Middeleeue: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Inligting bygewerk |
Alias (besprekings | bydraes) klomp regstellings nodig weens karakterherkenning |
||
Lyn 31:
Die Romantiese beweging in die kuns en die letterkunde van die 19e eeu het egter tot 'n herwaardering van die Middeleeue gelei. Die begeerte om aan die hede te ontsnap, het ʼn idealisering van die Middeleeue tot gevolg gehad. Die klem het geval op die romantiek van die ridders en die hoofse lewe (die lewe aan die hof).
Die nuwe belangstelling in die Middeleeue was ook gedeeltelik die gevolg van ontwakende nasionalisme, veral in Duitsland. Die oorsprong van volkstradisies en elemente eie aan die nasionale kultuur is in die Middeleeue gesoek
=== Indeling ===
Tussen die 5e en die 15e eeu het daar so baie veranderings op alle terreine van die maatskaplike lewe ingetree dat dit onmoontlik is om die Middeleeue as een ononderbroke
Die leenstelsel het wel aan die begin van die Middeleeue (in die Frankiese tyd) ontstaan, maar was lank voor die einde van die Middeleeue al verby sy hoogtepunt, terwyl oorblyfsels daarvan tot selfs in die 19e eeu in dele van [[Europa]] merkbaar was. Dit is dus verkeerd om aan die Middeleeue te dink as by uitstek 'n tyd van feodalisme. Die eenheid van die Kerk was ook net skyn.
Lyn 40:
Verdeeldheid in die Kerk het dikwels in die middeleeue voorgekom. Pouse, konsilies en teenpouse het mekaar tot ketters verklaar, en amptelike kettery soos die van die [[Albigenser|Albigense]] in [[Frankryk]] het ook kort-kort kop uitgesteek. Tog word die Middeleeue om sistematiese en historiese redes as een tydperk beskou wat by die nadere bestudering daarvan in 3 tydperke onderverdeel kan word, naamlik die Vroeë Middeleeue (ca. 500-1050/ 1100), die Hoogmiddeleeue (ca. 1100- 1300) en die Laat Middeleeue (ca. 1300-ca. 1500).
In die Vroeë Middeleeue het Klassieke (Romeinse) en Germaanse elemente geleidelik versmelt en die leenstelsel het sy beslag gekry. In teenstelling met die Hoogmiddeleeue, wat deur ʼn
=== Bestudering ===
Lyn 81:
Dit word ook die feodale stelsel genoem, afgelei van die woord feodum, wat "leen" beteken. Die stelsel was as 't ware 'n noodmaatreël wat ingevoer is in 'n tyd toe die sentrale gesag te swak was om die orde te handhaaf en die bevolking te beskerm. Omdat daar geen geld was nie en landbou die enigste bestaansmiddel was, was grond die waardevolste besitting. Die leenstelsel het dus om grondbesit gedraai. Die kern van die leenstelsel was ʼn lewenslange ooreenkoms tussen ʼn vasal en 'n leenheer, twee vry, weerbare mans wat mekaar wedersydse bystand beloof.
Die [[leenheer]] (die sterkere) het onderneem om die vasal (die swakkere) te beskerm in ruil daarvoor dat die vasal sekere dienste aan hom lewer. Om die vasal in staat te stel om die dienste te lewer, het hy 'n feodum (omtrent altyd grond) van die leenheer ontvang. Die grond het nooit sy eiendom geword nie
Die stelsel het vinnig deur die hele Frankiese Ryk versprei. Die vinnige uitbreiding van die Ryk onder Karel die Grote (omstreeks 800) het daartoe gelei dat die leenstelsel in die grootste deel van Wes-Europa inslag gevind het. In 1066 het [[Willem die Veroweraar]], die hertog van [[Normandië]] in Frankryk, Engeland verower en die land ook volgens die feodale stelsel bestuur. Die stelsel is in verskillende streke gewysig sodat dit by plaaslike ontwikkelings aangepas het. 'n Studie van die leenstelsel is gewoonlik gebaseer op die van Frankryk
=== Manskap en leenhulde ===
Lyn 94:
Om militêre diens te kon verrig, moes die vasal dus oor 'n redelike groot inkomste beskik. Bowendien het sy militêre verpligtinge meegebring dat hy nie veel aandag aan sy eie onderhoud kon skenk nie. Die meeste van sy aandag is daaraan gewy om geoefen en slaggereed te wees.
Om die rede het hy van die leenheer 'n leen (feodum of beneficium) ontvang. Die vruggebruik van die grond was syne, asook sekere inkomsteregte wat aan die grond verbonde was, byvoorbeeld die hef van tolbelasting. Die grond is namens hom bewerk deur boere wat
=== Investituur ===
Lyn 112:
Sy toestemming aan vroulike erfgename en weduwees om in die huwelik te tree, het hy duur verkoop. In plaas van militêre diens het hy van al sy vasalle 'n skildgeld (scrutagium) gevra, waarmee hy soldate kon huur. Aan die ander kant is die hulp en dienste van die vasalie duideliker omskryf. Militêre diens is in die algemeen vasgestel op 42 dae per jaar.
Die materiële bystand wat in die verlede altyd vaag omskryf was, is beperk tot 4 geleenthede: wanneer die oudste seun van die heer tot ridder geslaan is,
As gevolg van die ekonomiese groei het die begeerte om meer besittings te hê, ook by die vasalle ontstaan. Dit verklaar die verskynsel van meervoudige vasalliteit: 'n vasal kon 'n leen van meer as een heer ontvang en so sy inkomste vergroot. Die stelsel het egter ook nadele gehad, omdat 'n vasal in ʼn onmoontlike posisie geplaas is indien twee van sy leenhere met mekaar in 'n stryd gewikkel geraak het. Die probleem is dikwels opgelos deur die vasal die geleentheid te bied om sy [[krygsdiens]] af te koop.
Lyn 125:
Die onderskeid tussen hulle bestuursfunksie en die leen wat hulle direk of indirek van die koning ontvang het, het geleidelik verdwyn. Net soos die leen erflik geword het, het die gepaardgaande bestuursfunksie ook erflik geword. Die funksie van graaf, hertog, markies, burggraaf of baron is deur die oudste seun geërf en het familiebesit geword. Die familiebesit was egter nie onderworpe aan die beperkings wat vir ander leengoedere gegeld het nie. Dit kon (voor of na die dood van die eienaar) oorgedra en verdeel word.
Die gesagsregte van die koning was
Die proses het eers geëindig toe die gebiedseenhede so klein geword het dat hulle maklik bestuurbaar was en dit dus nie meer nodig was om magte te delegeer nie. Op die wyse het die Frankiese Ryk heeltemal gedisintegreer. In die Oos-Frankiese Ryk (later die Heilige Romeinse Ryk) het die koning (wat later weer die titel van keiser ontvang het) nooit daarin geslaag om sy sentrale gesag weer heeltemal te herstel nie, en Duitsland het tot in die 19e eeu staatkundig versnipper gebly. Die geskiedenis van Middeleeuse Frankryk (die grootste deel van die Wes-Frankiese Ryk) is gekenmerk deur die koning se onverpoosde stryd teen sy vasalle, onder andere teen die koning van Engeland.
Tot omstreeks 1200 was die vasalle baie sterker as die koning en baie van hulle individuele grondbesit ook groter as die van die koning. [[Filips II Augustus]] van Frankryk (regeer 1180-
In Engeland het die teenoorgestelde ontwikkeling plaasgevind en het die koning steeds meer van sy bevoegdhede verloor. Die politieke eenheid van die koninkryk het bewaar gebly slegs omdat die vasalle altyd saamgestaan het teen die koning, veral wanneer die materiële eise wat hy aan hulle gestel het, volgens hulle te hoog was. Die ondertekening van die [[Magna Carta]] deur Jan sonder Land in 1215 was die eerste beperking op die koning se reg om na willekeur feodale gelde te hef, en dit was ook die begin van die parlementêre proses waardeur die koning geleidelik alle gesag ontneem is. Vandag is die Engelse monarg ʼn simboliese
== Ridderwese ==
Lyn 138:
Volgens die ou Germaanse stamgebruike het 'n seun volle wasdom bereik wanneer hy seremonieel deur sy vader of die leier van die stam of ʼn ander kryger van wapens voorsien is. Die Germaanse idee van adellikheid was op die krygskuns gebaseer: die beste krygers het die leier se persoonlike gevolg uitgemaak en was terselfdertyd die adel. Die hoogste ideaal was om saam met die leier op die slagveld te sneuwel. Twee belangrike aspekte van die Middeleeuse ridderwese – getroue krygsdiens aan 'n leier en die seremoniële oorhandiging van wapens was dus reeds by die ou Germaanse volke aanwesig.
Die perd, wat onafskeidbaar aan ridderskap verbonde was, was egter nog afwesig. Die Germane was voetsoldate, maar het wel perde geken en as vervoermiddel gebruik. Nadat hulle met die Romeine (wat oorwegend egter ook voetsoldate was)
Dit was egter eers met die verskyning van die stiebeuel dat die perd algemeen in die Frankiese krygswese opgeneem is. (Die stiebeuel is in die 5e eeu in [[China]] uitgevind, maar het eers ongeveer 3 eeue later in Europa sy verskyning gemaak.) In die tyd van Karel die Grote (omstreeks 800) was krygers te perd reeds 'n algemene verskynsel in Europa en het woorde soos chevalier (cheval beteken "perd" in Frans), Ritter (Duits), ridder (Nederlands/[[Vlaams (taalkunde)|Vlaams]]) en ridere (Oud-Engels) ontstaan om die nuwe verskynsel te beskryf.
Lyn 149:
Met verloop van tyd het 'n ridderkode ontstaan waarby die Kerk 'n belangrike rol gespeel het. Die Kerk het naamlik in die ridderwese 'n geleentheid gesien om die gewelddadigheid van die Middeleeuse samelewing te matig, en die strydlus te kanaliseer in rigtings waar dit vir die Kerk en die samelewing van nut kon wees. Die kode is nooit presies geformuleer nie en het uit vaag omskrewe ideale bestaan, waarvan getrouheid aan die Kerk en die leenheer die belangrikste was.
Die kode was dus daarop gemik om die bestaande sosiale en politieke ordening te handhaaf. 'n Ridder moes onderneem am die Kerk te beskerm en lief te hê en om tot die dood toe teen die ongelowiges (meer spesifiek die Islamiete) te veg. Op die manier het die Kerk ridders onder 'n morele verpligting geplaas om (indien hulle dit kon bekostig) op 'n kruistog na die [[Heilige Land]] te gaan. In die Hoogmiddeleeue was ridderskap en die
Die ridderkode het ook vrygewigheid, eerlikheid en die beskerming van swakkes, veral vroue, ingesluit. Die beskerming wat ridders aan onder andere vroue moes verleen, was die bron van inspirasie vir die sogenaamde hoofse literatuur wat in die 12e eeu in [[Suid-Frankryk]] begin en later na ander dele van Europa en ook na Engeland versprei het. Die literatuur was gedeeltelik beïnvloed deur die Islamitiese kultuur waarmee ridders in Spanje en in die Heilige Land in aanraking gekom het, en was 'n verheerliking van die ridderwese.
Waar die Franse heldesages (chansons de geste) gekonsentreer het op 'n ridder se heldhaftigheid en trouheid aan sy heer,
In albei gevalle moet die ridder kies tussen liefde en trou aan sy heer en liefde vir die se vrou. Hoewel die literatuur sekerlik vir talle ridders as aansporing gedien het om volgens die kode op te tree, het dit weinig verband gehou met die werklikheid. 'n Ridder se huwelik moes deur die leenheer goedgekeur word en is gewoonlik deur sy vader, voog of leenheer met die oog op materiële gewin gereël. Die grootste deel van 'n ridder se lewe is aan jag, toernooie en oorlog gewy en vroue het daarin 'n geringe rol gespeel.
Lyn 177:
'n Ridder het dikwels sy swaard 'n naam gegee en 'n eie persoonlikheid daaraan toegeken. Karel die Grote het sy swaard byvoorbeeld Joyeuse genoem. 'n Lans was net soos 'n swaard uitsluitend 'n ridderwapen, maar was nie heeltemal so onmisbaar nie. Tot in die 12e eeu het die lans weinig verander: dit was tussen 2 en 3 m lank, gemaak van esse-, appel- of booghout en het uit 'n steel, 'n punt en 'n wimpel bestaan. Die steel was nie dunlopend na die punt nie, maar oral ewe dik. Aan die onderpunt is dit van 'n ysterdop voorsien.
Die punt, gewoonlik ruit-, blaar- of driehoekvormig, het nie deel van die steel uitgemaak nie, maar is los daaraan vasgeskroef. Die wimpel of klein vlaggie (
Sedert die 13e eeu het lanse meer opgesmuk geword: dit is van ʼn handvatsel voorsien, die steel is veelkleurig geverf en was dunpend na die punt, soms met ʼn lengte van 5 m, terwyl die punt self ʼn verskeidenheid van vorme aangeneem het, lanse was gesogte wapens in toernooie (dit het egter dikwels teen die skild van die teenstander gebreek) en is in oorlogvoering gebruik om die vyand se voetsoldate af te maai. Dit is oor die ridder se regterskouer gedra, met die onderpunt teen die stiebeuel of in ʼn spesiale skede wat daarvoor aangebring is.
Lyn 189:
In die Vroeë Middeleeue is ʼn tuniek of ʼn hemp gebruik wat van leer of ʼn baie dik tekstielstof gemaak is. In Oud-Frans is dit ʼn broigne genoem en in Oud-Engels ʼn byrnie. Die broigne was altyd van ʼn kap voorsien wat oor die kop getrek kon word en is op die bors en rug met metaalplate (vierkantig, rond, diamantvormig) of ysterringe bedek. Teen omstreeks 1100 is die broigne heeltemal vervang deur die maliekolder, wat reeds in die 9e eeu sy verskyning gemaak het. Dit het moontlik uit die broigne ontwikkel, maar sommige deskundiges meen dat dit ʼn uitvindsel van die Sarasene was. Die maliekolder was jasvormig en het tot onder die knieë gestrek. Van die 12e eeu af het dit egter korter begin word.
Dit het bestaan uit ʼn digte netwerk van aanmekaargesmede ysterringetjies en was net soos die broigne van ʼn kap voorsien. Die moue het in die vorm van ʼn vuishandskoen tot aan die vingerpunte gestrek. Lang vertikale splete in die romp (een voor en een agter) het vrye beweging van die bene verseker. Die kap van
Die helm was eier- of keëlvormig en het 'n dun plaat gehad wat die ridder se neus beskerm het. Die maliekolder is later aangevul met kamaste of kouse wat op dieselfde wyse vervaardig is en wat mettertyd ook die voete bedek het, sodat dit die vorm van ʼn broek begin aanneem het. In die 13e eeu is daar begin om kleurryke wapenklede bo-oor die harnas te dra sodat die son nie op die metaal kon skyn nie. Terselfdertyd is daar op die maliekolder verbeter, byvoorbeeld deur die aanbring van metaalplate op die knieë en bene.
Lyn 208:
Die mêlée het tot aan die einde van die Middeleeue ʼn onafskeidbare deel van toernooie uitgemaak, selfs nadat die toernooie in die Hoog-middeleeue meer “beskaaf” geword en die vorm van ʼn georganiseerde sport met skeidsregters en beoordeelaars aangeneem het. Die verfyning van die bloeddorstige toernooie van die Vroeë Middeleeue is in groot mate deur die Kerk bewerkstellig. In 1130 het pous Innocentius II die toernooie verbied op grond van die groot lewensverlies wat daarmee gepaard gegaan net.
Daar is ook verklaar dat 'n man wat in 'n toernooi gesneuwel het, nie uit die Kerk begrawe mag word nie. Die Kerk kon nooit daarin slaag om die beslissings af te dwing nie, maar het ook nie opgehou om die toernooie te veroordeel nie. Ten spyte van die Kerk se sterk afkeuring,
Veral in die mêlée het die gevaar bestaan dat 'n ridder wat op die grond beland het, deur die ander se perde vertrap kon word. Ter verskoning is aangevoer dat die toernooie 'n goeie krygsoefening was, en dat 'n ridder nie met vertroue na 'n slagveld kon gaan voordat hy nie die vegkuns in die toernooie geleer het nie. Naas jag en oorlogvoering was toernooie die vernaamste bedrywigheid in ʼn ridder se lewe. Daar was egter ook baie ridders wat ʼn bestaan geheel en al uit toernooie gemaak het: die oorwinnaars is gewoonlik met groot pryse beloon en tradisioneel kon ʼn ridder sy verslane opponent se harnas en wapenrusting (insluitend die perd) vir homself opeis en terugverkoop.
Lyn 216:
Die bekendmaking het soms in die vorm van kennisgewings geskied wat by kruispaaie en op markpleine aangebring is, maar meer dikwels is boodskappers uitgestuur om die nuus te verkondig. Die toernooi is op 'n spesiale terrein buite die kasteel gehou. Die gevegte het in 'n vierkantige of langwerpige reghoek wat met hoe regop pale omhein is, plaasgevind. In die Laat Middeleeue is die gevegsterrein deur 'n lae heining in twee kampe verdeel, en deelnemers was verbied om mekaar se gebied te betree.
Die toeskouers moes aan die buitekant van die omheining staan, maar vir die edelvroue en die baronne wat nie deelgeneem het nie, is spesiale houtpaviljoene opgerig. Die voorste sitplekke op die paviljoen is deur die beoordelaars ingeneem.
Die oggend waarop die toernooi begin het, het die ridders eers die oggendmis bygewoon en van die kerk af in 'n optog na die gevegsterrein gery. Professionele [[heroute]] het vooruitgeloop, en sodra die terrein bereik is, is die naam, herkoms en vorige heldedade van elke ridder uitgeroep. Die agterhoede van die optog is gevorm deur tuimelaars en goëlaars wat die gehoor tussen die items vermaak het, smouse wat die geleentheid gebruik het om allerlei ware te ruil of te verkoop, troebadoers wat die heldedade van die dag later by die feesvierings in digvorm en met musiekbegeleiding voorgedra het, en prostitute.
Die teenwoordigheid van die prostitute was een van die Kerk se besware teen die toernooie.
Die inisiatief het gewoonlik van die vrou uitgegaan omdat dit haar prerogatief was
Die ridder wat met sy swaardpunt eerste die wapenskild aanraak of die verdediger van die bruggie afgooi, was die oorwinnaar. Hy kon hom dan of onttrek,
Oorspronklik is die geveg voortgesit totdat een van die ridders uit die saal geval het, gewoonlik met 'n gebreekte kakebeen, skouer, arm of selfs nek. Die term daarvoor was a out ranee ("tot die uiterste"). In die Laat Middeleeue het dit egter gebruiklik geword om die geveg te staak nadat 'n bepaalde aantal lanse (gewoonlik 3) gebreek het. Die ridder wat eerste sy derde lans verloor het, was dan die verloorder. Die vorm van die mêlée in die Hoog- en Laat Middeleeue was dieselfde as die van die Vroeë Middeleeue.
Lyn 230:
Hoewel die wapens wat gebruik is, stomp was, was die aantal ridders wat ernstige beserings opgedoen het of gedood is, nogtans groot. Die mêlée was die laaste item en het gewoonlik 'n hele dag lank geduur. Dit het in die oop veld voor toeskouers plaasgevind. Elke dag se verrigtinge is met feesviering afgesluit en aan die einde van die laaste dag is die pryse oorhandig. In die Vroeë en Hoogmiddeleeue was die pryse aansienlik, maar in die Laat Middeleeue het die ridders meer ter wille van die eerbetoon as die materiële gewin geveg en die pryse het kleiner geword.
Die toernooie was baie duur, nie net vir die baron of ridder wat as gasheer opgetree het nie, maar ook vir die deelnemers wat verloor het en hul wapenrusting moes terugkoop. Baie ridders het as gevolg van die toernooie verarm. Toernooie was 'n onafskeidbare deel van die ridderwese en het in die laat 14e en in die 15e eeu ʼn hoogtepunt bereik wat gewildheid betref. Die leenhere het dit as ʼn ideale manier beskou om hul strydlustige ridders in
Hulle was besorg oor die lewensverlies en verminking wat met die toernooie gepaard gegaan het, omdat dit die slaankrag van die koninkryk verminder het. Veral die Franse konings het die toernooie dikwels sterk veroordeel. Filips II Augustus (regeer 1180-
=== Oorlogvoering ===
Lyn 239:
Die ridders was op die kruistogte aangewese om kennis van volskaalse oorlogvoering op te doen. Dit was egter baie duur om die kruistogte, wat ook nie gereeld plaasgevind het nie, mee te maak. Die oorweging, gepaard met die feit dat die 12e en 13e eeu in Wes-Europa 'n relatief vreedsame tyd was, was die hoofrede vir die vinnige opgang wat die toernooie as skynoorloë gemaak het. Private oorloë tussen leenhere het dikwels voorgekom, maar gewoonlik op klein skaal. Die reg om private oorloë te voer, was een van die prerogatiewe van die adel waaraan hulle hardnekkig geklou het, en geen koning in die Middeleeue was sterk genoeg om hulle die reg te ontneem nie.
In die Laat Middeleeue hel die sogenaamde guerre couverte (letterlik "bedekte oorlog") selde voorgekom, maar die teoretiese reg daartoe het voortbestaan. Die Laat Middeleeue is gekenmerk deur die opkoms van nasionale monargieë en die agteruitgang van die leenstelsel. Dit het met baie oorloë gepaard gegaan, byvoorbeeld die [[Honderdjarige Oorlog]] tussen Engeland en Frankryk (ca. 1350-
Later is verpligte krygsdiens beperk tot 42 dae per jaar, maar die leenheer het teoreties die reg gehad om ten alle tye op die daadwerklike steun van sy leenmanne staat te maak. In die praktyk was hulle dikwels, selfs al was hulle konings, te swak om hul wil af te dwing. Nadat meer geld in
Die metode van oorlogvoering het reg deur die Middeleeue weinig verander: ruitery, dit wil sê ridders, het die aanvalswerk gedoen en voetsoldate is as hulp- of verdedigingstroepe gebruik. Selfs die verskyning van nuwe wapens soos die Engelse [[langboog]], handgewere en [[artillerie]] het geen veranderende invloed op die metode van oorlogvoering gehad nie. Hoewel buskruit teen die einde van die 14e eeu al in Europa bekend was, is dit vir 'n eeu daarna as slegs 'n aardigheid beskou en eers van omstreeks 1500 af doeltreffend aangewend.
Die eerste kanonne (einde
Ander wapens kon nie met gemak deur 'n ruiter gehanteer word nie, en bowendien het die ridders verkies om persoonlik met die vyand kragte te meet. Die enigste vooruitgang wat ridderlike wapenrusting getoon het, was die verbetering van beskermende drag. Die pantserpakke van die 15e eeu was wel meer doeltreffend as die maliekolder van die 12e eeu, maar het die nadeel gehad dat dit die beweeglikheid van die ridder aan bande gelê het. Dit het meegebring dat die ridder in die 15e eeu ʼn makliker prooi as in die 12e eeu was.
Lyn 251:
Die welslae van die Middeleeuse veldslag het baie afgehang van die terrein en die bekwaamheid van die bevelvoerder en dit was die kwaliteit van die troepe, eerder as die besit van die nuutste wapens, wat die uitslag bepaal het. Die ridders het gewoonlik in groepe van 40 of 50 onder die banier van hul leier geveg. Die 2 leërs is teenoor mekaar opgestel en die geveg het begin wanneer die ridders op mekaar afgestorm het.
Elke ridder het individueel met een van die vyand slaags geraak, sodat 'n veldslag eintlik net uit 'n lang reeks tweegevegte bestaan het. Die aanval of terugval van die ridders is soms deur boogskutters gedek, terwyl voetsoldate ook soms gebruik is om ʼn hinderlaag op te stel. In baie veldslae, veral die kruistogte, was die ridders meer ʼn oorlas as 'n hulp: hulle was swak gedissiplineer en was net op individuele roem en glorie ingestel. Hulle het dikwels die strategie van die bevelvoerder
'n Goeie voorbeeld van die eersug van die ridders was by die beleg van Ascalon in 1153, toe 'n breuk in die mure van die stad ontstaan en ʼn groepie ridders van die [[Orde van die Tempeliers]] daar deurgegaan het. Terwyl hulle met die verdedigers slaags geraak het, het 'n paar van hul makkers voor die breuk stelling ingeneem en ander
Ridders het selde aktief aan die beleëring van 'n vesting deelgeneem omdat spesiale huurtroepe vir die doel gebruik is. Die ridders was egter deel van die stormtroepe waarmee 'n vesting ingeneem is nadat ʼn breuk in die mure ontstaan het of die mure met behulp van stormtorings verower is. Aan die ander kant was die ridders verantwoordelik vir die verdediging van 'n vesting omdat garnisoendiens deel van hul verpligtinge was. Die vernaamste beleëringstoerusting was [[
Die verdedigers het aanslae op die mure met brandende teer of olie afgeweer en ook van kruisboë gebruik gemaak. In veldslae was kruisboë onprakties en moeilik
Ridders en ander lede van die adel is gewoonlik met die oog op 'n hoë losprys gevange geneem, maar die gewone bevolking is voor die voet doodgemaak. Twee van die berugste voorbeelde is die bloedbad waarmee die verowering van [[Jerusalem]] deur die kruisvaarders in 1099 gepaard gegaan het en die inname van [[Limoges]], 'n stad in Frankryk, deur die [[Swart Prins]] van Engeland in 1370.
