Geskiedenis van die Boererepublieke: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Stoor wysigings aan Presidente (1845-1902) |
Stoor Presidente (1845-1902) |
||
Lyn 556:
By sy begrafnis het generaal CR de Wet na hom verwys as “een van die dapperstes van dapperes, een van die getroustes onder die getroues”.
== CR de Wet, Bloemfontein ==
Op 7 Oktober 1854 is hy in die distrik Smithfield gebore – Christiaan Rudolph de Wet: boer, volksraadslid, kabinetminister, waarnemende staatspresident, Boeregeneraal,
[[Lêer:Foto-18-932x1024.jpg|duimnael|123x123px|Christiaan de Wet-standbeeld, in die noordwestelike hoek van die ou Raadsaal-terrein op die hoek van President Brand- en Charlesstraat, Bloemfontein]]
rebellieleier, patriot en Afrikanervolksman! Hy was ’n volksleier met onwrikbare geloof in die almag van God, maar ook ’n weergalose geloof in die bestaansreg van sy volk. Na ’n vol lewe van volksdiens veral op militêre en staatsterrein het hy op 3 Februarie 1922 gesterf.
Uit ’n spontane drang om hulde te bring aan die groot krygsman en volksleier, is die gedagte gebore om ’n waardige standbeeld op te rig. Op 20 Desember 1929 is ’n vergadering in Bloemfontein belê, waar eenparig besluit is om ’n bronsstandbeeld te laat oprig van generaal De Wet in tipiese oorlogshouding, op sy perd Fleur, sambok in die hand. Die Generaal Christiaan de Wet-gedenkfonds is in die lewe geroep met die mikpunt om £12 000 (±R24 000) in te samel. By die geleentheid is Anton van Wouw, wat ’n vurige begeerte gekoester het om ’n ruiterbeeld van De Wet te maak, as die beeldhouer aangewys.
Die fondsinsameling het egter vanweë verskeie faktore nie na wens gevorder nie. Moeilike depressiejare, die groot droogte, wêreldoorlog en voorkeur aan die Voortrekkermonumentfonds het daartoe bygedra dat die jare 1950 aangebreek het met generaal De Wet se honderdste verjaardag in sig, sonder dat die beoogde mikpunt van die fonds bereik is. Die komitee het egter besluit dat die standbeeld op 7 Oktober 1954 onthul moet word. Anton van Wouw is intussen oorlede en die opdrag om die beeld te skep, is aan Coert Steynberg gegee.
Vanweë die beperkte tyd, het die hele onderneming ’n wedloop met die tyd geword. Van die beeldhouer het dit ’n bykans bomenslike poging vereis. Nader aan die sperdatum het die geesdrif vir die projek sodanig opgevlam dat daar na die voltooiing van die beeld ’n aansienlike restant beskikbaar was wat vir ander doeleindes aangewend kon word: onder meer die uitgee van die Christiaan de Wet-annale, onder beskerming van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns.
Coert Steynberg se skepping word allerweë as een van die aangrypendste ruiterbeelde ter wêreld beskou.
Die bronsstandbeeld, wat deur Renzo Vignali gegiet is, is op 7 Oktober 1954 onthul. Die onthullingsprogram het oor ses dae gestrek met die hoogtepunt op 7 Oktober toe die eenmalige minister NC Havenga die huldigingsrede gehou het. Daarna het meneer Izak de Wet, enigste oorlewende seun van generaal De Wet, die sierlike ruiterbeeld onthul.
Die gedagte was om aan weerskante van die voetstuk van sandsteen reliëfpanele aan te bring wat generaal De Wet se briljante knypstrategie by Sannaspos en Rooiwal moes uitbeeld. Uiteindelik is wyslik geoordeel dat die beeld self en die inskripsie in sy eenvoud, ''Christiaan Rudolph de Wet 1854–1922'', niks meer vra om die boodskap van “hierdie pure man” uit te dra aan diegene wat in wyding en bewondering daarby stilstaan nie.
Die rustelose perd met sy fiere, kalme ruiter, met sy waarskuwende sambok na die noorde gerig, staan daar as simbool van die vryheidsideaal wat in die hart van die Afrikanervolk voortleef.
=== Die borsbeeld in die Oorlogsmuseum ===
[[Lêer:CR-de-Wet-borsbeeld-klein-298x300.jpg|duimnael|113x113px|Die borsbeeld in die Oorlogsmuseum]]
Anton van Wouw het in die jare toe hy ongeduldig op ’n besliste opdrag om die ruiterbeeld te maak gewag het uiting gegee aan die hunkerende begeerte om van generaal De Wet ’n beeld te maak. Hy het die borsbeeld van drie maal lewensgrootte op eie koste in brons laat giet. Hierdie kop – amper wreed in sy uitdrukking van vasberadenheid – het as onderskrif, ''Onwrikbaar als een rots''. Van Wouw se kunsopvatting tree met die beeld sterk na vore: monumentaliteit, realisme, liefde en bewondering vir die voorwerp.
Na sy dood het die Nasionale Vrouemonumentkomitee die beeld en die gipsmodel teen £500 (R1000) uit die boedel gekoop. Die beeld pryk tans in die Oorlogsmuseum in Bloemfontein.
Ander borsbeelde van die beroemde Afrikanerleier is dié van Fanie Eloff wat in die Museum in Pretoria gehuisves word, en die beeld van Moses Kottler.
’n Studentemusiekgroep van die Universiteit van Stellenbosch het tydens ’n toer deur die land ook by generaal De Wet op sy plaas Klipfontein buite Dewetsdorp besoek afgelê. Hulle is so beïndruk deur die generaal se magtige persoonlikheid, stoere voorkoms, blitsende oë en vurige Afrikaner-idealisme dat hulle besluit het om generaal De Wet “vir Stellenbosch in brons te verewig”. Opdrag is aan Moses Kottler gegee waarvoor hy £300 (R600) gevra het. Die beeld is na generaal De Wet se dood voltooi en in Londen in brons gegiet. In Junie 1923 is die beeld aan die toenmalige rektor van die Universiteit van Stellenbosch oorhandig. Dit staan tans in die voorportaal van die Carnegie-Biblioteek van dié universiteit. Op versoek van dominee JD Kestell het Kottler ’n duplikaat vir die Universiteit van die Oranje-Vrystaat gemaak. Aanvanklik het dit in die Nasionale Museum in Bloemfontein gestaan, maar dit is op 7 Oktober 1954 aan dié Universiteit terugbesorg.
In Nederland, op ’n eensame heideveld in die ontsaglike wydte van die “Otterlose Zand” staan ’n De Wet-beeld geskep deur die bekende Nederlandse beeldhouer Joseph Mendes da Costa.
== Die Krugerhuismuseum, Pretoria ==
[[Lêer:Krugerhuismuseum-klein.jpg|duimnael|133x133px|Krugerhuismuseum]]
Nadat president Kruger in 1863 tot Volksraadslid verkies is, het hy ’n aantal erwe in Kerkstraat gekoop. Aanvanklik het hy ’n huis oos, en later ’n huis wes van die huidige Krugerhuis laat bou. Die Kruger-gesin het in Julie 1884 in die huis ingetrek wat deur AH Nellmapius, ’n bekende sakeman, gebou is. Op 14 Augustus van dié jaar het die president sestig gaste, onder wie lede van die Volksraad, regters, hoofde van staatsdepartemente en predikante in sy “nuwe ampswoning” op ’n eetmaal onthaal.
Die Krugerhuis vertoon ’n mengsel van style. Die kroonlysgewels, die lys om die voordeur en die gepleisterde lyswerk kan as Laat-Renaissance en die voor- en agterstoepe as Oosters beskou word. Die huis is ’n langwerpige, eenvoudige en stewige gebou. Die vernaamste komponente daarvan is twee groot ontvangskamers aan die voorkant van die huis en vier slaapkamers. Die lang breë voorstoep het bekendheid verwerf vanweë die feit dat die president gereeld soggens op die stoep kom sit het. Hier het hy ook altyd besoekers ontvang.
Die president en mevrou Kruger het 15 jaar en 10 maande, dit wil sê, vanaf Julie 1884 tot Mei 1900 saam in die Krugerhuis gewoon. Hulle kinders – behalwe Tjaart, die jongste – was toe almal reeds getroud.
Op 29 Mei 1900, kort voor die inname van Pretoria deur Brittanje, het die President sy huis finaal verlaat. Sy eggenote het agtergebly tot haar dood in 1901. Familie, vriende en simpatiseerders het hom kom groet. Op dié dag was daar ook ’n seun, ene James F Smith, wat 29 000 handtekeninge van seuns uit Amerika saamgebring het.
Kort voor die President se dood in 1904 het meneer FC Eloff, skoonseun van die President, die Krugerhuis uit die boedel gekoop en dit op die naam van sy seuntjie, Dirk Postma Eloff, laat registreer. In sy afwesigheid is die huis sonder sy medewete as ’n losieshuis verhuur onder die naam “The Presidency”.
President Kruger is op 16 Desember 1904 in Pretoria begrawe. Die begrafnisdiens is op die op terrein, tussen die Krugerhuis en die Gereformeerde Kerk aan die oorkant van die straat, waargeneem. Vanaf April 1920 is die Krugerhuis aan die bond van Afrikaanse Moeders verhuur, sodat dit as kraaminrigting gebruik kon word. Enkele veranderinge is in die huis aangebring om dit as kraaminrigting te gebruik. Sedertdien kan talle Afrikaners spog dat hulle iewers tussen 1920 en 1932 in die Krugerhuis gebore is.
Intussen het stemme opgegaan dat die Krugerhuis as museum ingerig moet word. Momentum hiervoor is verkry met die verkryging van heelwat Kruger-aandenkings wat in 1922 uit die Dordrecht-versameling in Nederland in Pretoria aangekom het. ’n Deel daarvan is aanvanklik in die Ou Museum in Boomstraat uitgestal.
Die huis is op 10 Oktober 1934 luisterryk deur meneer Albert Kuit as museum geopen. Persone wat nou aan die President verbonde was, soos mevrou LJ Jacobz, kolonel HC Bredell, doktor A Heymans en mejuffrou J van Broekhuizen, het waardevolle skenkings van foto’s en persoonlike aandenkings gedoen. Op 6 April 1936 is die huis tot Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar. Enkele buitegebou is sedertdien in die agterplaas opgerig om voorsiening te maak vir die groot aantal Kruger-aandenkings, en ook vir ’n woonstel en ’n kantoor. In 1952 het die Suid-Afrikaanse Spoorweë die President se treinkoets aan die Krugerhuis geskenk en is dit agter in die tuin onder ’n afdak geplaas.
Die Krugerhuismuseum ressorteer onder die Nasionale Kultuurhistoriese en Opelugmuseum in Pretoria. Op 10 Oktober 1984 is die honderdjarige bestaan van die huis, en ook die vyftigjarige bestaan van die huis as museum, herdenk.
Die Krugerhuis bly ’n geliefde besoekplek van Afrikaners. Maar ook is dit ’n plek wat deur andertaliges, en veral buitelanders, besoek word om eer aan hierdie groot staatsman te betoon.
== Die Nieuwe Republiek-bakens, Vryheid ==
Die dorp Vryheid is in 1884 gestig om te dien as die hoofstad van die Nieuwe Republiek. In dié historiese dorp staan ’n aantal Afrikanerbakens wat die verhaal vertel van die kortstondige bestaan van ’n onafhanklike republiek wat deur die Zoeloekoning Dinuzulu aan die Boere geskenk is uit waardering dat hulle hom as koning van die Zoeloes herstel het.
Na die Anglo-Zoeloeoorlog van 1879 het die Natalse goewerneur Zoeloeland in 13 afsonderlike eenhede verdeel, elk met ’n eie opperhoof. Dit het onderlinge stryd aangehits en die posisie van die koningshuis in gevaar gestel. Dinuzulu, die aangewese koning van die Zoeloes, is nie deur die Britse owerheid erken nie en sy troon is deur die ondergeskikte kapteins bedreig. Uit sy skuilplek in die Nkandlabos het Dinuzulu by die burgers hulp gesoek en ’n uitnodiging aan Lukas Meyer en sy Transvaalse burgers gerig om die vrede in Zoeloeland te herstel. In April 1883 het Lukas Meyer en sy burgers Zoeloeland binnegegaan om Dinuzulu as Cetshwayo se opvolger aan te wys, Zibhebhu as die vernaamste bedreiger van die Zoeloetroon te verslaan en 9000 beeste wat van Dinuzulu gebuit is, terug te vind. Op 21 Mei 1884 is Dinuzulu as koning van die Zoeloevolk ingehuldig.
’n Geskrewe ooreenkoms is aangegaan waarvolgens hy grond aan die burgers geskend het vir die oprigting van ’n onafhanklike republiek. Die grondwet van die Nieuwe Republiek is reeds op 31 Julie 1884 goedgekeur en op 5 Augustus 1884 het die Volksraad die bestuursmagte oorgeneem.
’n Proklamasie waardeur 1,3 miljoen morg (ongeveer 1,1 miljoen ha) grond van Zoeloeland aan die Nieuwe Republiek afgestaan word, is op 16 Augustus 1884 uitgereik. ’n Tweede bepaling van die proklamasie het getoon dat die res van Zoeloeland onder susereiniteit van die Nieuwe Republiek sou staan.
Kommandant-generaal Piet Joubert is tot die eerste president van die Nieuwe Republiek verkies. Hy het die eer egter van die hand gewys, waarna generaal Lukas Meyer, medestigter en aangewese kommandant-generaal van die nuwe staat in die amp van president aangewys is. Hy is op 5 Augustus 1885 as Staatspresident van die Nieuwe Republiek beëdig.
Die Afrikaner se sterk republikeinse strewe spreek nie slegs uit die oprigting van nog ’n republiek nie, maar ook uit die staatsgeregtelike opset daarvan. Die grondwet van die Nieuwe Republiek het onder meer voorsiening gemaak vir ’n verkose Volksraad, ’n uitvoerende raad en ’n regstelsel bestaande uit ’n landdros, heemrade en jurielede.
Die aanvanklike pogings om die Nieuwe Republiek deur Brittanje, ZAR, Nederland erken te kry, het misluk. Die regering het egter voortgegaan om die grense van die nuwe staat op 26 Oktober 1885 te proklameer. Eers ’n jaar later het Brittanje besluit om die onafhanklikheid van die Nieuwe Republiek te erken, onderworpe daaraan dat die Republiek sy beleid van susereiniteit oor die res van Zoeloeland laat vaar. Die res van Zoeloeland is gevolglik in Mei 1887 deur Brittanje geannekseer.
Toenemende finansiële probleme het daartoe aanleiding gegee dat die regering van die Nieuwe Republiek met hul Transvaalse eweknie oor vereniging begin onderhandel het. Daarom is op 14 September 1887 ’n verdrag van vereniging deur die twee republieke onderteken. Op 20 Julie 1888 is die Nieuwe Republiek amptelik by Transvaal as die distrik Vryheid ingelyf.
Een van die eerste besluite wat die Volksraad na sy samestelling in 1884 geneem het, was oor die oprigting van ’n staatsgebou, naamlik die Raadsaal.
Bouwerk aan die gebou is in November 1884 op ’n standplaas wat vandag as Landdrosstraat 119 bekend is, begin, en is in Julie 1885 voltooi. Die bouers, Church, Cheetham en Layard van Kimberley, het rooi bakstene, houtvloere en ’n sinkdak opgerig, wat enersyds as raadsaal en andersyds as staatskantore diens gedoen het. Die gebou is in 1936 tot Nasionale monument verklaar en in 1984, met die eeufeesvierings van die dorp, deur die Munisipaliteit gerestoureer. Die gebou dien sedert 1939 as die Nieuwe Republiek-museum.
=== Die Niewe Republiek - museum ===
[[Lêer:Nieuwe-Republiek-3-klein.jpg|duimnael|150x150px|Die Nieuwe Republiek-museum]]
By die opening van die museum op 6 Mei 1939 het meneer JH Wiggett, een van die oorspronklike inwoners van die Nieuwe Republiek, hom soos volg oor die gebou uitgelaat: “Die gebou is gebruikt vir verskillende doele. As ons die gebou aan die voorkant sien, is dit in die oorspronklike vorm. Die deur aan die linkerkant het toegang verleen tot die Uitvoerendraadsaal van die Nieuwe Republiek onder Lukas Meyer. In die kantoor is bespreek en besluit oor ernstige vraagstukke. Die deur na die kantoor van ons Staats Sekretaris had hier na net agter waar ons nou is, gestaan. Die ander deur (aan die voorkant) was die ingang na die grootste vertrek in die gebou, en het gedien as Landdrost-kantoor. Ook het dit gedien als Volksraadsaal, ook als Hof van Heemrade was die vertrek gebruikt. Ook als hooggeregshof, alwaar advokaat De Korte als regter gedien het vir die verhoor van die eerste moord gepleeg in Vryheid. Vanuit die vertrek had ’n deur gelei na die Westehoek na die kantoor van die Registrateur van Akte. Ook die poskantoor was hier aan die agterkant.
Hierdie ou geboutjie, kan van merkwaardige dinge getuig …”
=== Fort en gevangenis ===
[[Lêer:Nieuwe-Republiek-2-klein.jpg|duimnael|150x150px|Fort en gevangenis]]
’n Deel van die museum is die fort en gevangenis wat die Volksraad in 1887 net agter die Raadsaal laat oprig het. Dit is gebou van ysterklip en het ’n sinkdak. Hoofsaaklik vanweë die hardheid van die klip kon dit nie afgewerk word nie. Daarom het dit ’n somber en onverbiddelike voorkoms. ’n Plaaslike boukontrakteur, Durand en Lange, het dit teen ’n boukoste van £310 (R620) opgerig. Dit is eweneens in die eeufeesjaar 1984 gerestoureer. Vandag dien dit ook as museum, maar die rye selle aan die eenkant van die gebou herinner steeds sterk daaraan dat die gebou aanvanklik as gevangenis gedien het.
=== Die huis van generaal Lukas Meyer ===
Die huis van die eertydse Staatspresident, generaal Lukas Meyer is nie ver van die raadsaal geleë nie. Die straatadres is Landdrosstraat 114. Dit is ’n opvallende gebou wat van bakstene gebou is, met ’n rooi teëldak. Die oorspronklike oprigtingsdatum is onbekend, maar in 1923 het Lukas Meyer se tweede vrou, mevrou RG Foord, sekere restourasie en aanbouings aan die gebou laat doen deur die Durbanse argitekte Ing & Jackson. Ook hierdie gebou is tot ’n nasionale historiese gedenkteken verklaar.
[[Lêer:Nieuwe-Republiek-1-300x176.jpg|duimnael]]
In die dorp Vryheid, waar tradisies met waardigheid bewaar word, geld die leuse van die Nieuwe Republiek steeds: Eendracht, Regtverdigheid en Liefde.
== Die Staatsmodelschool, Pretoria ==
[[Lêer:Staatsmodelschool-klein.jpg|duimnael|207x207px|Die Staatsmodelschool is op die hoek van Van der Walt- en Skinnerstraat, Pretoria]]
In die laaste dekade van die vorige eeu is daar ’n hele aantal indrukwekkende geboue in die ZAR opgerig. Hierdie geboue wat in die hoofstad, Pretoria, en ook op die platteland verrys het, het onder meer die Raadsaal en Paleis van Justisie op Kerkplein, talle stasiegeboue van die NZASM, Pos- en Telegraafkantore verspreid oor die Republiek, landdroskantore en skole ingesluit – duidelike bewyse dat die Zuid-Afrikaansche staat sy eerste weifelende treë agter die rug gehad het en voortaan op ’n vaste koers was en doelgerig na ’n behoorlike staatshuishouding gestreef het.
Een van die terreine waaraan die Republikeinse Regering voorrang gegee het, was die onderwys en het daar mettertyd ’n hele aantal skole in Transvaal tot stand gekom. Van al hierdie skole was die Staatsmodelschool wat in Pretoria opgerig is, waarskynlik een van die bekendstes.
Een van die doelstellings wat die toenmalige Superintendent van Onderwys, dominee SJ du Toit, nagestreef het met sy Onderwyswet van 1882, was om voorsiening te maak vir opgeleide onderwysers in Transvaal. Die eerste stap in hierdie rigting was die stigting in 1886 van ’n voorbereidende skool. Uit hierdie inrigting het die Staatsmodelschool in 1893 ontwikkel. Die skool was onder die regstreekse toesig van ’n Kuratorium wat teen 1896 uit nege lede bestaan het. Die Superintendent van Onderwys was ampshalwe lid en voorsitter, terwyl die Regering en die Volksraad elk vier lede afsonderlik benoem het. Dit het beteken dat die skool onder die beheer was van die Regering, Volksraad en die Superintendent van Onderwys.
Die eerste skoolhoof was FW Wagner. Hierdie skool het ook ’n sogenaamde normaalafdeling gehad, dit wil sê ’n afdeling waar onderwysers opgelei kon word. Teen 1895 was daar reeds 264 leerlinge in die normaal- en die laerafdeling.
Aanvanklik het die skool gebruik gemaak van die geriewe van meneer Wessel Louis se skol in Prinsloostraat, geleë tussen Kerk- en Pretoriusstraat. Intussen is ook opdrag gegee aan die Departement van Publieke Werke, waarvan Sytze Wierda die hoof was, om ’n nuwe skoolgebou te ontwerp. Die gebou is opgerig in die laat negentiende eeuse Neo-Renaissance styl. In Oktober 1895 is die tenders vir die gebou ontvang en spoedig daarna is die firma Te Groen opdrag gegee om met die uitvoering van die werk voort te gaan. Die tenderprys was £14 263 (R28 526) en binne die bestek van ’n jaar – teen November 1896 – het die bouer die skoolgebou aan die Departement van Publieke Werke oorgedra. Die suksesvolle aanwending van baksteen, afgewissel met sandsteen, het argitektonies ’n besonder gebalanseerde en aangename gebou tot gevolg gehad.
Gedurende die Anglo-Boereoorlog is die gebou gebruik vir die aanhouding van Britse offisiere. Na die Britse inname van Pretoria in Junie 1900, het die Staatsmodelschool weer ’n nuwe funksie gekry. Dit is toe aangewend as ’n Britse militêre hospitaal. Van 1902 tot 1909 is dit weer vir ’n opvoedkundige inrigting, naamlik die Pretoria College, gebruik en daarna het dit tot 1950 verskeie skole huisvesting gebied. In 1951 het dit die hoofkwartier geword van die Afdeling Biblioteekdienste van die Transvaalse Onderwysdepartement en op 20 Mei 1963 is die gebou tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.
Dit het ’n besondere bydrae gelewer om die Hollands-Afrikaanse karakter van die leerlinge te bestendig, en deur hulle ook die meerderheid van die republikeinse burgers. Hoewel die skool verengelsing teengegaan het, het dit nie die Hollandse sterk kultuur bevorder nie, maar eerder die Afrikaanse. Toe die hoof van die Staatsmodelschool in 1898 versoek dat slegs Nederlands op die speelterrein gepraat moet word, het ’n sekere leerling ’n veelseggende opmerking in hierdie verband gemaak: “My ouers sê al sit julle my bo in ’n stampblok en stamp my onder uit, Hollands praat ek nie!”
Gepaard met sy verhewe doelstellings, het die inrigting goeie kontak gehad met die gemeenskap wat hy moes dien, en sy kultuurbehoeftes. Die onderwys was nie stagnant nie en het hom voortdurend aangepas om tred te hou met die eietydse kultuurbehoeftes en nuutste ontwikkelings op onderwysgebied.
== Die Kweekskool, Stellenbosch ==
[[Lêer:Kweekskool.jpg|duimnael|Kweekskool aan die bopunt van Dorpstraat, regoor die Drosdy]]
Abraham Faure het al in 1824 die Kaaps-Hollandse Kerk deur middel van die ''Nederduitsch Zuid-Afrikaansche Tydschrift'' bewus gemaak van “die noodzakelijkheid van die oprichten van eener Theologische Kweekskoool aan de Kaap de Goede Hoop”. Later in dieselfde jaar het die eerste sinode ’n “Reglement voor het Seminarium of Athenaem” opgestel. In 1850, terwyl die kerk nog besig was om geld in te samel vir die beoogde kweekskool, het ’n aantal Stellenbossers – as verteenwoordigers van die hele gemeenskap – die gebouekompleks van die Ou Drosdy as tuiste vir die kweekskool aangebied, en op 1 November 1859 is die Teologiese Seminarium in die historiese Ou Drosdy geopen.
In voorkoms was dit Barok met hoogs versierde gewel en veelvuldige in- en uitswaaiende lyswerk. Aan weerskante was daar gebeeldhoude figure, met balustrade langs die voorste dakrande. Die gewel en festoene bo die vensters dateer uit die jare van 1790. ’n Plan van WB Rowan in 1826 dui daarop dat die parallelle rye kamers vermoedelik verbind was deur ’n tonnelgewelf. ’n “Feesgenoot” by die opening beskrywe die kompleks as “zeer hooge gebouwen … met een front van 180 voet (55 m), half schuilende achter prachtighe boomen, waaronder de welbekende vorst den eiken”. Een van die reuse-eikebome regs voor die ingang is nog deur goewerneur Simon van der Stel geplant.
