Gqeberha: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
No edit summary |
Bygewerk |
||
Lyn 1:
{{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp
| naam = Port Elizabeth
| inheemse_naam = iBhayi {{xh}}
| ander_naam =
| bynaam = PE, Die Baai
Lyn 8:
| beeld_stadsilhoeët = Nelson Mandela Stadium in Port Elizabeth.jpg
| beeldbyskrif = Lugfoto van Port Elizabeth met die Nelson Mandelabaai-stadion, 'n bekende baken, in die voorgrond.
| latd = 33 |latm = 57 |lats = 29
| longd = 25 |longm = 36 |longs = 0
| duimdrukkeretiketposisie=
| provinsie = Oos-Kaap
| distrik =
| munisipaliteit = Nelson Mandelabaai
| stigtingsdatum = [[1814]]<ref>{{en}} {{cite web|title=Chronological order of town establishment in South Africa based on Floyd (1960:20-26)|url=http://upetd.up.ac.za/thesis/available/etd-07212011-123414/unrestricted/05back.pdf|pages=xlv-lii}}</ref>
| regeringstipe = Metropolitaanse Munisipaliteit
| leier_party = [[
| leiertitel =
| leiernaam =
| oppervlakvoetnotas =
| oppervlak_totaal_km2 =
Lyn 46:
| skakelkode = 041
| sensuskode = 299007
| webwerf = [http://www.nelsonmandelabay.gov.za/
}}
'''Port Elizabeth''' ([[Xhosa]]: ''iBhayi''; [[Zoeloe]]: ''Bhayi''), wat in die volksmond in [[Afrikaans]] dikwels "Die Baai" of net "PE" genoem word, is 'n hawestad geleë aan [[Algoabaai]], in die [[Oos-Kaap]]provinsie, [[Suid-Afrika]], 763 km oos van [[Kaapstad]]. Met 'n bevolking van 312 390 (2011) is Port Elizabeth die grootste stedelike nedersetting in die Oos-Kaapprovinsie. Met die [[Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit]] (voorheen [[Universiteit van Port Elizabeth]]) het die stad dekades lank oor die enigste tweetalige universiteit in die land beskik.
[[Lêer:City Hall Port Elizabeth-003.jpg|duimnael|links|Stadsaal en Markplein]]
Port Elizabeth, wat van 'n klein militêre buitepos tot die vyfde grootste stad in Suid-Afrika gegroei het, strek oor sestien kilometer langs die kus van die [[Indiese Oseaan]]. Die warm subtropiese klimaat, 'n polsende naglewe en lang wit strande soos King's Beach, Humewood, Hobie en Pollock, waarvan sommige in die binnestad lê, maak van die stad 'n gewilde toeristebestemming. Humewoodstrand is as 'n [[blouvlagstrand]] gesertifiseer.
Line 66 ⟶ 67:
=== Seehawe van die Oos-Kaap ===
[[Lêer:9 2 073 0006-Fort Frederick-Port Elizabeth-s.jpg|duimnael
[[Lêer:Port Elizabeth Pearson Conservatory reflected.JPG|duimnael
[[Lêer:Main Street, Port Elizabeth - ca. 1910(1).jpg|duimnael
[[Lêer:Donkin Terrace, Donkin Street, Port Elizabeth, South Africa.jpg|duimnael
[[Lêer:Old Post Office Port Elizabeth-002.jpg|duimnael
Gedurende die eerste Britse besetting van die Kaapkolonie tydens die [[Napoleontiese Oorloë]] is 'n steenfort in die gebied gebou wat ter ere van prins Frederick, hertog van York en Albany, [[Fort Frederick]] genoem is. Die fort is opgerig om die kusstreek teen 'n moontlike landing van Franse troepe te verdedig en het dus 'n goeie uitsig oor die plek gebied wat later as Port Elizabeth bekend sou staan. Die fort is later tot monument verklaar.
In 1804 is die nabygeleë nedersetting Uitenhage langs die Swartkopsrivier gestig. Die dorp was nie ver van die riviermonding in Algoabaai af geleë nie en het destyds deel uitgemaak van die Graaff-Reinet-distrik. In 2001 is Uitenhage saam met Port Elizabeth en Despatch by die nuwe Nelson Mandelabaai Munisipaliteit ingesluit.