Lyn 266:
Die Middeleeuse samelewing was hoofsaaklik agraries. Selfs nadat stede tydens die Hoogmiddeleeue vanweë die opkoms van die handel begin groei het, was landbou nog verreweg die belangrikste bestaansmiddel. Die landbou was primitief en in ooreenstemming met die leenstelsel slegs op eie gebruik ingestel.
Die leenheer het nie aktief aan landbou deelgeneem nie en sy grond is deur sy [[Lyfeienskap|lyfeienes]] bewerk. Nadat die handel herlewe en meer geld in
As gevolg van die vinnige bevolkingsgroei in die Hoogmiddeleeue is ongerepte gebiede, veral in Noord- en Oos-Europa, "gekoloniseer". Ten einde die proses te bespoedig en meer aanloklik te maak, is lyfeienes die geleentheid gebied om hulle as vryboere daar te vestig. Die boere het in klein dorpies naby die leenheer se kasteel gewoon en bedags uitgegaan om die landerye te bewerk. Hul enigste vakansiedae was met Paasfees, [[Pinkster]] en [[Kersfees
Die woonplek het gewoonlik uit net een vertrek bestaan, toegerus met 'n oop vuurherd, 'n oond en een groot bed waarin die hele gesin en selfs gaste geslaap het. Die boere se stapelvoedsel was brood en suiwelprodukte soos kaas, melk en botter. Pluimvee, hase en konyne is vir vleis aangehou, maar net deur die meer welgestelde boere. Die brood is gebak met koring, rog en gars. [[Hawer]] en [[Manna (hemelbrood)|manna]] is slegs in tye van voedseltekort geëet.
Sekere soorte brood is 2 keer gebak omdat dit dan veel langer gehou het. Die brood is veral op skepe en in beleerde vestings geëet. Die Franse woord daarvoor was bis-cuit (
[[Wildsvleis]] is hoofsaaklik deur die adel geëet omdat die jagregte aan hulle behoort het. Alle soorte wild is geëet, selfs bere. Behalwe pluimvee soos hoenders en ganse is voëls soos patryse, [[Fisantagtiges|fisante]], poue, swane, kraanvoëls en reiers graag geëet. [[Poue]] is in groot getalle by kastele aangehou en gewoonlik met vere en al gaargemaak. [[Swane]] is op visdamme aangehou. Die vleis is gewoonlik oor 'n spit gebraai of gebak en met 'n mengsel van [[heuning]] en speserye bedruip.
[[Spesery|Speserye]] was 'n luukse wat net deur die adel bekostig kon word en is kwistig in alle geregte gebruik, veral peper en naeltjies. Speserye is ook by wyn gevoeg. Die wyn is van druiwe of bessies gemaak en gewoonlik met heuning of water gemeng. Daar was geen metode van verkoeling nie en die oordadige gebruik van speserye het daarom ook 'n meer praktiese
Nagereg het meestal uit vars en droë vrugte bestaan, maar 'n groot verskeidenheid van soetgebak is dikwels ook voorgesit, onder meer terte en wafels. Die term petit four waarmee sekere soorte klein koekies vandag nog aangedui word, is van Middeleeuse oorsprong en beteken letterlik "klein oond". Die gewildste petit four het uit marsepein bestaan. Die enigste eetgerei was houtborde, -bakke en -lepels en messe. Daar was geen vurke nie en vleis is met die hand geëet.
Lyn 287:
Die val van die Wes-Romeinse Ryk, die verbrokkeling van die sentrale gesag en die strooptogte deur Germaanse invallers, het die binnelandse handelsroetes van Europa sedert die 5e eeu lamgelê. In die 6e tot 8e eeu het die handelsbedrywighede in Europa hoofsaaklik by Jode, [[Siries|Siriërs]] en Oosterlinge berus. Hul handelsnetwerk het van die [[Britse Eilande]] tot by [[Persië]] en [[Indië]] gestrek. Seevarende Europese volke soos die Friese, Skandinawiërs en Italianers het ook handel gedryf, maar oor veel korter afstande.