Sedert dit ’n kweekskool geword het, sou daar aan die gebou ’n paar byvoegings en afwerkings kom. Met behoud van sy eie , is dit by behoeftes en die tye aangepas. Binne tien jaar moes dit vergroot word en is die hulp ingeroep van Carl Otto Hager, die argitek wat die Neo-Gotiese boukuns in ons land kom beoefen het.
In 1868 het hy die manjifieke Ou Drosdy vir die Kweekskool “onder doepeld verdieping” gebring – waardeur die gewel in die slag gebly het. In die dubbelverdieping-platdak is die fasade-indeling behou. ’n Driehoekige pediment, ’n gewilde motief toentertyd, verwelkom die student om die marmertrappies op te kom. En, die sierpleister-son met ’n anker van Hoop daarin, spreek hom aan: SOL JUSTITIAE ILLUSTRA NOS, “Son van Geregtigheid verlig ons”. Dan is hy in die voorportaal met sy teëls wat dateer uit die dae van die VOC. Aan die begin van die eeu is die gebou weer onder hande geneem, dié keer deur die argitek RM Robertson. Op 16 Mei 1905 kon professore en studente weer die gebou in gebruik neem. Die hoofgebou het heelwat bygekry. Die vensterrangskikking, die ingangsdeel met die groot deur en twee smal vensters, met daarnaas drie volledige vensters aan albei kante, hang saam met sy vroeëre rietdak- en gewelvoorkoms. Maar sy nuwe ontwerp, met rustiekwerk oor sy hele fasade, sy steil dakke met plat bokante en sy oeuils-de-boeuf-vensters – die sentrale een met dakbalustrade – het die voorkoms van ’n Paryse “tweede Empire”-woning van die jare 1860. Dit was in aansluiting by ’n groot deel van die Transvaalse Republiek-argitektuur van die eeuwisseling; die twee syvleuels is ook nou van ’n tweede vloer voorsien, met balkonne oor die stoepe van die grondvloer en afgewerk met Victoriaanse versiering, so tipies van ander geboue in Stellenbosch.
Toe die gebou andermaal in 1953 gerestoureer is, is die delikate traliewerk van die stoepe en balkonne vervang deur lomp en onooglike pilare en muurtjies.
In 1974 het die gebou sy huidige gestalte gekry toe na agter aangebou is. Die argitek Paul le Roux het gesorg dat dit argitektonies aansluit.
Die eerste twee professore was professor John Murray en professor NJ Hofmeyr. Albei se oortuiging was om die opleiding van predikante “onafhankelijk te maakte van Holland”.
Dat predikante nou op Suid-Afrikaanse bodem hul opleiding kon ontvang, het nie alleen godsdienstige betekenis gehad nie, maar kultureel was die stigting van die seminarium ’n belangrike gebeurtenis. Dit was een van die eerste tekens dat die Afrikaanse volk op kultuurgebied ’n keerpunt bereik het. Vroeg in die twintigste eeu het van die studente aan die Seminarium, onder meer Tobie Muller, NJ van der Merwe en BB Keet, hulle onderskei as taalstryders. Hulle was daarom oortuig dat die Afrikaner alleen onafhanklik sal wees as hy sy eie taal besit. In 1914 was Tobie Muller dan ook die predikant wat Afrikaans vir die eerste keer van die kansel gepreek het.
Met hierdie eerste inrigting vir hoër onderwys is die grondslag gelê vir die stigting van die ander toekomstige teologiese kweekskole, veral vir die drie Afrikaanse kerke. Opvallend is die feit dat slegs 10 jaar daarna, in 1869, die Gereformeerde kerk op Burgersdorp ’n teologiese skool opgerig het. In 1905 is dit oorgeplaas na die Universiteit van Potchefstroom, wat eweneens ’n universiteitstad sou word. Aan die Universiteit van Pretoria is vanaf 1917 ’n teologiese fakulteit vir die Ned. Hervormde Kerk van Afrika uitgebou, en in 1938 is ’n tweede afdeling (B) ingestel vir die Ned. Geref. Kerk. In 1980 is aan die Universiteit van Oranje-Vrystaat ’n derde fakulteit vir die Ned. Geref. Kerk begin.
Toe aan die bekende doktor AJ van der Merwe by die Drie-Eeufees gevra is wat hy as die belangrikste gebeurtenis van die vaderlandse geskiedenis beskou, het hy sonder meer geantwoord: “Die oprigting van die Teologiese Seminarium op Stellenbosch”.
== Die Ou Presidensie, Bloemfontein ==
Die deftige Presidentswoning staan in President Brandstraat net suid van Bloemspruit.
[[Lêer:Presidensie-in-Bloemfontein-1024x1024.jpg|duimnael|150x150px|Die Ou Presidensie]]
In 1840 het ’n Trekker-veeboer Johan Nicolaas Brits sy hartbeeshuisie ongeveer 300 m van die fontein in die omgewing van die huidige Presidensie opgerig. Met die koms van die Britse verteenwoordiger, majoor HD Warden, het Brits hom gehelp om op hierdie terrein ’n kleihuis as Residensie te bou. In 1854 het die Republikeinse regering dié huis met sy rietdak en verdere uitbreidings oorgeneem om as Vrystaatse Presidentswoning te dien en die eerste drie presidente (Hoffman, Boshoff en Pretorius) het daarin gewoon.
In 1860 keur die Vrystaatse Volksraad planne vir ’n nuwe woonhuis vir die Staatspresident goed. Die gebou, wat ongeveer £2500 (R5000) gekos het, het aanvanklik 9 of 10 vertrekke gehad. Dit was ’n eenvoudige, maar elegante gebou wat ’n mens herinner het aan die vroeë Kaapse huise. Dit het ’n breë stoep gehad, met twee vleuels, breë hoë vensters en wye, ruim deure. Verskeie verbeterings en uitbreidings is later aan hierdie gebou aangebring.
Die instandhouding van die Presidensie uit die sestigerjare het baie onkoste meegebring en met verloop van tyd is die behoefte aan ’n waardiger gebou vir die President gevoel. ’n Prysvraag vir die opstel van planne vir ’n nuwe Presidentswoning is uitgeskryf en in 1884 was daar 27 planne om uit te kies. Die prys van £100 (R200) is toegeken aan Lennox Canning, van die Queenstownse firma Canning and Goad.
Die Volksraad het besluit om £10 000 (R20 000) vir ’n nuwe Presidensie te begroot. Toe dit blyk dat Canning se ontwerp baie meer sou kos, is hy versoek om die planne te vereenvoudig. Die nuwe Presidensie is op die plek van die ou gebou opgerig en die oprigtingskoste was ongeveer £12 000 (R24 000).
Op 22 Mei 1885 het president JH Brand in sy 22e ampsjaar die hoeksteenlegging waargeneem. Dit is onder meer gevier met ’n groot optog van die Goewermentsgebou af. In 1886 is die Presidensie voltooi en kon dit luisterryk ingewy word. Die eerste bewoner was president JH Brand en gedurende hierdie tyd was die Presidensie die middelpunt van die sosiale lewe in die dorp. President Brand het hier gewoon tot met sy dood op 14 Julie 1888.
Van 1888 tot 1895 het president FW Reitz en vanaf 1896 tot 1900 president MT Steyn die Presidensie bewoon. Tydens president Steyn se verblyf is sulke belangrike besoekers soos president Paul Kruger en sir Alfred Milner in die Presidensie ontvang.
Na die inname van Bloemfontein deur die Britse magte op 13 Maart 1900 het veldmaarskalk lord FS Roberts die woning gebruik en van 1901 tot 1910 was dit die Goewermentshuis, die woning van die goewerneur van die Oranjerivier-kolonie, sir HJ Goold-Adams.
Ná die Uniewording het die Presidensie kort-kort van inwoners verwissel. In 1910 is die gebou betrek deur die Euniceskool. In 1933 is die Presidensie deur die Staat aan die Vrystaatse Provinsiale Administrasie oorgedra. Hierna is dit gebruik as skool, as koshuis, as kantore vir die Verdedigingsmag, as kantore vir die Vrystaatse Onderwysdepartement, as Provinsiale Biblioteek, en uiteindelik as tuiste vir SUKOVS. Die Presidensie is reeds in 1938 tot ’n Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar.
