Steruitbarsting-sterrestelsel

’n Steruitbarsting-sterrestelsel (Engels: starburst galaxy) is ’n sterrestelsel wat ’n buitengewoon aktiewe stervorming ondergaan. Sterrestelsels het dikwels ’n steruitbarsting ná ’n botsing of amper-botsing met ’n ander sterrestelsel. Die tempo van stervorming in sulke stelsels is so groot dat as die tempo gehandhaaf sou word, die gasbronne waaruit die sterre gevorm word, opgebruik sou wees in tye baie korter as die ouderdom van die stelsel. Daarom word geglo steruitbarstings is tydelik. Bekende steruitbarsting-sterrestelsels sluit in Messier 82, NGC 4038/NGC 4039 (die Antennae-stelsels) en IC 10.

Messier 82 is ’n tipiese nabygeleë steruitbarsting-sterrestelsel. Dit is sowat 12 miljoen ligjare van die Aarde af in die sterrebeeld Groot Beer.

Definisies

Verskeie definisies bestaan vir die term "steruitbarsting-sterrestelsel" en daar is nie ’n vasgestelde een waaroor alle sterrekundiges saamstem nie. Die meeste glo egter dat ’n definisie op die een of ander manier met hierdie drie faktore te doen moet hê:

1. die tempo waarteen die stelsel gas in sterre omsit
2. die beskikbare hoeveelheid gas waaruit sterre gevorm kan word
3. ’n vergelyking tussen die tydskaal van stervorming en die ouderdom of rotasieperiode van die stelsel

Soorte steruitbarstings

Die klassifikasie van ’n steruitbarsting-sterrestelsel self is nie maklik nie, aangesien steruitbarstings in enige soort sterrestelsel kan voorkom. Daar is egter sekere soorte wat onderskei word:

• Blou kompakte sterrestelsels: Hierdie stelsels het gewoonlik ’n klein massa en min metale en is stofvry. Omdat hulle stofvry is en baie warm, jong sterre bevat, is hulle dikwels blou in optiese en ultravioletkleure. Bekende voorbeelde is I Zwicky 18 (die sterrestelsel bekend met die minste metale), ESO338-IG04 en Haro11.

• Helder infrarooi-sterrestelsels: Hulle is gewoonlik uiters stowwerige voorwerpe. Die ultravioletstrale wat geproduseer word deur die verborge stervorming word geabsorbeer deur die stof en heruitgestraal in die infrarooispektrum teen golflengtes van om en by 100 mikrometer. Dit verduidelik die besonder rooi kleure wat met dié stelsels verbind word.

• Wolf-Rayet-sterrestelsels: Hulle is sterrestelsels waar ’n groot deel van die helder sterre Wolf-Rayetsterre is.

Bestanddele van ’n steruitbarsting

Die Antennae-sterrestelsels is ’n voorbeeld van ’n groot steruitbarsting vanweë die botsing tussen NGC 4038/NGC 4039. (Bron: Nasa/ESA)

Eerstens moet ’n steruitbarsting ’n groot voorraad gas beskikbaar hê om sterre te vorm. Die uitbarsting self kan aan die gang gesit word deur ’n nabye ontmoeting met ’n ander stelsel (soos met M81/M82), ’n botsing met ’n ander stelsel (soos met die Antennae) of ’n ander proses wat materiaal na die middel van die sterrestelsel forseer.

Uiterste toestande heers in ’n steruitbarsting. Die groot hoeveelheid gas beteken besonder groot sterre word gevorm. Jong, warm sterre ioniseer die gas (hoofsaaklik waterstof) om hulle en dit skep H II-gebiede. Groepe baie warm sterre is bekend as OB-verbindings. Dié sterre brand baie helder en baie vinnig, en sal moontlik as supernovas ontplof aan die einde van hul bestaan. Ná die supernova-ontploffing sal die uitgeworpe materiaal uitsit en ’n supernova-oorblyfsel word. Hierdie oorblyfsels reageer met die omliggende omgewing in die steruitbarsting (die interstellêre medium) en kan die terrein wees van natuurlik gevormde masers.

Deur nabygeleë steruitbarsting-sterrestelsel te ondersoek, kan ons meer leer oor die geskiedenis van die vorming en evolusie van sterrestelsels. Baie van die heel verafgeleë sterrestelsels in die Hubble-diepveld is byvoorbeeld bekende steruitbarsting-sterrestelsels, maar hulle is te ver om deeglik te bestudeer. Die bestudering van nabygeleë voorbeelde en hul eienskappe kan ons ’n idee gee van wat aan die begin van die heelal gebeur het omdat die lig wat ons nou sien, uitgestraal is toe die heelal veel jonger was. Ongelukkig is dié soort stelsel baie seldsaam in ons lokale heelal en meer volop verder weg – en dit is ’n aanduiding dat daar miljarde jare gelede meer van hulle was. Die sterrestelsels was toe ook nader aan mekaar en hul swaartekrag het dus ’n groter invloed op mekaar uitgeoefen.

Bekende steruitbarsting-sterrestelsel

Messier 82 is ’n tipiese steruitbarsting-sterrestelsel. Sy hoë vlak van stervorming is vanweë sy nabye ontmoeting met die nabygeleë spiraalstelsel Messier 81. Kaarte van die gebiede wat met radioteleskope gemaak is, wys groot strome neutrale waterstof verbind die twee stelsels, ook vanweë die nabye ontmoeting. Radiobeelde van die sentrale streek van M82 wys ook ’n groot aantal supernova-oorblyfsels wat ontstaan het nadat massiewe sterre wat in die steruitbarsting gevorm het, die einde van hul bestaan bereik het.

Bronne

• "Chandra :: Field Guide to X-ray Sources :: Starburst Galaxies". chandra.harvard.edu. Besoek op 29 Desember 2007.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Steruitbarsting-sterrestelsel.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia