Hawaii: Verskil tussen weergawes

|ToelatingRangorde = 50^ste

|ToelatingDatum = [[21 Augustus]] [[1959]]

|Breedtegraad = 18°55' N tot 28°27' N

|Lengtegraad = 154°48' W tot 178°22' W

 

'''Hawaii''' ([[Engels]]: ''State of Hawaii'', [[Hawais]]: ''Mokuʻāina o Hawaiʻi''), 'n [[vulkaan|vulkaniese]] eilandgroep wat sewe groot bewoonde en 125 kleiner onbewoonde eilande behels, is die 50ste en mees westelike van die [[Verenigde State|Amerikaanse]] [[deelstaat|deelstate]]. Alhoewel die grootste eiland, wat met sy kenmerkende driehoeksvorm byna twee derdes van die totale oppervlak beslaan, ook die naam Hawaii dra, bly [[Oahu|O{{okina}}ahu]] met die hoofstad [[Honolulu]] die belangrikste en mees digbevolkte eiland - en ook steeds die hoofbestemming vir miljoene toeriste. Ter onderskeiding van die eilandgroep word die [[Hawaii (eiland)|eiland Hawaii]] deur die plaaslike bewoners dikwels ''Big Island'' (Groot Eiland) genoem. Hawaii se bynaam is ''Die Aloha-staat'' (Engels: ''The Aloha State'').

Hawaii lê suid van die deelstaat [[Alaska]], noord van die [[Frankryk|Franse]] eiland Tahiti in [[Frans-Polinesië]] en sowat 3 700 kilometer wes van die Amerikaanse vasteland. Alhoewel die eilandgroep polities deel uitmaak van [[Noord-Amerika]], vanweë sy ligging noord van die ewenaar en in geografiese opsig ook nie by die Suidsee-eilande gereken word nie, behoort dit ten opsigte van sy inheemse bevolking en beskawing wél tot [[Polinesië]] en vorm dit die noordelike punt van die [[Polinesiese Driehoek]].

 

 

== Geografie ==

Die eilandketting van Hawaii behels 132 eilande, eilandjies, riwwe en seerotse en strek soos 'n groot boog vanuit die mees suidelike eiland - Hawaii (19° Noord, 154° Wes) - oor 'n lengte van byna 2 600 kilometer in noordelike rigting tot by die Kure-atol (28° Noord, 179° Wes) digby die internasionale datumlyn. Hawaii is in die sentrum van die Stille Oseaan geleë - sowat 4 700 kilometer van die Amerikaanse weskus, 6 200 kilometer van [[Japan]] en 8 000 kilometer van die [[Australië|Australiese]] metropool [[Sydney]] af.

 

Slegs sewe van die Hawaise eilande is bewoon en vorm saam met een onbewoonde eiland die sogenaamde agt hoofeilande aan die suidelike eindpunt van die eilandketting. Die hoofeilande beslaan die grootste deel van Hawaii se oppervlakte: Hawaii (die "Groot Eiland" en naamgewer) met 10 548, [[Maui]] met 1 888, Oahu met 1 574, [[Kauai]] met 1 432, [[Molokai]] met 673, [[Lanai]] met 362, [[Niihau]] met 180 en Kahoolawe (digby Lanai) met 117 vierkante kilometer. Met altesaam 16 697 vierkante kilometer beslaan die hoofeilande byna die hele oppervlakte van die eilandketting met 16 705 vierkante kilometer, terwyl die sowat 125 kleiner eilande, atolle en rotsbanke slegs 'n totale oppervlakte van sowat 8 vierkante kilometer het.

 

 

Oahu met die hoofstad Honolulu vorm ondanks sy relatief klein oppervlakte die politieke en ekonomiese sentrum van die deelstaat Hawaii en behels vier vyfdes van die totale bevolking. Aangesien Oahu as die hoofeiland fungeer, word na die ander eilande dikwels as die "buureilande" of "buite-eilande" verwys. Nogtans dra elkeen van die eilande sy trotse bynaam: Terwyl Hawaii se bynaam - ''Big Island'' of die "Groot Eiland" - slegs na sy grootte verwys (die naam "Orgideë-Eiland" het nie ingeburger geraak nie), pronk die ander eilande met meer of min fantasieryke name soos "Tuin-Eiland" (Kauai), "Vriendelike Eiland" (Molokai), "Vallei-Eiland" (Maui) of "Spoke-" en "Pynappel-Eiland" (Lanai).