Daar was veral 'n florerende handel in slawe. Die slawe – soms hele gesinne
In die Romeinse Ryk het Christene en die Kerk van slawe gebruik gemaak en die gebruik het na die val van die Ryk voortgeduur. Die Kerk het eers in die 9e eeu teen die slawehandel begin protesteer, maar kon nooit doeltreffend daarteen optree nie
In die 8e en 9e eeu is Noord-Afrika en Spanje deur Moslems verower en daardeur is Wes-Europa, veral Frankryk, se seekontak met die Nabye Ooste afgesny. Terselfdertyd is Wes-Europa geteister deur nuwe invalle van barbare uit die noorde en ooste
In die 10e eeu het Europa ʼn vreedsamer tydperk ingegaan en die bevolking sowel as die produksie het toegeneem. Vir die eerste keer was daar 'n surplus aan goedere, wat as stimulus vir die handel gedien het. Op die internasionale jaarmarkte van Europa is daar op groot skaal handel gedryf. Die jaarmarkte, waarvan die van [[St. Denis]] naby [[Parys]] een van die bekendstes was, het om 'n godsdienstige feesdag gedraai, en die talle pelgrims wat daarheen gegaan het, het handelaars van heinde en ver gelok.
Lyn 297:
Naas die jaarmarkte het kleiner weeklikse markte vir plaaslike handel ook ontstaan. Om die markte, wat mettertyd permanent geword het, het die Middeleeuse stad ontwikkel. Die stedelike bevolking het hoofsaaklik uit handelaars en ambagsmanne bestaan. Bediendes in die huishoudings van geestelikes, baronne en ryk burgers het ook ʼn belangrike deel van die bevolking uitgemaak. Die handelaars het mettertyd 'n nuwe klas, die bourgeoisie of burgerstand, gevorm en dikwels die adel in rykdom oortref.
Die ambagsmanne was in gildes verenig en het mettertyd baie invloed verkry
Daar was geen beplanning nie en geboue is ordeloos opgerig
Aanvanklik was 'n stad en sy inwoners die eiendom van die leenheer op wie se grond die stad geleë was. Hulle moes aan hom belasting betaal en sy grond bewerk. Namate die handelshuise en gildes ryker geword het, het hulle die stad se vryheid by die leenheer gekoop en 'n eie bestuur ingestel. Alle stede se status was egter nie dieselfde nie. Sommige was vrystede, terwyl ander nog sekere verpligtinge teenoor die leenheer moes nakom. Onder toesig van die stedelike bestuur, wat deur die handelshuise en gildes oorheers is, het die toestande in die stede verbeter. Indrukwekkende kerke, hospitale en skole is gebou. Die adel, geestelikes en ryk burgers het weelderige wonings in die stede laat bou.
Lyn 318:
Melaatsheid het algemeen voorgekom en persone wat daaraan gely het, is uit die gemeenskap verdryf. Hulle het in afsondering in "melaatshuise" en hospitale gewoon. In streke waar daar geen hospitale vir melaatses was nie, het die verdrywing van 'n melaatse met 'n kerklike ritueel (Separatio leprosorum) gepaard gegaan. Dit was dieselfde as 'n begrafnisritueel omdat melaatses as "lewende dooies" beskou is. Naby die hut van 'n melaatse is 'n houtkruis opgerig met 'n bedelbord waarin verbygangers aalmoese kon gooi. Builepes (bekend as die Swart Dood of die Pes) het in 1346 vir die eerste keer in Europa voorgekom en binne 2 jaar een derde van die bevolking uitgewis.
Die siekte het Europa uit Asië via die Italiaanse hawestede bereik en weswaarts tot by die [[Britse Eilande]] versprei. In 1348 het die epidemie hom uitgewoed, maar daarna het dit dikwels weer voorgekom, hoewel minder hewig en meer gelokaliseer. Aanvanklik was daar net by kloosters hospitale, maar die opkoms van stede en 'n ryk burgerstand en die hervormings wat deur die Kerk van stapel laat loop is om die godsdiensywer van die bevolking aan te wakker, het in die 12e en 13 eeu tot die bou van baie nuwe hospitale gelei. In die middel van die 13e eeu het die stad [[Toulouse
Die hospitale het onder toesig van die
'n Ridder het byvoorbeeld die aand voordat hy tot ridder geslaan is, gebad en dit was gebruiklik om besoekers aan ʼn kasteel met 'n bad te verwelkom. In die groter stede soos Parys was daar baie openbare
Openbare [[higiëne]] is nog meer verwaarloos. Baie min wonings in die stede het toiletgeriewe gehad en daar was geen rioolstelsel nie.
=== Die rol van die vrou ===
Lyn 354:
Alle soorte valke is vir jag gebruik, maar giervalke, edelvalke en merlyne was die gewildste soorte. Die valke is gevang wanneer hulle reeds uitgegroei was en is dan mak gemaak, maar meer dikwels is klein valkies uit die neste gehaal omdat hulle makliker afgerig kon word. Die kuns am valke af te rig sodat hulle tekens en fluitgeluide sal gehoorsaam, het hoog aangeskrewe gestaan en valkeniers wat nie lyfeienes was nie, kon hul dienste ten duurste verkoop. Valke is, ongeag hul oorsprong, mak gemaak deur hulle eers aan die aanwesigheid van mense, perde en honde gewoond te maak.
