disney]] oënskynlik daardeur geïnspireer toe hy [[Mickey Muis]] se hond, [[Pluto (Disney)|Pluto]], geskep het, hoewel Disney se animeerder Ben Sharpsteen nie kon bevestig waar die naam vandaan kom nie.<ref name="Heinrichs2006">{{cite web

}}</ref>

 

Toe Pluto eers gevind is, het sy dofheid twyfel laat ontstaan oor of dit wel Lowell se Planeet X is.<ref name="Tombaugh1946" /> Ramings van Pluto se massa het deur die 20ste eeu al hoe kleiner geword.<ref>{{cite book|last1=Stern|first1=Alan|last2=Tholen|first2=David James|title=Pluto and Charon|date=1997|publisher=University of Arizona Press|isbn=978-0-8165-1840-1|pages=206–208}}</ref>

 

}}</ref> en dié mening word vandag nog gehuldig.<ref name="Standish1993" />

 

Sedert 1992 is baie hemelliggame in dieselfde gebied as Pluto ontdek, wat gewys het Pluto is een van baie voorwerpe in die [[Kuiper-gordel]]. Dit het sy amptelike status as planeet omstrede gemaak, en baie mense het gewonder of Pluto beskou moet word as bloot een van die Kuiper-gordelvoorwerpe of nie. Die direkteurs van museums en planetariums het dikwels omstredenheid veroorsaak deur Pluto uit te laat uit planetêre modelle van die [[Sonnestelsel]]. Die Hayden-planetarium het in Februarie 2000 heropen ná opknappingswerk – met ’n model van net agt planete. Dit het ’n jaar later die hoofopskrifte gehaal.<ref name="Tyson2001">{{cite web

| first=Neil deGrasse |last=Tyson | authorlink=Neil deGrasse Tyson

}}</ref>

 

Die debat het op 24 Augustus 2006 ’n hoogtepunt bereik toe die [[IAU|Internasionale Sterrekundevereniging]] (IAU) ’n amptelike definisie vir die term "planeet" opstel. Daarvolgens moet ’n voorwerp aan drie hoofkriteria voldoen om ’n planeet genoem te kan word:

# Die voorwerp moet om die [[Son]] wentel.

}}</ref>

 

{{Kombi-beeld|Pluto Orbit.gif|Plutoorbit1.5sideview.gif|TheKuiperBelt Orbits Pluto Polar.svg|

|align=right

}}</ref>

 

Al lyk dit of Pluto se wentelbaan dié van Neptunus kruis as ’n mens dit van bo af sien, lê die twee voorwerpe so dat hulle nooit sal bots of selfs naby mekaar sal kom nie. Daar is verskeie redes hiervoor.

 

}}</ref> Dit voorkom dat hulle naby mekaar kom; die siklus verloop altyd dieselfde en keer dat die twee wentelbane mekaar kruis. Al was Pluto se wentelbaan dus nie eksentriek nie, sou die twee liggame steeds nooit gebots het nie.<ref name="malhotra-9planets" />

 

Pluto se rotasieperiode, dus die lengte van sy dag, is 6,39 dae op Aarde.<ref name="axis">{{cite book

| title = Pluto and Charon: The Odd Couple

}}</ref> Nes Uranus, roteer Pluto op sy "kant" op sy wentelvlak, met ’n aksiale helling van 120°. Sy seisoene is dus ekstreem; met sy [[sonstilstand]]e het ’n kwart van sy oppervlak aaneenlopende daglig, terwyl ’n ander kwart aaneenlopend in donkerte gehul is.<ref name="oregon">Schombert, Jim; [http://abyss.uoregon.edu/~js/ast121/lectures/lec21.html University of Oregon Astronomy 121 Lecture notes], [http://abyss.uoregon.edu/~js/images/pluto_orient.jpg Pluto Orientation diagram]</ref> Daglig op Pluto is swak en stem ooreen met skemerte op Aarde; Nasa het ’n "Plutotydrekenaar"<ref name=pluto-time/> aanlyn beskikbaar gestel waar gesien kan word wanneer die lig op Aarde ooreenstem met helder daglig op Pluto. ’n Voorbeeld: op 13&nbsp;Julie 2015, by die koördinate van die Applied Physics Laboratory, waar ''New Horizons'' gebou is, was Plutotyd 20:38,<ref name=pluto-time>{{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/plutotime/|title=Pluto Time|publisher=NASA Solar System Exploration|accessdate=13 July 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-lets-you-experience-pluto-time-with-new-custom-tool|title=NASA Lets You Experience “Pluto Time” with New Custom Tool |date=5 Junie 2015 |publisher=NASA}}</ref> vier minute ná die sigbare sonsondergang om 20:34.<ref>{{cite web|url=http://www.esrl.noaa.gov/gmd/grad/solcalc/|title=NOAA Solar Calculator|publisher=NOAA Earth System Research Laboratory Global Monitoring Division|accessdate=13 Julie 2015}}</ref>