 

== Klimaat ==

Vanweë sy ligging in die buitenste sone van die tropegordel het Hawaii 'n stabiele oseaanklimaat met lae temperatuurskommelings: Die gemiddelde somertemperature is met 26 °C net vier graad hoër as dié van die winter. Naas die tropiese invloede speel ook die ligging in die passaatgordel van die Noordelike Halfrond 'n beduidende rol ten opsigte van die weerspatrone. Die wind waai meestal uit noordoostelike rigting sodat daar aan die eilande se loefkante jaarliks tussen 3 000 en 5 000 liter se neerslae per vierkante meter aangeteken word. Met uiterstes van 15 000 liter per vierkante meter is die Hawaii-eilande selfs die wêreld se rekordhouers ten opsigte van jaarlikse reënval.

 

== Geologie ==

=== Raaiselagtige lawastrome ===

Die geologiese geskiedenis van Hawaii het in die dieptes van die Stille Oseaan begin. Die groot vulkane op die eiland Hawaii is slegs drie miljoen jaar oud, en hulle het sowat 2,5 miljoen jaar benodig voordat hulle vir die eerste keer uit 'n oorspronklike diepte van 5 000 meter bo die seespieël verrys het. Die twee aktiewe vulkane [[Mauna Loa]] en Kilauea het daarna oor 'n tydperk van 500 000 jaar nog 4 000 meter se lawa opeengehoop om hul huidige pieke te skep.

 

Voor die 1960's het die heersende opvatting oor die aardkors beweer dat dit orals op die planeet tektonies stabiel en onbeweeglik sou wees. Wetenskaplikes het wél besef dat daar tektoniese prosesse soos verskuiwings plaasvind wat onder meer aardbewings tot gevolg het, maar was daarvan oortuig dat die kontinentale plate hierdeur nie geraak sou word en as "vas veranker" beskou moes word.

 

 

Volgens die plaattektoniek is gesteentes verganklik, en in die sentrale bergrûe van die oseane, waar magma deur groot splete in die aardkors opbeweeg, ontstaan steeds nuwe aardkorsgesteentes. Die splete vorm tegelykertyd die buitekante van die aardkors se groot plate wat deur onderstromings van mekaar weggedryf word. Die plate beweeg jaarliks net enkele sentimeter, en in bepaalde randgebiede gly hulle terug na die aardmantel toe om sodoende gesmelt te word en 'n nuwe kringloop te begin.

 

=== John Tuzo Wilson se ''hotspot''-teorie ===

 

Wilson se ''hotspot''-teorie verduidelik ook hoekom net die suidoostelike Hawaii-eilande nog deur vulkanisme geraak word - hulle lê tans regstreeks oor een van die vurige plekke, terwyl die ander eilande al lank daarvan wegbeweeg het. Geowetenskaplikes is nou ook in staat om die spesifieke eienskappe van Big Island se lawa - dit is meer vloeibaar en bevat minder gasse as ander soorte lawa - te verklaar. Dit is afkomstig van 'n gedeelte van die aardkors wat deur baie hoë temperature gekenmerk word.

Aan die hand van die ouderdom van die Hawaii-eilandketting en sy lengte het wetenskaplikes berekeninge ten opsigte van die snelheid, waarmee die Pasifiese Plaat beweeg, gedoen om sodoende Wilson se hipotese te toets. Die berekeninge het ooreenkom met ander metings en bevestig dat die Pasifiese Plaat teen 'n snelheid van sowat agt sentimeter per jaar in noordwestelike rigting beweeg.

 

 

 

=== Verwering en erosie ===

Die tweede belangrike geologiese kringloop, waardeur die Hawaii-eilandketting geraak word, speel hom in teenstelling met die vulkanisme in 'n korter tydspan van slegs enkele miljoen jare af. Verwering en erosie omskep die vulkaniese landskappe tot tropiese reënwoud, vrugbare landbougrond en klipstrande. Terwyl die branders die lawastroom op die strand van Kaimu (Big Island), wat meer as 250 jaar gelede hier gevloei en gestol het, tot swart korreltjies fyngemaal het, is die strande op die noordwestelike eilande soos O'ahu reeds wit.

