Denemarke: Verskil tussen weergawes

'''Denemarke''' ([[Deens]]: ''Danmark'', [ˈd̥ɛnmɑɡ̊] {{Audio|DA-Danmark.ogg|luister}}), amptelik die '''Koninkryk Denemarke''' (''Kongeriget Danmark''), is geleë in [[Noord-Europa]] in die gebied wat as [[Skandinawië]] bekend staan. Dit is 'n [[konstitusionele monargie]] met [[koning]]in [[Margrethe II van Denemarke|Margrethe II]] as simboliese leier en 'n eenkamerparlement, die ''Folketinget''.

 

Denemarke is met 'n oppervlakte van sowat 43 000 vierkante kilometer die kleinste van die Skandinawiese lande, maar nogtans die mees digbevolkte en ten opsigte van sy bevolking ook die tweede grootste ná [[Swede]]. Denemarke bestaan uit die [[skiereiland]] [[Jutland]] (Deens: ''Jylland'') – in geologiese opsig 'n uitbreiding van die Noord-Duitse Vlakte – en 'n groot aantal eilande waarvan sowat 100 bewoon is. Seeland (Deens: ''Sjælland''), wat naby die Suid-Sweedse kus lê, is die grootste en mees digbevolkte van die eilande.

 

Die Denekoning Dan, na wie die land vernoem sou wees, is eerder 'n legendariese as 'n historiese figuur. Denemarke is aanvanklik deur plaaslike heersers geregeer, en omtrent 800 het een van hulle, Gøttrik, die sogenaamde Danewerk, 'n versterking suid van die Schleirivier ter beskerming teen aanvalle van die [[Frankiese Ryk]] opgerig. As gevolg van die Frankiese magsuitbreiding onder [[Karel die Grote]] het die Dene vir die eerste keer in aanraking met 'n ander beduidende Europese nasie gekom. Karel se stigting van 'n mark, 'n militêre gebied langs die Deense grens, het naas die oprigting van die Danewerk ook tot die versterking van die handelsentrum Haithabu gelei. Met 'n Deens-Frankiese ooreenkoms in 811 is die Eiderrivier as grenslyn vasgelê en die noordwaartse uitbreiding van die Franke stopgesit. Met die gelyktydige begin van die Skandinawiese [[Wikings]] se handels-, roof- en veroweringstogte, waaraan ook talle Deense krygers deelgeneem het, het Denemarke nou self daarmee begin om sy invloed in Noord-Europa te versterk en handelsbande met oorsese nasies aan te knoop.

 

Eers in die tiende eeu het die Deense konings Gorm en Harald Bloutand daarin geslaag om die Deense volk in een koninkryk te verenig. Harald het die Christelike geloof aangeneem en die Christelike sendingwerk in Denemarke bevorder.

 

 

=== Die tydperk van die Kalmarunie ===

Waldemar se dogter [[Margrethe I van Denemarke|Margarete]] was die stigteres van die [[Kalmarunie]], 'n politieke unie wat alle Skandinawiese ryke – Denemarke, Swede en Noorweë met die Faroëreilande en Groenland – ingesluit het en in 1397 tot stand gekom het. Die beleid van Margarete se agterneef en erfgenaam Erik van Pommere het egter tot nuwe politieke geskille met die Hanse, Swede, die Holsteinse grawe en die inheemse Deense adel gelei. Erik het Swede en Noorweë verloor en is in 1439 uit Denemarke verdryf.

 

 

=== Die vroeë moderne tydperk ===

In 1523 is Christiaan II se oom, hertog Frederik van Sleeswyk-Holstein, tot Deense koning verkies. Sy seun Christiaan III het in 1536 die Lutherse geloof, wat al danksy die optrede van predikers die eerste aanhangers in Denemarke gehad het, in 'n staatsgreep as Deense staatsreligie afgedwing.

 

== Politiek ==

=== Staatsopbou ===

Volgens die grondwet van 1953 is Denemarke 'n parlementêr-demokratiese monargie. Die Deense koning of koningin fungeer as staatshoof, maar oefen geen politieke gesag meer uit nie. Die huidige staatshoof is koningin [[Margrethe II van Denemarke]]. Die 179 afgevaardigdes in die Deense parlement, die Folketing, word elke vier jaar verkies. Groenland en die Faröer-eilande word elkeen deur twee parlementslede verteenwoordig.

 

Alhoewel die eerste geboue in die Barok-styl nog onder koning Christiaan IV begin is soos byvoorbeeld die Kopenhaagse Trinitatis-kerk se ronde toring (wat in 1642 voltooi is), het die Deense Barok-boukuns sy bloeitydperk eers in die tweede helfte van die 17de en die eerste helfte van die 18de eeu beleef en onder meer die styl van die Franse absolutisme en Italiaanse paleis-argitektuur weerspieël. Die Deense Barok-ontwerpe was nogtans veral deur nugterheid en matigheid ten opsigte van hulle stylelemente gekenmerk. 'n Uitmuntende voorbeeld van Denemarke se Barok-boukuns is die kasteel Frederiksborg in Kopenhagen wat in die jare 1708/1709 voltooi is, terwyl veral die argitek Niels Eigtved met sy stadsbeplanning in Kopenhagen, sy medewerking by die bou van die kasteel Christiansborg en sy ontwerpe vir 'n aantal woonpaleise sy stempel op die 18de eeuse Deense boukuns afgedruk het.

 

Die nou politieke bande met Frankryk het in die eerste helfte van die 19de eeu, wat ook as die "Goue Tydperk" van die Deense kuns bekend staan, tot sterk klassisistiese invloede op die Deense argitektuur gelei. Caspar Frederik Harsdorff en Christian Frederik Hansen het as die beduidendste argitekte van hierdie periode onder meer die Vrouekerk in Kopenhagen (1811–1829) geskep; hul styl volg merendeels Romeinse en Franse voorbeelde.

 

 

=== Letterkunde ===

Die vroegste literêre werke het deel uitgemaak van die gemeenskaplike Nordiese literatuur, terwyl 'n spesifiek Deense literêre lewe eers taamlik laat begin en daarnaas ook sterk buitelandse invloede vertoon het. Die 16de eeuse Deense volksliedkuns was nog nou verbonde met die Middeleeuse Skandinawiese heldesang-genre (Deens: ''kæmpeviser''), maar terselfdertyd het die invloede van Duitsland en Frankryk hulle in hierdie periode nog sterker laat geld as in ander Nordiese lande.

 

 

=== Kookkuns ===

Die tradisionele Deense kookkuns het sy oorsprong in die voor-industriële periode (die tydperk voor 1860) toe [[bier]] en swartbrood, gesoute en gerookte vleis as [[stapelvoedsel]] gebruik en as voorrade gestoor is. Geregte uit hierdie periode is nog steeds gewild, soos byvoorbeeld ''øllebrød'' ('n sop wat van alkoholvrye bier en [[suiker]] berei word), ''vandgrød'' ('n graanpap wat met water gekook word), ''gule ærter'' ('n sop wat van droë ertjies berei word), ''æbleflæsk'' (appels wat in vet gebraai en met stukkies spek bedien word), ''klipfisk'' ([[stokvis]]), ''finker'' (afval, lewer en longe), ''blodpølse'' (bloedwors) en ''grønlangkål'' (groenkool).