Die verlede en hede ontmoet mekaar hier in die Presidensie – die statige opstal met sy buitegeboue, terrasse en klipmuur is soos ’n rustige oase in die gejaag van die stad.
Die Presidensie, ’n redelik indrukwekkende en groot dubbelverdieping in die “Scottisch Baronial”-styl, is grootliks van sandsteen gebou. Die vooraansig is asimmetries met ’n hoektoring op elke punt. Die hoektorings, links agtkantig met ’n weerhaan en regs vierkantig met ’n blommotiefspits, het spitspuntdakke. Die portaal met sy vloer van Devonshire-marmer, is groot en indrukwekkend en die groot ontvangskamer met sy geelhoutvloer, was geskik vir dans en onthale.
Die portaal en hoofingang is oorspan met ’n massiewe boog. Dit moes met twee steunpilare versterk word om veiligheid en stabiliteit te verseker. Die sentrale balkon op die eerste verdieping is ’n driekantige uitkykbalkon gekroon met netjiese pilaartjies tussen soliede betonbande.
Die toenmalige Administrateur, advokaat GF van L Froneman, het in die sewentigerjare tot die besef gekom dat hierdie historiese gebou bewaar moes word vir die nageslag. Op eie inisiatief het hy die Minister van Finansies, doktor N Diederichs, genader om geld beskikbaar te stel vir die restourasie van die Ou Presidensie. Professor Leon Roodt, van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat, is deur die Departement van Openbare Werke aangestel as die argitek vir die beplanning van die restourasiewerk.
Daar is gepoog om die vrugteboord van die Presidensie weer te laat lyk soos in die tyd van die Vrystaatse presidente. ’n Outydse vrugteboord met perske- en peerbome is aangeplant, en ook ’n roostuin. in die gerestoureerde stalle is ’n restaurant, wat as Die Koets bekend staan, ingerig.
Die gerestoureerde Ou Presidensie is die naweek van 24 Februarie 1985 vir die publiek met ’n swierige funksie volgens sy oorspronklike struktuur en glorie oopgestel.
== Die Transvaalse Driemanskap, Heidelberg ==
Die Driemanskap-monument, ontwerp deur die beeldhouer Hennie Potgieter, is voor die Heidelbergse stadhuis opgerig. Die monument van 4,5 m bestaan uit drie dele. Dit het ’n
[[Lêer:Transvaalse-Driemanskap klein.jpg|duimnael|150x150px|Transvaalse-Driemanskap klein]]
driehoekige voetstuk wat 1,5 m hoog is, met gebeiteld trappies, ’n driehoekige naald en drie borsbeelde van brons wat op die skouers van die voetstuk rus. Teen elk van die drie sye van die naald is daar ’n fakkel en teen elk van die drie sye van die voetstuk ’n paneel wat elk ’n besondere gebeurtenis uitbeeld, naamlik die vlaghysing voor die landdroskantoor van Heidelberg in 1880, die Simboliese Ossewatrek van 1938 en die Rapportryers van 1949.
=== S.P.J.Kruger ===
[[Lêer:Transvaalse-Driemanskap-Kruger klein-286x300.jpg|duimnael|157x157px|SJP Kruger]]
Die voetstuk van rooi graniet versinnebeeld die stewige basis waarop die Afrikanervolk gebou is, en ook die onverganklikheid van die Afrikaner-ideale. Op hierdie stewige fondament rus die borsbeelde van die Driemanskap, wat op vaste geloof gebou en hulle leiding aan die volk daaruit geput het. Die gepoleerde rooi granietnaald met die drie fakkels simboliseer die lig van die beskawing wat die Afrikaner die land ingedra het.
Die monument is binne twee jaar voltooi. Op 9 Oktober 1954 het minister FC Erasmus die monument onthul. Joubert was vir hom die vurige patriot, die man van die daad, die kommandant-generaal van twee Vryheidsoorloë – die man wat sy vertroue op God en sy liefde
=== P.J.Joubert ===
[[Lêer:Transvaalse-Driemanskap-Joubert klein-298x300.jpg|duimnael|151x151px|P.J.Joubert]]
vir vryheid die rots gemaak het waarop hy gebou het. Pretorius was die eenheidsheld, die man met die visie, die vegter vir vereniging en toegang tot die see, die enigste man wat tegelyk president van twee republieke was. En dan Kruger, die leeu van Transvaal, maar ook die grootste seun wat Suid-Afrika opgelewer het, die sentrale figuur in die wordingsgeskiedenis van Suid-Afrika.
=== M.W.Pretoruis ===
[[Lêer:Transvaasle-Driemanskap-Pretorius klein-298x300.jpg|duimnael|151x151px|MW Pretorius]]
Die Driemanskap-monument roep in herinnering die Britse anneksasie van die ZAR op 12 April 1877 en die stryd wat die Transvaalse Afrikaners daarna gevoer het om hulle onafhanklikheid te herwin. Nadat alle vreedsame pogings misluk het, het ’n groot volksvergadering op 13 Desember 1880 op Paardekraal besluit om hulle eie regering in ere te herstel. Daar was toe geen staatspresident meer nie, want TF Burgers het na die anneksasie na die Kaap verhuis. Die bestuur is dus voorlopig opgedra aan die Driemanskap, bestaande uit SJP Kruger, die vise-president, PJ Joubert, die kommandant-generaal, en MW Pretorius, voormalige staatspresident en voorsitter van die Volkskomitee.
Op 16 Desember 1880 het die Driemanskap aan die spits van ’n sterk kommando Heidelberg binnegery, die Vierkleur voor die ou landdroskantoor gehys. Vandaar het die Regering die Eerste Vryheidsoorlog gevoer. In die Drakensberge by Laingsnek het Joubert met die Britse troepe kragte gemeet en op Amajuba ’n beslissende oorwinning behaal. Met die Pretoriase Konvensie van 3 Augustus 1881 het die Transvalers hulle onafhanklikheid onder beperkende voorwaardes herwin. Die Driemanskap het die bestuur van die nuwe Transvaalse staat onder Britse soewereiniteit voortgesit. Hulle regering is beëindig toe Paul Kruger op 9 Mei 1883 Staatspresident geword het.
Die regering van die Driemanskap en die stryd wat onder hulle leiding teen die magtige Brittanje gevoer is, is ’n belangrike baken vir die Afrikaner. Dit was hierdie stryd wat meer as enigiets anders ’n politieke ontwaking en ’n nasionale eenheidsgevoel onder die Afrikaners in Suid-Afrika bewerkstellig het.
Die Driemanskapregering is in 1980 herdenk met ’n spesiale 5c-posseël. In dieselfde jaar het die FAK ook honderdjarige herdenkingsfeeste gereël van die uitbreek van die Transvalers se vryheidstryd en wat daaromheen gebeur het. ’n Perdekommando het gereis van Potchefstroom oor wonderfontein, Paardekraal en Kleinfontein na Heidelberg, waar hulle rit op 16 Desember 1980 geëindig het; honderd jaar nadat die Driemanskap die Vierkleur aldaar gehys het.
== Dominee JH Neethling, Stellenbosch ==
[[Lêer:Aan die linkerkant van die hoofingang van die Moederkerk.jpg|duimnael|215x215px|Aan die linkerkant van die hoofingang van die Moederkerk]]
Die “Oude Dominee” van Stellenbosch was maar die derde predikant van die Ned Geref Kerk in Suid-Afrika wat met ’n standbeeld vereer is vir die uitnemende werk wat hulle gedoen het. Die ander twee was doktor Andrew Murray (Wellington) en dominee JH Hofmeyr (Somerset-Oos). Al drie was swaers en het hulle onderskei in die kerk en gehelp om rigting aan ons volkslewe te gee.
Johannes Henoch Neethling is op 4 Desember 1826 in die distrik Prins Albert gebore, en danksy ’n nalatenskap van ’n grootoom van hom, advokaat JH Neethling, kon hy sy teologiese studie in die buiteland (Utrecht en Leiden) voltooi. Terug in Suid-Afrika, het dominee Neethling eers ’n beroep na Prins Albert aanvaar voordat hy in Maart 1858 na Stellenbosch beroep is, waar hy die gemeente en gemeenskap 40 jaar lank bedien het. Hy is op 26 Februarie 1904 in Stellenbosch oorlede.