 

== Geskiedenis ==

=== Polinesiese setlaars ===

Hawaii was miljoene jare lank 'n afgeleë, onbewoonde eilandgroep in die uitgestrekte Stille Oseaan. Die eerste Polinesiese setlaars, wat hier voet aan wal gesit het, het op vir-hulle-onbekende flora afgekom, terwyl die plaaslike fauna hoofsaaklik uit sewentig voëlspesies bestaan het. Die eilande was daarnaas ook 'n gewilde rusplek vir trekvoëls.

 

 

=== Nuwe tyd ===

 

In 1795 is die Hawaii-eilande onder Kamehameha I verenig en in 1810 het hy die eerste koning van Hawaii geword.<ref>Linda Wedel Greene: ''[http://www.nps.gov/history/history/online_books/kona/history4.htm A Cultural History of Three Traditional Hawaiian Sites on the West Coast of Hawai'i Island (Kapitel 4)]''</ref> In 1845 is die hoofstad [[Honolulu]] gestig<ref>[http://wehewehe.org/gsdl2.5/cgi-bin/hdict?d=D48690 Lahaina]</ref> en in 1887 het [[David Kalakaua]] [[Pearl Harbor]] aan die Verenigde State oorhandig.

Die Amerikaanse lobbie, wat die sogenaamde ''Annexation Club'' in die lewe geroep het, het nou kort proses van die monargie gemaak. 160 vlootsoldate van 'n Amerikaanse oorlogskip het militêre bystand by die omverwerping van die koningin verleen. Sy is op 17 Januarie 1893 gedwing om afstand van die troon te doen, en 'n voorlopige regering is onder die voorsitterskap van Sanford B. Dole, 'n Hawais-Amerikaanse suikerbaron, gevorm.<ref>Donald Rowland: ''The Establishment of the Republic of Hawaii, 1893–1894''. In: ''The Pacific Historical Review'', Vol. 4, No. 3. (Sept. 1935), S. 201–220. ([http://links.jstor.org/sici?sici=0030-8684%28193509%294%3A3%3C201%3ATEOTRO%3E2.0.CO%3B2-K PDF])</ref>

 

 

== Ekonomie ==

Hawaii is een van die vinnigs-ontwikkelende deelstate van die VSA - die per capita-inkomste het tussen 1960 en 1970 met $4&nbsp;600 meer as verdubbel en in 1990 die $18&nbsp;000-kerf oorskry. In 2006 het dit reeds meer as $38&nbsp;000 beloop en was die 16de hoogste in die VSA.

 

 

=== Landbou ===

Die tradisionele gewasse, wat deur die eerste Polinesiese setlaars in Hawaii ingevoer is en naas [[vis]] 'n belangrike rol as stapelvoedsel gespeel het, was die stapelvoedsel taro (''Colocasia esculenta'' of ''antiquorum'', Hawais: ''kalo'', 'n plant wat vanweë sy mitologiese betekenis ook 'n beduidende rol by Hawaise rituele gespeel het), broodvrugte ('' 'ulu''), patats ('' 'uala''), yams, groente, [[varing]]s, vrugte en [[seewier]] (''limu'').<ref>[http://www.canoeplants.com/kalo.html ''Canoe Plants of Ancient Hawai'i'']</ref>

 

 

Ander gewasse en bome, wat eers in die moderne tydperk in Hawaii ingevoer is, sluit lemoene (1792), koffie en pynappels (1813), mangobome (1824), rys (1858), [[eucalyptus]] (bloekom, 1870), ysterhoutbome (1880's en 1890's), macadamianeute (1881), ''Smooth Cayenne''-pynappels (1890) en ''Solo''-papajas (1911) in.

 

 

 

Weens oorproduksie en die gepaardgaande prysverlaging, maar ook as gevolg van 'n nypende watertekort het die Hawaise suikerbedryf in die laat 20ste eeu groot moeilikhede ondervind, en 'n aantal suikermeule is gesluit.

 

 

Teen die middel van die 20ste eeu was Hawaii die grootste pynappelprodusent ter wêreld, en die plaaslike bedryf het met sy agt maatskappye en 3&nbsp;000 werkers sowat 80 persent van die wêreldoes opgelewer.<ref>[http://gohawaii.about.com/od/oahuhonolulu/a/pineapple_2006a.htm ''gohawaii.about.com'']</ref> In die 1990's het steeds 60 persent van alle ingeblikte pynappelvrugte op die Amerikaanse mark uit Hawaii gekom.