 

Minstens een klein voorwerp, {{nowrap|(15810) 1994 JR₁}}, is ’n kwasi-satelliet van Pluto; dit is in ’n spesifieke soort wentelbaanverhouding met die dwergplaneet.<ref name="quasi">{{cite journal

|last=de la Fuente Marcos|first=Carlos

}}</ref> Daar kan ook ander liggame wees wat Pluto se wentelbaan deel.

 

| title = Surface Ices and the Atmospheric Composition of Pluto

| first=Tobias C. |last=Owen

Vanweë Pluto se afstand van die Aarde af is ’n diepte-ondersoek van die dwergplaneet van hier af moeilik. Wanneer wetenskaplikes data van die tuig ''New Horizons'' aflaai ná sy verbyvlug van Pluto op 14 Julie 2015, sal dit meer inligting kan verskaf.<ref name="NASA-20150115">{{cite web |last1=Brown |first1=Dwayne |last2=Buckley |first2=Michael |last3=Stothoff |first3=Maria |title=15 Januarie 2015 Release 15-011 – NASA's New Horizons Spacecraft Begins First Stages of Pluto Encounter |url=http://www.nasa.gov/press/2015/january/nasa-s-new-horizons-spacecraft-begins-first-stages-of-pluto-encounter |date=15 Januarie 2015 |work=[[Nasa]] |accessdate=15 Januarie 2015 }}</ref>

 

Pluto se oppervlak bestaan uit meer as 98% [[stikstof]]ys, met spore van [[metaan]] en [[koolstofmonoksied]].<ref name="tobias" /> Die deel van die dwergplaneet wat na sy maan Charon gedraai is, bevat meer metaanys en die teenoorgestelde kant meer stikstof- en koolstofmonoksiedys.<ref name="Boyle1999-MSNBC">{{cite news

| url = http://www.msnbc.msn.com/id/3077880/

’n Eienskap wat uitstaan, is die ligte, hartvormige ligte gebied wat voorlopig "Tombaugh Regio" genoem word, na die ontdekker van Pluto.<ref>[https://www.nasa.gov/feature/new-horizons-spacecraft-displays-pluto-s-big-heart-0 New Horizons spacecraft displays Pluto's big heart]. NASA.gov. 14 Julie 2015. URL besoek op 15 Julie 2015.</ref><ref name=verge20150715>{{cite web|last1=O'Kane|first1=Sean|title=This is the first high resolution image of Pluto's surface|url=http://www.theverge.com/2015/7/15/8972271/nasa-new-horizons-new-pluto-image|website=The Verge|accessdate=15 Julie 2015|date=15 Julie 2015}}</ref><ref name=nbc20150715>{{cite web|last1=Coldewey|first1=Devin|title=Latest New Horizons Photo Shows Close-Up of Pluto's Young Mountains|url=http://www.nbcnews.com/science/space/pluto-photo-n392691|website=NBC News|publisher=Comcast|accessdate=15 Julie 2015|date=15 Julie 2015}}</ref><ref name=nyt20150715>{{cite web|last1=The New York Times|title=New Horizons Reveals Ice Mountains on Pluto|url=http://www.nytimes.com/interactive/2015/07/15/science/space/new-horizons-pluto-flyby-photos.html?_r=1|website=The New York Times|accessdate=15 Julie 2015|date=15 Julie 2015}}</ref>. Die grootste deel daarvan lê in Pluto se noordelike halfrond. Daar word vermoed hierdie kraterlose gebied is minder as 100&nbsp;miljoen jaar oud en moontlik nog besig om geologies te vorm. Stroke in dié gebied kon deur winde veroorsaak gewees het.