Dominee DS Botha, wat dominee Neethling opgevolg het, het in 1917 voorgestel dat ’n gedenkteken ter herinnering van sy voorganger opgerig word. Volgens die Kerkraadnotules, het hy sonder meer samewerking gekry. Die enigste vraag was waar die beeld opgerig moet word, want dominee Neethling het hom op soveel terreine onderskei. Hy was byvoorbeeld van die begin af tot met sy dood skriba van die Kuratorium vir die Kweekskool. Daarom was daar regverdiging in die sterk gevoel dat die beeld by die Kweekskool opgerig moet word. Hy was ’n openbare figuur op Stellenbosch – Vader van Stellenbosch – daarom wou party gehad het dat die beeld op die sypaadjie voor die Moederkerk opgerig word. Uiteindelik is besluit dat die standbeeld aan die linkerkant van die kerk se hoofingang moet staan.
Die standbeeld van dominee JH Neethling, wat meer as lewensgrootte is, is in Italië met marmer geskep en gelewer deur R Cane & Seuns van Kaapstad. Die ou dominee staan daar in ampsdrag, rysig en waardig. Hy tuur die vertes in, hier in die dorp wat hy help ontwikkel het. Sy linkerhand wys na die Bybel op ’n tafeltjie langs hom en in sy regterhand hou hy ’n akte vas. Sy bediening en visie was onderleg deur die Skrif en die standbeeld beeld hom tereg uit as aanvoorder en stigter, grondlêer en opvoedkundige.
Die standbeeld staan op ’n voetstuk van marmer en op elk van die sye word ’n faset van die volryk lewe van dominee JH Neethling meegedeel. Aan die voorkant van die standbeeld lui die opskrif:
Johannes Henoch Neethling H-zn, 4 Dec 1826 – 26 Feb 1904. 40 Jaren lang Predikant te Stellenbosch opgericht door zijn dankbaar gemeente.
Op die ander sye word van sy rol as kerkman en Afrikanervolksman vertel. Hy was allereers evangeliedienaar. Standvastig onbewegelijk altijd overvloedig in het werk des Heeren, 1 Kor 15:58. Met ’n diep geestelike erns het hy sy gemeentelike werk gedoen en in die kerkverband voortgegaan. ’n Derde inskripsie op ’n sykant stel dit so: Beproefde kerkman. Trouwe herder der gemeente, wijze raadsman der kerk, wakkere curator van die kweekskool, ijverige sekretaris van de sending.
Opvallend was die feit dat hy altyd die skriba-sekretaris van die aksies was. Hy was die planmaker, die fondsinsamelaar. So kry hy dan ook die erenaam “Stellenbosch-se-bedelaar”. Daarom is die opskrif op die vierde sy so verwoord: Oprechte volksman. Krachtige ondersteuner van de zaak der opvoeding. Medestichter van ’t Stellenbosche gymnasium, ’t Victoria College en de Bloemhof-Meisiesschool.
Deur die toedoen van die “Driemanskap” is op 1 Maart 1866 die Stellenbosch-Gimnasium (die huidige Paul Roos-Gimnasium) opgerig. Uit hierdie skool het hulle ’n kollege vanaf 1881 laat ontwikkel en in 1887 die Victoria Kollege tot stand gebring (die huidige Universiteit van Stellenbosch vanaf 1918). Tot 1904 was Neethling lid van die eerste raad van die Stellenbosch-Kollege en het hy hom, benewens die akademie, ook vir die sportbevordering beywer.
Dominee Neethling se lang verbintenis met Stellenbosch, waar hy op talle terreine die leiding geneem het, het hom laat sê:
“Wij weten dat er geen liefderijker hemel, geen schoonere bloemen en geen plaats waar men gezonder en met God stiller en veiliger wonen en studeeren kan, dan Stellenbosch.”
By sy dood het die openbare pers hom gehuldig met ’n banieropskrif: “Een vorst en vader is ontvallen.”
== Emily Hobhouse ==
[[Lêer:Emily-Hobhouse-Koppies klein.jpg|duimnael|284x284px|Emily Hobhouse, Koppies]]
Vir Emily Hobhouse, Suid-Afrika se “Engel van Liefde”, bestaan daar in ons land verskeie bakens.
Emily Hobhouse is op 9 April 1860 in Cornwallis, Engeland, gebore. As maatskaplike werkster en oortuigde pasifis was sy gekant teen die Anglo-Boereoorlog en die Konsentrasiekampbeleid van die Britse militêre owerheid in Suid-Afrika.
Sy het ’n noodlenigingsfonds gestig en is self na Suid-Afrika om toestande in die konsentrasiekampe te gaan ondersoek en terselfdertyd persoonlike hulp te verleen.
Terug in Engeland het sy die Britse owerheid meedoënloos in die pers aangeval en die konsentrasiekampe as “kampe van wreedheid” bestempel. Op hierdie wyse het sy soveel druk uitgeoefen dat grootskaalse verbeteringe in kampe teweeggebring is.
Na die oorlog het sy in 1903 na Suid-Afrika teruggekeer, ten einde hulp te verleen en opheffingswerk onder die hulpbehoewendes te doen, onder meer deur die aanmoediging van tuisnywerhede en die stig van weefskole.
Saam met Margaret Clark, stig sy in 1905 die eerste spin- en weefskool op Philippolis. Uiteindelik was daar ongeveer 25 van hierdie skole in die voormalige Boererepublieke, terwyl ’n kantwerkskool op Koppies in die Vrystaat opgerig is. In Oktober 1908 keer Emily Hobhouse weens swak gesondheid na Europa terug.
Die Emily Hobhouse-monument op Philippolis is ’n baie eenvoudige gedenkteken – ’n klipmuur met ’n soort ereboog van klip en bo-aan die woorde ''Emily Hobhouse 1860–1926'' uitgegraveer. Op 9 November 1968 is ’n klein gedenknaald ter ere van Emily Hobhouse en Johanna Rood, een van haar helpsters, voor die Nederduitse Gereformeerde Kerk op Koppies onthul. Die monument bestaan uit ’n voetstuk met ’n gedenkplaat van brons daarop. Op die voetstuk is ’n aantal ysterklippe aangebring, wat deel uitgemaak het van die oorspronklike fondament van die Kantskool en op die ysterklippe is die gedenknaald opgerig. Die bewoording van die bronsplaat lui soos volg: ''Hierdie gedenkteken is ’n nagedagtenis aan die Kantskool van Koppies 1909-1938. Dit bring hulde aan Emily Hobhouse. Dit betuig dank aan Johanna Rood wat die skool begin het. Die liefde en moed van hierdie twee dapper vroue sal deur die nageslag onthou word. Opgerig deur die Oranje Vroue Vereniging, tak Koppies.''
Die bekendste baken van Emily Hobhouse is egter haar graf aan die voet van die Nasionale Vrouemonument in Bloemfontein. Die Nasionale Vrouemonumentkomitee het ingestem dat die as van Emily Hobhouse ook by die Vrouemonument weggelê kan word. Hierdie voorstel het gekom van mevrou Rachel Steyn, wat Emily Hobhouse jare tevore al gevra het of hulle haar eendag hier kan begrawe.
Emily Hobhouse is op 8 Junie 1926 in Londen oorlede. Haar as is na Suid-Afrika oorgebring en op 27 Oktober 1926 is dit in ’n nis wat in die gedenksuil self gekap is, reg onder die sentrale beeldegroep van die twee Boerevroue en die kind weggelê. Langsaan was die blink granietsteen wat dit sou sluit. Al woorde wat op die granietsteen uitgebeitel is, is: ''Hier rus Emily Hobhouse''.
Oor die hele land het mense gekom om die herbegrafnis by te woon, en van Suid-Afrika se grootste staatsmanne het by hierdie geleentheid oor Emily Hobhouse gepraat. Aangesien die Eerste Minister, generaal JBM Hertzog, in die buiteland was om ’n Rykskonferensie by te woon, kon hy die geleentheid nie bywoon nie.
Doktor DF Malan, toe die Unie se Minister van Buitelandse Sake en waarnemende Premier, het onder meer gesê: “Emily Hobhouse word begrawe in wat by uitnemendheid genoem kan word die heiligdom van die Afrikaanse volkslewe…” Verder: “… As iemand dit ooit vir ons volk was, dan was Emily Hobhouse dit – vir ’n Engel van Vertroosting …”
Die lewe en werk van Emily Hobhouse sal die Afrikanervolk bly besiel. Dit is dus gepas dat hierdie vrou, wat gesê het: “Julle God is my God,” haar laaste rusplekkie gevind het by die Vrouemonument, by die heiligdom van die swaar beproefde Afrikanervolk.