 

 

 

Die belangrikste landbouprodukte, wat nog steeds uitgevoer word, is papajas en ander tropiese vrugte, [[Kona-koffie]] (eiland Hawaii), Maui-koffie (Maui), macadamianeute (Hawaii), gemmer (met 'n rekordoes van 18 miljoen pond in 1998) en blomme, veral orgideë. Die stad [[Hilo]] op Big Island is die sentrum van die Hawaise orgideëbedryf.

 

=== Veeteelt ===

 

 

 

Naas die ''Parker Ranch'' is daar nog 'n aantal kleiner veeplase op die ander eilande, tog kan die plaaslike veetelers net in sowat veertig persent van Hawaii se vleisbehoeftes voorsien. Kleiner veeboederye spits hulle op melkproduksie toe.

 

=== Energie en natuurlike hulpbronne ===

Die deelstaat Hawaii beskik - behalwe vir bauxiet wat op die eiland Kauai aangetref word - nie oor enige noemenswaardige minerale hulpbronne nie.

 

 

== Politiek en regering ==

Die Hawaise regeringstelsel volg die voorbeeld van die federale regering, alhoewel daar ook aanpassings gemaak is wat hulle oorsprong in die tydvak van die Hawaise koninkryk het. Soos deur die Grondwet van Hawaii bepaal word, is daar 'n skeiding van magte tussen die uitvoerende, wetgewende en regsprekende gesag.

Die uitvoerende gesag word deur die Goewerneur en Luitenant-Goewerneur van Hawaii verteenwoordig wat saam verkies word. Die Goewerneur, wat sy setel in Washington Place te Honolulu het, is die enigste regeringsamptenaar wat op deelstaatvlak verkies word - alle ander amptenare word deur hom benoem. Die Luitenant-Goewerneur fungeer as minister van binnelandse sake. Die Goewerneur en Luitenant-Goewerneur hou vanuit hul kantore in die State Capitol toesig oor die werksaamhede van twintig staatsdepartemente en agentskappe.

 

== Kultuur ==

=== Taal ===

Hawais (Hawais: ''‘Ōlelo Hawai‘i''), 'n Polinesiese taal met 'n oorspronklike woordeskat van sowat 25&nbsp;000 woorde, maak deel uit van die Austronesiese taalfamilie en het naas Engels ampstaalstatus in die deelstaat Hawaii. Die eerste grondwet in Hawais is in die jare 1839 en 1840 deur koning Kamehameha afgekondig.

 

 

In die periode tussen die 1830's en die 1950's het die aantal moedertaalsprekers van Hawais geleidelik afgeneem, en op ses van die sewe bewoonde eilande is die inheemse taal deur Engels vervang. In die laat 20ste eeu het nog sowat 2&nbsp;000 mense, veral bejaardes, op alle eilande Hawais as hul eerste taal gebruik. Die Hawaise bevolking van die "Verbode Eiland" Niihau is met sowat 180 mense een van die belangrikste groepe Hawaissprekendes.<ref>Stahn (1995), bl. 82</ref>

Saam met die ''okina'', 'n soort plofklank en medeklinker, beskik die Hawaise [[alfabet]] oor dertien letters. Die ''okina'' is eers in die laat 20ste eeu ingevoer en soos 'n omgekeerde apostroof ({{okina}}) geskryf om klinkers van mekaar te skei, soos byvoorbeeld in ''Hawai{{okina}}i''.

 

 

=== Branderplankry ===

Net soos in ander Polinesiese gemeenskappe het [[branderplankry]] ook in Hawaii 'n belangrike rol gespeel en het deel gevorm van die plaaslike rituele. Tydens die vervaardiging van 'n branderplank en sy eerste gebruik is religieuse plegtighede gehou. Volgens Hawaise liedere was dit die "sport van konings" wat al in die 15de eeu beoefen is. Gewoonlik het die konings en stamhoofde oor die beste branderplanke beskik wat van die beste beskikbare hout vervaardig is, en ook die mees geskikte strande was net vir die heersersklas toeganklik.

 

{{Navigasie indeling Verenigde State}}

{{Lande van Oseanië}}

 

[[Kategorie:Hawaii| ]]