 

Pluto se digtheid is {{val|2.03|0.06|u=g/cm3}}.<ref name="BuieGrundyYoung_2006" /> Omdat die verval van radio-aktiewe elemente die ys eindelik genoeg sou verhit om van die rots geskei te raak, verwag wetenskaplikes dat Pluto se rotsagtige materiaal ’n digte kern vorm wat deur ’n mantel van waterys bedek word. Die deursnee van die kern word op sowat {{val|1700|u=km}} geraam; dit is 70% van Pluto se deursnee.<ref name="Hussmann2006">{{cite journal

| doi = 10.1016/j.icarus.2006.06.005

}}</ref>

 

{| class="wikitable floatright" style="margin-left: 12px; text-align: center;"

|+ Ramings van Pluto se grootte

}}</ref>

 

Met ’n massa van minder as 0,2&nbsp;maanmassas, is Pluto se massa baie kleiner as dié van ons Sonnestelsel se [[rotsplanete]] en selfs dié van sewe [[natuurlike satelliet|mane]]: [[Ganymedes (maan)|Ganymedes]], [[Titan (maan)|Titan]], [[Callisto (maan)|Callisto]], [[Io (maan)|Io]], die [[Maan]], [[Europa (maan)|Europa]] en [[Triton (maan)|Triton]]. Die massa is baie kleiner as wat vermoed is voordat Charon ontdek is.

 

}}</ref> Op 13 Julie 2015 is met foto's en ander inligting van ''New Horizons'' vasgestel Pluto het ’n deursnee van 2&nbsp;370&nbsp;km.<ref name=NewHorizons_PlutoSize /><ref name=emily>{{cite web|last1=Lakdawalla|first1=Emily|title=Pluto minus one day: Very first New Horizons Pluto encounter science results|url=http://www.planetary.org/blogs/emily-lakdawalla/2015/07131311-pluto-first-science.html|publisher=The Planetary Society|accessdate=13 Julie 2015}}</ref>

 

Pluto het ’n dun [[atmosfeer]] wat bestaan uit [[stikstof]] (N₂), [[metaan]] (CH₄) en [[koolstofmonoksied]] (CO) wat [[Dampdruk|in ewewig met hul ys]] op Pluto se oppervlak is.<ref name="Croswell1992">{{cite web

| title = Nitrogen in Pluto's Atmosphere

| archivedate=9 Januarie 2009}}</ref>

 

:''Hoofartikel: [[Pluto se natuurlike satelliete]]''

Pluto het vyf bekende [[natuurlike satelliet]]e: [[Charon (maan)|Charon]], wat in 1978 eerste deur die sterrekundige [[James W. Christy|James Christy]] geïdentifiseer is; [[Nix (maan)|Nix]] en [[Hydra (maan)|Hydra]], wat albei in 2005 ontdek is;<ref name="Gugliotta2005">{{cite web

| url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html

| accessdate =2007-03-24

|- style="text-align: center; background: #eef;"

|- style="text-align: center; background: #fff;"

| Pluto V || [[Styx (maan)|Styx]] || || 10–25 || || 42 413 || 20,1617 || 1:3,16|| 0,00001 || 0,0° || 27 || 2012

|- style="text-align: center; background: #fff;"

|- style="text-align: center; background: #fff;"

| Pluto IV || [[Kerberos (maan)|Kerberos]] || || 13–34 || 0,002 ± 0,001 || 57 750 || 32,1679 || 1:5,04|| 0,00000 || 0,4° || 26 || 2011

|- style="text-align: center; background: #fff;"

|}

{{clear}}

 

}}

 

Pluto se oorsprong en identiteit het sterrekundiges lank laat kopkrap. ’n Vroeë hipotese was dat dit een van Neptunus se mane is wat deur ’n ander maan, dalk [[Triton (maan)|Triton]], uit sy wentelbaan gestamp is. Dié idee is eindelik verwerp toe dinamiese studies van die twee planete se wentelbane gewys het dit is onmoontlik.<ref>{{cite web|title=Much ado about Pluto|url=http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/1999/ast17feb99_1/|year=1999|accessdate=24 June 2015}}</ref><ref>{{cite book|title=The Michigan Technic Volumes 78–79|page==101||publisher= Universiteit van Michigan|year=1959|url=https://books.google.co.uk/books?id=i_IjAAAAMAAJ&pg=PA101&dq=pluto+%22moon+of+neptune%22+OR+%22satellite+of+neptune%22&hl=en&sa=X&ei=xK2KVc2nDMT1-AHjmYHoCA&ved=0CCEQ6AEwAA#v=onepage&q=pluto%20%22moon%20of%20neptune%22%20OR%20%22satellite%20of%20neptune%22&f=false|accessdate=23 Junie 2015}}</ref>

 

Pluto se ware plek in die Sonnestelsel het eers in 1992 duidelik geword toe nog klein ysvoorwerpe verder as Neptunus ontdek is wat nie net met Pluto ooreengestem het wat wentelbane betref nie, maar ook grootte en samestelling. Hierdie [[trans-Neptunus-voorwerp|trans-Neptunus-streek]] is vermoedelik die bron van baie [[Komeet|kortperiodekomete]]. Sterrekundiges glo nou Pluto is die grootste voorwerp in die Kuiper-gordel, ’n stabiele gordel van voorwerpe tussen 30 en 50&nbsp;AE van die son af. Teen 2011 was opnames van die Kuiper-gordel tot ’n [[magnitude]] van 21 feitlik voltooi – as daar enige ander voorwerpe so groot soos Pluto is, sal dit verder as 100&nbsp;AE van die Son af wees.<ref name=Sheppard2011>{{cite journal

| first1=Scott S. |last1=Sheppard

}}</ref> Volgens die [[Nice-model]] moes daar sowat duisend Pluto-grootte-voorwerpe in die oorspronklike protoplanetêre skyf gewees het, onder meer Triton en Eris.<ref name="Levison2007" />

 

Pluto se [[Magnitude|skynbare magnitude]] is gemiddeld 15,1, en dit verhelder tot 13,65 met sy perihelium<ref name="Pluto Fact Sheet" /> (hoe laer die magnitude, hoe helderder die voorwerp). ’n [[Teleskoop]] is nodig om dit te sien; dit moet verkieslik ’n [[lensopening]] van sowat 30&nbsp;cm hê.<ref name="SSC2002">{{cite web

| url = http://www.science.edu.sg/ssc/detailed.jsp?artid=1950&type=6&root=6&parent=6&cat=66

}}</ref>

 

Pluto hou groot uitdagings vir ’n waarnemingstuig in vanweë sy klein massa en groot afstand van die Aarde af. ''[[Voyager 1]]'' kon Pluto besoek het, maar die tuig se beheerders het ’n nabye verbyvlug van [[Saturnus]] se maan [[Titan (maan)|Titan]] verkies, en dit kon nie met ’n verbyvlug van Pluto versoen word nie. ''[[Voyager 2]]'' het nooit ’n baan gevolg wat verby Pluto loop nie.<ref name="JPL Voyager FAQ">{{cite web

| url = http://voyager.jpl.nasa.gov/faq.html

Die tuig het op [[14 Julie]] [[2015]] sy naaste punt aan Pluto bereik – ná ’n reis van 3&nbsp;462 dae deur die Sonnestelsel. Wetenskaplike waarnemings van Pluto het vyf maande voor dié tyd begin en sal nog lank daarna voortduur. Talle instrumente word gebruik om die geologie, vorm en samestelling van Pluto en Charon te bepaal, asook om Pluto se atmosfeer te ontleed. ''New Horizons'' het ook hoëresolusiefoto's van Pluto en Charon se oppervlakke geneem. Data sal nog tot laat in 2016 van die tuig afgelaai word.<ref name="JHU APL News Center 20150414">{{cite web |title=NASA's New Horizons Nears Historic Encounter with Pluto |url=http://pluto.jhuapl.edu/News-Center/News-Article.php?page=20150414 |date=April 14, 2015 |publisher=The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory LLC|accessdate=27 Junie 2015 }}</ref><ref name="presskit">{{cite web | url=http://pluto.jhuapl.edu/News-Center/Resources/Press-Kits/NHPlutoFlybyPressKitJuly2015.pdf | title=New Horizons Pluto Flyby Press Kit | work= | date=2015-07-02 | accessdate=2015-07-04 }}</ref>

 

Pluto-11jul-color.jpg|Pluto soos op 11 Julie 2015 gesien deur ''New Horizons''.

Pluto by LORRI and Ralph, 13 July 2015.jpg|Pluto soos op 13 Julie 2015 gesien deur ''New Horizons''.

ESO-L. Calçada - Pluto (by).jpg|'n Voorstelling van 'n uitsig oor Pluto se oppervlak met Charon (links) en die Son (regs bo) op die agtergrond.

New Horizons Full Trajectory.jpg|''New Horizons'' se volle reis van 3&nbsp;462 dae na Pluto.

 

== Verwysings ==

* [http://www.nasa.gov/image-feature/goddard/views-of-pluto-through-the-years Pluto soos deur die jare gesien (Nasa; gif-animasie; 15 Julie 2015).]

{{CommonsKategorie-inlyn|Pluto}}

 

{{PlaneteSon}}

 

[[Kategorie:Pluto| ]]