Die plaas Strandfontein, waaruit later die voorstad Somerstrand sou ontwikkel, was tussen 1814 en 1821 in besit van die latere Voortrekkerleier [[Piet Retief]] wat in 1837 tydens onderhandelinge oor grond saam met 500 mans, vroue en kinders deur die Zoeloe-koning Dingane vermoor is. Later het Frederik Korsten, na wie 'n ander voorstad van Port Elizabeth
In 1820 het sowat 4 000 [[1820-Setlaars|Britse setlaars]] hulle met steun van die regering van die Kaapkolonie in die gebied gevestig, Duitse immigrante het sowat drie dekades later gevolg. Die volksplanting was daarop gemik om die grensgebied tussen die kolonie en die stamland van die Xhosa te stabiliseer. Port Elizabeth is in hierdie tydperk deur Sir [[Rufane Donkin|Rufane Shaw Donkin]], die waanemende goewerneur van die Kaapkolonie, as 'n seehawe gestig en na sy vrou Elizabeth
Van die begin af is Port Elizabeth as 'n "blanke" stad ontwikkel. So is die munisipaliteit reeds in 1847 deur die Kaapse koloniale regering aangemoedig om sogenaamde ''native locations'' (lokasies) in 'n bepaalde afstand van die middestad te vestig waar inheemse swartes gehuisves en tegelykertyd maklik beheer kon word. Na die eerste sodanige lokasie is as ''Native Stranger Location'' verwys – 'n benaming waarmee die koloniale regering net soos die munisipaliteit dit duidelik gestel het dat swartes slegs tydelik deel sou uitmaak van die stedelike bevolking.<ref>Vuyisile Msila: ''A Place to Live. Red Location and its history from 1903 to 2013''. Stellenbosch: AFRICAN SUN MeDIA 2014, bl. 29</ref>
Lyn 90:
Tot in die 20ste eeu het Port Elizabeth 'n sterk Britse karakter gehad. So het die 4 900 Afrikaanssprekendes in die magistraatsdistrik Port Elizabeth in 1918 'n getalsminderheid teenoor tagtig persent Engelssprekende blankes gevorm. Die plaaslike bevolking was derhalwe merendeels lojaal aan die [[Britse Ryk]].<ref>Bureau for Scientific Publications at the Foundation for Education, Science and Technology: ''Cultural History'', jaargang 1, uitgawe 11, bl. 61</ref>
Port Elizabeth was al vroeg 'n sentrum van swart politieke bewegings en vakbonde. Die ''Industrial and Commercial Workers' Union of South Africa (I.C.U.)'', wat in 1919 deur Clements Kadalie, 'n boorling van [[
=== Port Elizabeth in die apartheidjare ===
Lyn 109:
== Ekonomie ==
[[Lêer:
[[Lêer:
Port Elizabeth is die belangrikste nedersetting in die Nelson Mandelabaai Munisipaliteit, die ekonomiese kragpunt van die Oos-Kaap wat meer as 35 persent van dié provinsie se bruto binnelandse produk (BBP) oplewer.<ref>[http://www.investinnelsonmandelabay.co.za/Content.aspx?objID=6 ''www.investinnelsonmandelabay.co.za: Beleggings in Nelson Mandelabaai'']</ref>
Alhoewel die plaaslike produksiesyfers beskeie is in vergelyking met oorsese lande, dra Port Elizabeth die trotse bynaam "Detroit van Suid-Afrika". In Port Elizabeth en die voorstad Uitenhage het vervaardigers soos ''[[General Motors]]'', ''[[Volkswagen]]'', ''[[Ford]]'', ''Continental Tires'', ''Johnson & Johnson'' en baie ander nywerhede vir die plaaslike Suid-Afrikaanse mark opgerig. Dit was ook Port Elizabeth waar in 1896 die eerste motor wat ooit op Suid-Afrikaanse paaie gery het – 'n Benz Velo uit Duitsland – aangekom het. Dit is per trein na die ZAR vervoer en op 4 Januarie 1897 in Pretoria aan president [[Paul Kruger]] vertoon.<ref>[http://www.jhmt.org.za/Vehicles_Motor_Cars.html ''James Hall Museum of Transport – Motor cars. Besoek op 1 Maart 2016'']</ref>
Die motorbedryf, wat 26 persent van die Oos-Kaap se BBP oplewer, stimuleer ook die vestiging van ander ondernemings, wat hoofsaaklik komponente vir motors vervaardig. So het ''Hi-Tech Automotive & Superformance'' en ''Perana Performance Group'' hul hoofkwartiere in die stad. Die belangrikste motorvervaardiger in Port Elizabeth is ''General Motors'' sedert hul die handelsmerk ''GM Ranger'' in die 1960's geskep het. Tans word ''[[Chevrolet]]''-motors en ''Isuzu''-bakkies in die plaaslike GM-aanleg vervaardig.
Line 123 ⟶ 124:
== Infrastruktuur ==
Die lughawe van die stad bied verbindings na ander nasionale bestemmings. Die [[N2 (Suid-Afrika)|N2]]
▲[[Lêer:ZA-PE-hafen-luft.jpg|duimnael|regs|'n Lugfoto van Port Elizabeth se seehawe]]
[[Lêer:Impala Mk1-PE Airport.jpg|duimnael|regs|By die ingang tot die PE Internasionaal-lughawe word 'n Impala Mk-1-vegstraler vertoon]]▼
▲Die lughawe van die stad bied verbindings na ander nasionale bestemmings. Die [[N2]] nasionale pad verbind die stad met [[Durban]], [[Oos-Londen]] en [[Kaapstad]] via [[George]]. Die stad is ook met 'n geëlektrifiseerde spoorlyn verbind aan die nasionale spoornetwerk. Port Elizabeth se ou seehawe beskik oor 'n oppervlak van 115 hektaar en meer as 3 400 meter se kaaigeriewe. Dit hanteer naas motors veral vrugte en mangaanuitvoere. 'n Tweede diepseehawe, Ngqura (uitgespreek as ''[[Coega]]''), is voltooi en sal na verwagting die vestiging van nuwe nywerhede in die gebied bevorder.