'n Paar maande later is hulle met hul een poot aan 'n paal vasgemaak - gewoonlik met 'n
In die geval van valke wat vir hasejag afgerig was, is die haas eers gewond sodat die valk hom maklik kon vang. Tydens die jag het die valk op sy meester se vuis of voorarm gesit. ʼn Spesiale handskoen is vir die doel gebruik. 'n Klein silwerklokkie is aan een of albei die valk se pote vasgemaak sodat hy duidelik gehoor kon word wanneer hy buite sig was. Wanneer die valk nie gejag het nie, is sy kop met 'n leerkap bedek. Dit het hom rustig gehou en verhinder dat hy met sy skerp snawel sy meester of meesteres aanvat.
Lyn 370:
=== Literatuur ===
Die Oud-Engelse en Oud-Duitse literatuur het in die Vroeë Middeleeue al 'n bloeityd beleef. Die bekendste voorbeelde is die ''Hildebrandslied'' (ca. 800), wat een van die oudste oorgelewerde geskrifte uit die Duitse taalgebied is, en ''Beowulf'', wat eeue lank mondelings deur die Germaanse stamme oorgelewer is en tussen die 7e en 9e eeu in Oud-Engels neergeskryf is. In die Vroeë Middeleeue het Latyn
Naas die [[Kroniek van Boeddhas|kronieke]], godsdienstige poësie en biografieë oor heiliges, wat in kloosters geskryf is, het 'n wêreldlike literatuur, geskryf deur die leke, aan die einde van die 11e eeu aan die adellike hofhoudings ontstaan. Die wêreldlike literatuur het uit ridderromans en hoofse literatuur bestaan. Albei genres het in Frankryk ontstaan en tussen 1100 en 1250 'n bloeityd beleef. Die vroegste hoofse literatuur is in Suid-Frankryk, vernaamlik Provence, deur troebadoers geskryf en het van daar na die res van Europa versprei.
[[Troebadoers]] was digter-musikante wat rondgeswerf het maar dikwels vir lang tye aan die hof van 'n adellike vertoet het, waar hulle hul gedigte voorgedra het soms met die begeleiding van musiekinstrumente soos die siter en die luit. In Noord-Frankryk is hulle trouvères genoem. Ander benamings vir troebadoers was minstreel en jongleur. In Duitsland is hulle Minnesanger genoem en hul gedigte Minnesang. Die oudste ridderromans was die sogenaamde chansons de geste, Oud-Franse heldedigte.
Lyn 378:
Volgens onderwerp word ridderromans onderverdeel in Karelromans (oor Karel die Grote en sy vasalle), klassieke romans (gebaseer op gebeure in die Oudheid), Arthur-romans (oor koning Arthur en die Ridders van die Ronde Tafel) en Oosterse romans (ontstaan onder die invloed van die kruistogte). Hoofse sowel as ridderromans is in digvorm geskryf. Elemente van die hoofse roman en die ridderroman is dikwels saamgevoeg in die hoofse ridderroman.
Van die bekendste werke uit die Hoogmiddeleeue in Duitsland (geskryf in Middelduits of Middelhoogduits) is die ''Nibelungenlied'' (vroeë 13e eeu), waarvan die skrywer onbekend is, ''Tristan und
'n Ander bekende Franse werk is die Chanson de Roland (ca. 1100), 'n chanson de geste deur 'n onbekende skrywer. Alexandre de Bernay het vir die eerste versreëls van sy ''Roman'' ''d’Alexandre'' (ca. 1200) 12 lettergrepe gebruik, 'n vorm wat sedertdien as aleksandryn bekend staan. In die 2e helfte van die 13e eeu het burgerlik-didaktiese literatuur op die voorgrond getree. Die literatuur was 'n weerspieëling van die opkoms van die burgerstand en het die hoofse literatuur geleidelik verdring. Die hoofse literatuur het nog lank voortbestaan, maar is sedert die 14e eeu al
In Engeland het Engels eers in die 13e eeu daarin geslaag om Frans as skryftaal te verdring. Die bekendste werk in Middelengels is [[Geoffrey Chaucer]] (ca. 1340-1400) se ''Canterbury Tales'', 'n uitbeelding van die Laat-Middeleeuse samelewing veral van die burgerstand. Die voorlopers van die Middeleeuse toneelstukke was die gespeelde dialoë wat sedert die 10e eeu ʼn deel van die erediens in die Kerk uitgemaak het, geleidelik wêreldlike elemente verkry het en uit die kerkgebou na die kerkhof verskuif is.
Hieruit het mettertyd volwaardige toneelstukke in die volkstaal ontwikkel. Die toneelstukke was gebaseer op Bybelverhale (misteriespele) en die lewens van heiliges (mirakelspele). In die Laat Middeleeue het die sogenaamde moraliteitspele ontwikkel. Dit was toneelstukke met 'n sterk didaktiese inslag. Klugte en toneelstukke met 'n romantiese tema was ook baie gewild. Die toneelstukke is bedags in die opelug opgevoer, gewoonlik op die
=== Beeldende kuns ===
| |||