== Engelenburghuis ==
Teen die suidwestelike kant van Meintjeskop in Pretoria staan ’n monument vir ’n man wat met sy lewe en nalatenskap ’n groot bydrae tot die bevordering van die Afrikaanse taal en kultuur, die geskiedenis, wetenskap en tegniek, gelewer het – doktor Frans Vrederyk Engelenburg.
[[Lêer:Engelenburghuis-klein.jpg|duimnael|211x211px|Die Engelenburghuis is op die hoek van Hamilton- en Edmundstraat, Arcadia]]
Die monument is die bekende “Witte Huis”, in lewe die woning van doktor FV Engelenburg en vandag die hoofkwartier van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.
Gebore as seun van ’n welgestelde Hollandse gesin op 17 Maart 1863, het Frans Vrederyk Engelenburg in 1889 na Suid-Afrika verhuis om hier as advokaat te praktiseer. Tot die teleurstelling van sy tante, Marie Koopmans-De Wet, het hy hom na Pretoria begewe waar hy in dieselfde jaar redakteur van De Volkstem teen vergoeding van £25 (R50) per maand geword het.
In die Anglo-Boereoorlog is sy huis deursoek en is ’n leë bandelier gevind. Hy is in arres geplaas, en nadat hy op parool uitgelaat is het hy na Nederland vertrek, waar hy onder meer doktor WJ Leyds behulpsaam was met ’n inligtingsdiens oor die oorlog in Suid-Afrika. In 1903 keer hy terug na Pretoria en hervat sy redakteurskap van De Volkstem. Hy was in 1904 ’n stigterslid van die Het Volkparty en in 1909 lid van die Suid-Afrikaanse afvaardiging na die Volkskongres in Parys. Hy is ook stigterslid van die Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst, in 1909 – ’n organisasie wat hy baie jare lank as voorsitter gedien het.
Hierdie belese, ywerige kultuurleier en kunskenner het in 1900 die noordelike gedeelte van die plaas Elandspoort, wat geleë is in die distrik Pretoria aan die oostekant van die Apiesrivier, van die weduwee ACE Ziervogel gekoop. Op dié grond, teen Meintjeskop, word die Engelenburghuis in 1903 opgerig. Hier het hy gewoon en gewerk en word die bekende Engelenburg-kunsversameling gehuisves. Na sy dood op 21 Augustus 1938 laat hy die huis aan die volk na. In 1970 skenk die Staat die grond en huis aan die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.
Die argitek van die huis is sir Herbert Baker en dit is volgens die bekende Baker-styl gebou. Dit het bestaan uit ses vertrekke, waarvan die agterste gedeelte deur ’n werknemer van die Suid-Afrikaanse Akademie bewoon word. Drie vertrekke is oop vir besigtiging en huisves die kunsversameling bestaande uit ongeveer 572 stukke. Dit is ’n spitsstaandakhuis met gepleisterde mure.
In die Engelenburg-slaapkamer is pragtige ingeboude kaste van eksklusiewe sierhoutwerk. Van die meubels, byvoorbeeld die eetkamerstel en sekere vertoonkaste, is deur Engelenburg gebruik, en van die meubels is uit die Ooste afkomstig.
Die uitnemende kunsversameling word beskou as ’n unieke weergawe van die rykmanslewe in Transvaal vroeg in die twintigste eeu. Die kunsversameling bevat kunswerke van laat in die agtiende eeu tot vroeg in die twintigste eeu. Benewens ’n aantal skilderye, bestaan die versameling uit onder meer beelde, Russiese ikone (prente gemaak van edelstene), keramiek, silwerwerk, porselein en tapyte. Engelenburg se vader het van die beelde uit die Ooste saamgebring.
Die versameling word in ‘n katalogus wat by die Engelenburghuis beskikbaar is, beskryf. Dit kan in gewone kantoorure besigtig word.
Manuskripte en persoonlike korrespondensie van Engelenburg word in die Akademie-argief bewaar.
Totdat die SA Akademie in 1988 sy nuwe gebou op dieselfde terrein betrek het, was die Engelenburghuis die stille getuie van die veelvuldige werksaamhede van hierdie mooi organisasie. Hier het die Akademieraad jare lank vergader, hier is die Hertzogprys toegeken, hier is oor die spelling van Afrikaans besluit en Afrikaanse handboeke geskryf. Die Wiskunde-olimpiade het hier sy oorsprong gehad. Hier is daar trouens oor baie gesaghebbende sake van wyduiteenlopende aard beraadslaag. Dit strek behoorlik van die geologie tot by die teologie.
== Fort Schanskop/Fort Klapperkop, Pretoria ==
Die direkte aanleiding toe die fortifikasie van Pretoria was die politieke agitasie van die Transvaal National Union en die Reformers oor politieke verteenwoordiging, beplan deur Cecil John Rhodes. Doktor Lyander Starr Jameson moes met sy mag van 600 lede van die Chartered Company in Botswana deurbreek na die 2600 gewapende en 2800 ongewapende Uitlander-goudmyners in Johannesburg, hulle militêr organiseer en daarna ’n staatsgreep op die ZAR-regering in Pretoria uitvoer. Sodoende sou Brittanje beheer oor die goudmyne kry.
Op 2 Januarie 1896 is doktor Jameson deur die kommando’s van kommandante PA Cronjé, FJ Potgieter en HP Malan, versterk deur die Middelburgers onder kommandant SPE Trichardt en ’n aantal Staatsartilleriste onder kaptein PE Erasmus, tot oorgawe gedwing. Die Uitvoerende Raad het dan ook in Januarie 1896 besluit om die bewapening van die burgers op te knap, om geskut en ammunisie aan te koop en om kanon- en waenhuise in die Pretoriase Artilleriekamp te laat oprig en op 24 Maart 1896 is ook besluit om met die bou van twee forte, te wete Schanskop en Wonderboom, te begin.
[[Lêer:Fort-Schanskop-klein.jpg|duimnael|150x150px|Fort Schanskop]]
Die aanvanklike gedagte van fortifikasie was eintlik afkomstig van Leon Grünberg, voormalige Franse artillerie-offisier, siviele ingenieur en verteenwoordiger van die firma Schneider en Kie, wapenfabrikante van Le Creusot. Hy het gepantserde, roterende koepeltorings met kanonne op die volgende strategiese punte aanbeveel: op Schanskop, Kwaggaspoort, Daspoortrand, Magaliesberg-Wes, Wonderboompoort, Derdepoort en Strubenkop.
In April 1896 is die “Commissie door (de) H Ed Regeering genoemd tot uitvoeren van zeker speciaal Gouvermentswerk”, met ander woorde die boukommissie insake die forte, gestig. Die voorsitter was kommandant-generaal PJ Joubert. Grünberg se voorgestelde koepels is vervang deur eersteklas forte op dieselfde plekke.
Die ingenieurs Otto von Dewitz en Carl Werner se hulp is ingeroep en Fort Schanskop, Fort Wonderboompoort en Fort Klapperkop is ontwerp. Al drie hierdie forte behoort tot die vyfhoekige redoute- of versterkingstipe wat uit ’n soortgelyke vierhoekige verdedigingswerk gegroei het, om deur sy veelvuldige vlakke kragtiger frontvuur-moontlikhede te bied.
Die koste verbonde aan Fort Schanskop en Fort Klapperkop was onderskeidelik as volg: £47,500 (R95 000) en £50 000 (R100 000). Die werk is in 1896 begin met arbeiders uit Sekokoeniland en hulle geldelike vergoeding was £2,5s (R5,00) per maand. Alle werkkragte verbonde aan die forte, ongeag rang of kleur, moes die eed van geheimhouding aflê. In 1965/66 het die departementele restourasie en museumskepping van Klapperkop die staat R9 921 gekos en Fort Schanskop, vanaf 1973 tot 1978, R16 700.
Fort Schanskop is op 6 April 1897 en Fort Klapperkop op 15 Januarie 1898 amptelik deur die Staatspresident, Paul Kruger, namens die Regering in ontvangs geneem. Beide forte sou gebruik word as opleidingsbasisse vir die Transvaalse Staatsartillerie.
Generaal Joubert het in Oktober 1898 gedeeltelik ingestem tot die uitbreiding van die beveiliging van die forte en is hul bewapen met die volgende: twee Long Toms (155-mm Le Creusot-beleëringskanonne), twee 75-mm Le Creusot-veldkanonne en twee outomatiese 37-mm-(Pompom)-snelvuurkanonne. Nog voor die uitbreek van die oorlog was die ontwapening van die forte egter al aan die gang en op 6 Oktober 1899 is al die artilleriste, sowel as bewapening, reeds na die oorlogsfronte gestuur. Die totale konsep was dus oneffektief voordat die krisis waarvoor hulle ontwerp was, nog ontstaan het.
Op 5 Januarie 1900, toe Lord Roberts Pretoria beset het, is die Royal Scott Fusiliers in Klapperkop en die Royal Dublin Fusiliers in Schanskop geplaas, vir die duur van die oorlog.
Na die Anglo-Boereoorlog het die forte leeg en verwaarloos gelê. In die Eerste sowel as die Tweede Wêreldoorlog is Klapperkop en Schanskop as ammunisie-opslagplekke gebruik. In 1938 is hierdie twee forte tot nasionale gedenkwaardighede geproklameer en in 1956 het minister FC Erasmus gelas dat Klapperkop en Schanskop gerestoureer moet word. In 1963 is besluit dat Klapperkop met die eerste Republiekfees as militêre museum deur die SAW oopgestel sou word. Die restourasie is behartig deur kaptein, later brigadier LS Kruger, SM Direkteur Militêre Museums. In Mei 1963 het die restourasie- en herstelwerk aan Fort Klapperkop ’n aanvang geneem en op 23 Mei 1966 het staatspresident CR Swart die museum geopen. Op 16 Mei 1978 is Fort Schanskop amptelik geopen deur luitenant-generaal AJ van Deventer, Hoof van Staf Finansies.
Die museums ontvang ongeveer 90 000 besoekers per jaar, is ‘n permanente besoekpunt vir Weermag-kursusse en Skolereisdiens en word gereeld deur Voortrekkers gebruik vir inlywingseremonies en ander dienste. Die Gedenkdiens vir lede van die SAW wat gesneuwel het, vind ook jaarliks daar plaas.
Die forte is vir ons sigbare herinnerings aan die vaderlandsliefde en opofferingsgesindheid van ons voorouers, om as strydvaardige volk hul duurgekoopte vryheid te bewaar teen die imperialistiese aanslag van ’n supermoondheid wat ons minerale rykdom begeer het. Vandag is Suid-Afrika steeds ’n teiken van kommunistiese aggressie, wat weer ons minerale en vaderland tot elke prys wil verower in die naam van “Vryheid”. Die fisiese forte was “wit olifante” en maan ons om ons fisiek en moreel te fortifiseer vir die stryd wat voorlê.
== Gereformeerde Kerk, Potchefstroom ==
[[Lêer:Gereformeerde-Kerk klein.jpg|duimnael|181x181px|In Kerkstraat, tussen Retiefstraat en Maurylaan, Potchefstroom]]
Half verskuil agter die bome, langs die Gereformeerde Kerk in Kerkstraat, Potchefstroom, staan ’n eenvoudige waenhuiskerkie. Dit is die oudste kerkgebou van die Gereformeerde Kerk in Transvaal, opgerig in die jare 1865 tot 1867.
Hierdie kerkie is ’n tipiese voorbeeld van die kerkgeboue van die Transvaalse pioniers. Die vroegste dorpsgeboue, huise, skole en kerke is almal volgens dieselfde metode van konstruksie opgerig; hulle was langwerpige, gepleisterde geboutjies, met staandakke van riet of gras. Hierdie vroeë geboue is deur die pioniers self van grondstowwe uit die omgewing gebou. Geld was skaars en bankrekenings feitlik onbekend op die platteland, sodat die bydraes vir die bou van ’n kerk dikwels die vorm aangeneem het van beeste of skape, boumateriaal soos klip, sand of planke, of arbeiders vir die bou van die kerk. Gemeentelede het ywerig met die bou van die kerk gehelp, en die hoeksteenlegging of ingebruikneming was ’n groot sosiale gebeurtenis.
Die Gereformeerde gemeente in Potchefstroom is in April 1863 gestig, ’n paar jaar dus na die totstandkoming van die Gereformeerde kerk van Suid-Afrika op Rustenburg in 1859. Daar is onmiddellik aandag aan die bou van ’n kerk gegee, en na land onderhandelings is die ou markplein in Junie 1864 aan die Gereformeerde Gemeente vir die bou van ’n kerk toegeken. ’n Boukommissie is op 1 Mei 1865 benoem en ’n onderwyser uit Rustenburg, J Swart, is genader om te help met die opstel van ’n plan. Die bouwerk het goed gevorder, sodat die ingebruikneming op 12 Januarie 1867 kon plaasvind. ’n Mens kan jou die vreugde van die lidmate op daardie heuglike dag voorstel toe hulle uiteindelik ’n eie vergaderplek vir die bediening van Woord en Sakramente kon betrek.
Die klein kerkie, wat £371 (R742) gekos het, het tot laat in die negentiende eeu as vergaderplek van die gemeente diens gedoen. Na die voltooiing van die huidige Gereformeerde Kerk-gebou in 1959 is die ou en die nuwe kerk deur ’n afdak met mekaar verbind. Die kerkie word tans as aanvullende ruimte vir kerklike aktiwiteite gebruik.
In die kerkraadsnotules word die afmetings van die kerkie aangegee as 15 m en die hoogte van die mure tot onder die balke 4,5 m. Die mure, van gebrande steen gebou, staan op ’n stewige klipfondament. Volgens oorlewering is die hout uit die saagkuile van die Drakensberge en die bousand uit die Vaalrivier aangery. Die kerk het ’n staandak en onversierde gewels; die voordeur en syvensters is spitsboomvormig terwyl steunbere teen die buitemure aangebring is – tipiese kenmerke van die Neo-Gotiek wat tot in die verste uithoeke van die land deurgedring het. Aanvanklik was daar gee rame en glas in die vensters nie, maar op 14 Januarie 1870 het die Kerkraad besluit om rame met vensterruite in die ligopeninge te plaas. Die oorspronklike grasdak was na die Anglo-Boereoorlog vol gate en is teen 1914 deur ’n sinkdak vervang. Die grondvloer moes baie jare lank diens doen voordat ’n plankvloer ingesit is.
Aanvanklik was daar geen banke in die kerk nie, sodat lidmate hulle eie stoele moes saambring. Dit was in die negentiende eeu gebruiklik dat mans en vrouens apart gesit het; vandaar die voorkeur vir ’n middelpaadjie wat na die kansel lei. Aanvanklik was die enigste meubelstuk ’n eenvoudige preekstoel, oop aan die kante en voorsien van ’n aantal trappies, houtpanele en ’n kateder vir die Bybel.
Dit is opvallend dat daar in hierdie vroeë kerkies geen torings aangetref word nie. Dit moet deels aan die gebrek van geld en opgeleide bouers toegeskryf word, maar ook aan die afkeer van alle uiterlike vertoon en pronksug wat veral kenmerkend vir die Gereformeerde Kerk was. Weens die sobere eenvoud, is daar in hierdie kerkies ’n egtheid en waardigheid wat dikwels by latere kerkgeboue ontbreek. Totius noem hulle “monumente van eenvoud en deeglikheid en sedelike moed”.
== Verwysings ==
Line 568 ⟶ 869:
Pretorius, F. 1989. Danie Theron. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 146–149.
Van Schoor, M.C.E. 1989. C.R. de Wet. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 97–99.
Cronjé, B. 1989. Die Krugerhuismuseum. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 190–191.
Du Plessis, J.G. 1989. Die Nieuwe Republiek-bakens. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 228–230.
Jooste, G.J. 1989. Die Staatsmodelschool. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 192–193.
Brown, E. 1989. Die Kweekskool. In ''Afrikanerbakens'', FAK: Aucklandpark, pp. 38–39.
NALN. 1989. Die Ou Presidensie. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 88-89.
Van Zyl, M.C. 1989. Die Transvaalse Driemanskap. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 136–137.
Brown, E. 1989. Ds. J.H. Neethling. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 40–41.
NALN. 1989. Emily Hobhouse. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 124–125.
Geldenhuys, D.J.C. 1989. Engelenburghuis. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 196–197.
Kotzé, J.S. 1989. Fort Schanskop/Fort Klapperkop. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 194–195.
Pretorius, J.C. 1989. Gereformeerde Kerk. In ''Afrikanerbakens'', Aucklandpark: FAK, pp. 150–151.
[[Kategorie:Geskiedenis van Suid-Afrika]]
| |||