=== Seehawe ===
[[Lêer:ZA-PE-hafen-luft.jpg|duimnael|'n Lugfoto van Port Elizabeth se seehawe]]
Algoabaai het aanvanklik min beskerming vir skepe gebied. In 1837 het die boubedrywighede vir die eerste hawehoof begin waarvoor onder meer die oorblyfsels van 'n skeepswrak gebruik is. Hierdie vroeë kaai, wat in 1841 voltooi is, het oor 'n lengte van 147 meter uit hout bestaan, die res van 63 meter is van steen gebou. In 1841 is die kaai deur 'n storm vernietig.
Line 134 ⟶ 133:
=== Lughawe ===
▲[[Lêer:Impala Mk1-PE Airport.jpg|duimnael
[[Port Elizabeth-lughawe]], vroeër bekend as H.F. Verwoerd-lughawe, is sowat twee myl suid van die sakekern geleë. 'n Rit na die lughawe neem van die meeste stadsbuurte minder as tien minute, en derhalwe word dit dikwels die "Tien-minute-lughawe" genoem. Die lughawe word, net soos nege ander groot lughawens in die land, deur die Lughawemaatskappy van Suid-Afrika (ACSA) bedryf.
Lyn 142:
== Onderwys ==
=== Old Grey Institute ===
[[Lêer:Old Grey Institute Belmont Terrace - Port Elizabeth-001.jpg|duimnael
[[Lêer:
Gedurende die 1850's het [[George Grey|Sir George Grey]], goewerneur van die Kaapkolonie (1854–1861), 'n leidende rol by die stigting van opvoedkundige instellings dwarsoor die kolonie gespeel. Danksy die inisiatief van [[John Paterson]], een van Port Elizabeth se eerste raadslede, het die munisipaliteit 'n leë erf op die heuwelpiek teenoor die Donkin-reservaat oorgeneem om 'n hoërskool op te rig. Die skool is in laat 1858 ingewy en as waardering van die goewerneur se bydrae tot die onderwys in die Kaapkolonie ''Grey Institute'' genoem.
Lyn 159:
== Besienswaardighede ==
[[Lêer:
[[Lêer:South Africa-Port Elizabeth-Hobie Beach02.jpg|duimnael
[[Lêer:Horse Memorial-001.jpg|duimnael
* Die '''Donkinreservaat''' met sy kenmerkende steenpiramide is een van die bekendste bakens in die stad. Die vuurtoring langs die piramide is in [[1861]] opgerig en huisves vandag 'n militêre museum. Die gerestoureerde privaathuise van [[Donkinstraat]] is pragtige voorbeelde van die Victoriaanse boustyl.
* '''No. 7 Castle Hill''' van 1827 is die oudste gebou van Port Elizabeth wat bewaar is. Dit is oorspronklik die tuiste van die eerste geestelike in die gebied, Eerwaarde F. McCleland. Die gebou is 'n tipiese voorbeeld van 'n 19de eeuse stadhuis en nou 'n museum en nasionale monument. Die museum beskik oor 'n versameling van meubels, huisgereedskap en poppe uit die 19de eeu.
Line 168 ⟶ 167:
* Die '''Settlers' Cemetery''' is die begraafplaas van baie van die Britse 1820-Setlaars.
* Die '''Campanile''' ([[Kloktoring]]) is in 1923 ter herdenking aan die landing van die 1820-Setlaars opgerig. 'n Wenteltrap met 204 trappies lei na die uitkykplek van die toring met 'n hoogte van 53 meter, wat 'n pragtige uitsig oor die stad bied. Die kloktoring beskik oor 23 klokke, waarvan tien daagliks om 8h32, 13h32 en 18h02 gelui word.
* '''Fort Frederick''', wat in 1799 ter beskerming van die monding van die Baakensrivier deur Britse troepe opgerig is, staan bekend as die eerste steengebou in die Oos-Kaap. Die fort is
* Die [[Port Elizabethse Konsentrasiekamp en Begraafplaasgedenkteken]] ter herinnering aan die 230 Vroue en 85 kinders wie van 1901 hier, ver van hul oop Vrystaatse vlaktes, vertoef het en die 14 wie hier oorlede is voordat die kamp in November 1902 ontbind is.
Line 223 ⟶ 222:
== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie}}
* {{en}} {{Wikivoyage|Port_Elizabeth|Port Elizabeth}}
* {{en}} [http://www.nelsonmandelabay.gov.za/ Amptelike webwerf]
=== Afrikaanse skole ===
| |||