's-Hertogenbosch: Verskil tussen weergawes

| amptelike_naam = ’s's-Hertogenbosch

''' ’s's-Hertogenbosch''' ({{oudio-IFA|202 s Hertogenbosch.ogg|ˌsɛrtoːɣənˈbɔs}}) (letterlik 'Die hertog se Bos'), (plaaslik) in die omgangstaal bekend as '''Den Bosch''', is die hoofstad van [[Noord-Brabant]], een van die drie suidelike provinsies van [[Nederland]]. Dit is in die suide van die land geleë, ongeveer 90 km suid van [[Amsterdam]].

Die munisipale gebied van ’s's-Hertogenbosch het ’n oppervlakte van 91 km² en sowat 141 000 inwoners (2011) en omvat die stad ’s's-Hertogenbosch en die omliggende dorpies Bokhoven, Empel, Engelen, Hintham, Kruisstraat, Meerwijk, Orthen, en Rosmalen. Die munisipaliteit maak deel uit van die stedelike netwerk [[BrabantStad]].

’s's-Hertogenbosch is volgens oorlewering in 1185 gestig deur hertog Hendrik I van Brabant by die sameloop van die [[Aa (Noord-Brabant)|Aa]] en [[Dommel]], wat tans saamkom by die burg in die stad. Dit is een van die vroeë Middeleeuse stede van Nederland.

Die naam ’s's-Hertogenbosch is ’n verkorting van die [[Nederlands]]e frase ''des Hertogen bosch'' - "die Hertog se Bos". Die hertog waarna verwys word is [[Hendrik I, Hertog van Brabant]], wie se huis reeds vir vier eeue ’n groot landgoed naby Orthen gehad het toe Den Bosch gestig is op ’n sandopeenhoping in die middel van ’n deltagebied wat deur die Aa en die Dommel gevorm is. Volgens oorlewering het hy in [[1185]], op 26-jarige ouderdom, [[stadsregte]] en handelsvoorregte wat daarmee saamgegaan het, verleen. Die stigtingsakte het verlore gegaan en die vroegste verwysing na die stad in eietydse bronne dateer uit [[1196]]. Hertog Hendrik I het die stad gestig om sy belange teen [[Gelre]] en [[Holland]] te verdedig en die stad is van meet af as vestingstad beplan. Dit is in [[1203]] deur ’n gesamentlike ekspedisie van Gelre en Holland vernietig, maar is kort daarna herbou. Oorblyfsels van die ou klipstadsmure kan steeds besigtig word.

[[ImageLêer:Stadhuisdenboschnl.jpg|duimnael|regs|250px|Stadsaal.]]

Tussen [[1475]] en [[1525]] het ’s's-Hertogenbosch ’n bloeitydperk beleef. Dit het toe die tweede grootste bevolkingssentrum in die gebied van die hedendaagse Nederland geword, na [[Utrecht (stad)|Utrecht]]. Die [[Sint-Janskathedraal]] is in hierdie tydperk gebou. Die stad is in nege wyke verdeel wat elke sy eie buurtkapel en wykorganisasie gehad het. ’s's-Hertogenbosch was in die tydperk die geboorte plek van een van die belangrikste skilders van die noordelike [[renaissance]], [[Hieronymus Bosch|Jeroen Bosch]] (c. 1450–1516). Die stad was ook ’n sentrum van musiek met talle komponiste, soos Jheronimus Clibano wat hulle opleiding by die katedrale in die stad ontvang het.<ref name=stadsarchief/>

Vanaf [[1525]] tot [[1795]] het die stad ’s's-Hertogenbosch ’n tydperk van wisselende ekonomiese opbloei en verval beleef. Die Nederlandse Opstand wat in [[1566]] uitgebars het, het die stad in krisis gedompel. ’n Poging deur Calviniste[[Calvinist]]e om die stadsbestuur met geweld oor te neem, het misluk na ’n hewige geveg tussen protestante en katolieke op die stad se markplein. In [[1579]], tydens die [[Tagtigjarige Oorlog]], het die stadsbestuur die kant van die Spaanse [[Habsburgers|Habsburgse]] koning gekies en daarmee saam hernude [[katolisismeKatolisisme]]. Nadat dit duidelik geword het dat die stadsbestuur nie sou oorgaan na die erkenning van die [[Unie van Utrecht]] nie en die [[Hertog van Parma]] om beskerming gevra het, het duisende inwoners weens godsdienstige, politieke en ekonomiese oorwegings uit die stad gevlug. Die platteland om die stad is geheel en al verwoes.<ref name=stadsarchief/>

Prins [[Maurits van Oranje]], die kommandeur van die [[Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande]], het in [[1600]] en weer in [[1603]] die stad onsuksesvol beleër. Toe die verwoestende [[Dertigjarige Oorlog]] in Duitsland uitgebreek het, het die Habsburgers probeer om die opstandige Republiek te breek deur dit van die hinterland af te sny. ’s's-Hertogenbosch het in hierdie tydperk die spil van ’n ring van vestings geword en groot bedrae is gespandeer op nuwe vestingwerke. Die middeleeuse klipmure is vervang met grondwalle wat grotendeels bewaar gebly het. Prins Maurits se broer, Prins [[Frederik Hendrik van Oranje]] loods egter in [[1629]] met sowat 30&nbsp;000 man ’n reuse teenaanval, die [[Beleg van ’s's-Hertogenbosch]]. Hy slaag daarin om die stad, met die bynaam "''[[Moerasdraak]]''" wat as onneembaar met destydse beleëringsmetodes beskou is, na drie maande tot oorgawe te dwing deur die loop van die Aa en die Dommel te verlê en ’n nuwe veertig-kilometer-lange dubbele ringdyk op te rig en die polder wat ontstaan het met honderde perdemeulens droog te lê. As gevolg van die onverwagte nederlaag is die Habsburgse strategie volledig in die wiele gery. Tot [[1794]] het die stad dus deel geword van die Staatse besettingsone van Brabant, as onderworpe "Generaliteitsland". As dwangburg teen die katolieke inwoners is ’n enorme kasteel, fort "Papenbril", aan die noordekant van die stad opgerig.

[[BeeldLêer:Uilenburgdenbosch.jpg|duimnael|links|200px|Die Uilenburg]]

As deel van die Republiek (1629-1794) het die stedelike samelewing ’n'n ryk geskakeerde karakter ontwikkel. Handelsverkeer het van groot belang gebly en die stad het hom op ekonomiese gebied goed gehandhaaf terwyl die garnisoen ’n spesifieke stempel op die samelewing afgedruk het. Hoewel die bevolking hoofsaaklik katoliekKatoliek gebly het, het godsdienstige diversiteit toegeneem met ’n omvangryke Nederduits-gereformeerdeGereformeerde gemeente, ’n Waals-gereformeerdeGereformeerde gemeente, ’n Lutherse kerk, en vanaf die laat sewentiende eeu ’n klein Joodse gemeenskap.<ref name=stadsarchief/>