Taalfossiel

'n Taalfossiel is 'n verouderde woord of geykte uitdrukking wat in 'n bepaalde verband geïsoleer geraak het en sodoende in versteende vorm in die taal bly voortleef. Hulle ondergaan dus nie die gebruiklike veranderinge waaraan ander woorde in die taal onderhewig is nie.^[1]^[2] Taalfossiele is dus argaïsmes wat in sekere vasgestelde vorme nog dikwels in die omgangstaal voorkom, alhoewel hulle nie meer in hul vroeëre algemene wyse gebruik word nie.

Voorbeelde

Die voorkoms van ou naamvalle

Taalfossiele ontsluit dikwels ou grammatiese naamvalle wat uit die moderne taal verdwyn het. In Afrikaans byvoorbeeld, het die naamvalsvorme grootliks verdwyn, maar hulle oorblyfsels is nog steeds in sekere taalfossiele te bespeur.

Genitief (tweede naamval)

So byvoorbeeld is in die geykte uitdrukking, 'n Steen des aanstoots ('n ernstige hindernis of 'n hinderlike persoon) die woord des die genitiewe (oftewel besitlike) naamval van die Nederlandse woord de (wat in Afrikaans die geword het en geen genitiewe verbuiging het nie).^[3]

Nog voorbeelde van ou genitiewe naamvalle is sweet des aanskyns, desnoods, snags en smorens asook die ou verdelingsgenitiewe iets goeds, wat wonders, niks lekkers en iets moois.^[4]

Datief (derde naamval)

Die datief of derde naamval is in baie tale een van die moontlike vorme van 'n indirekte objek, wat meestal die funksie van 'n meewerkende voorwerp weergee.

Voorbeelde van die datiewe naamval:

byderhand (by die hand, der is die versteende datiewe vorm vrouelik van die Nederlandse lidwoord de)
ter aarde bestel (tot die aarde bestel, ter is 'n verkorte vorm van te plus die datiewe lidwoordvorm der, vergelyk byvoorbeeld met die Duitse zur wat 'n verkorting van zu der is.)
ten slotte (ten is hier die verkorte vorm van te plus die datiewe Nederlandse lidwoord den manlik of onsydig, dws te den slotte. Die woord slotte is ook 'n versteende datiewe vorm van slot).

Infinitief

Enkele voorbeelde van uitdrukkings wat ou infinitiewe werkwoordsvorme gebruik:

Dis te hope dat sy sal kom.
Ek was jou gister te wagte.
Dis aan hom te danke dat ek nog lewe.

In moderne Afrikaans is die infinitief van hoop byvoorbeeld (om) te hoop en nie te hope nie.

Konjunktief (die aanvoegende wys)

Die aanvoegende wys (of konjunktief) is 'n werkwoordsvorm wat onder meer 'n wens, toegewing, aanwysing of aansporing uitdruk. Soos meeste ander naamvalle kom dit selde in Afrikaans voor.

U naam worde geheilig. (worde in plaas van word, dui aan dat dit die konjunktiewe vorm is en dus 'n wens uitdruk).
U wil geskiede. (Nog 'n voorbeeld van die konjunktiewe vorm waar 'n wens uitgespreek word).
Dit sy so. (sy, van die Nederlandse zij is die konjunktiewe vorm van die woord zijn wat die infinitief om te wees in Nederlands is. Die sin beteken dus: mag dit so wees).
Hoe dit al sy. (m.a.w. mag dit so wees)
Samesyn ('n voorbeeld waar syn, van die Nederlandse zijn, gebruik word, in plaas van wees, m.a.w. om saam te wees).
Danksy (van Nederlands dankzij wat kom van dank zij).
Hetsy (van Nederlands hetzij, het zij).
Tensy (van Nederlands tenzij vanaf ten zij, Die woord ten is hier 'n sametrekking van die klitikum t en en wat tesame nie beteken, m.a.w. as dit nie sou wees nie).

Nederlandse lidwoorde

Afrikaans het slegs een bepaalde lidwoord, naamlik die. Nederlands daareenteen het twee lidwoorde, de vir manlike en vroulike woorde en het vir onsydige woorde. Sommige Afrikaanse taalfossiele verklap hul oorsprong deurdat hulle nog die Nederlandse lidwoorde bevat.

Die Nederlandse lidwoord "de"

Wat de duiwel soek jy hier?
Wat de joos is nou weer verkeerd?

Ek was de hoenders in vir hom.

Die verkorte vorm van die Nederlandse lidwoord "het"

Die Nederlandse lidwoord het, kan verkort word tot 't, en kom dan ook so in sekere taalfossiele voor.

om't ewe (van Nederlands: om het even, oftewel in moderne Afrikaans: om dieselfde)
as't ware (konjunktiewe naamval, dus as dit sou wees en nie as dit was nie)
aan't skrywe (aan die skryf)

Oorblyfselfs van ou voornaamwoorde

Opsigself (van Nederlands op zichzelf, sigself verwys hier na die ou neutrale, refleksiewe voornaamwoord sig, waarvan die moderne Afrikaanse vorme onderskeidelik hom en homself sal wees).

Sien ook

Verwysings

↑ Personeel van die Johannes Calvyn Skool Bethal (2007) Afrikaans ons moedertaal – Taal- en spelreëls, Boekenhout. Webskakel Geargiveer 18 November 2015 op Wayback Machine.
↑ Barnes, Algernon Strange Valentine (1945) Afrikaanse grammatika en taalkunde vir Afrikaanssprekende leerlinge standerds VI-X : voorsien van taallyste, Bloemfontein : Nasionale Pers. Webskakel
↑ F.F. Odendal, R. H. Gouws (2005) HAT: verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal, Pearson South Africa. ISBN 978-1-86891-243-8
↑ Dirk Jacobus Potgieter (1930) Juta se nuwe Afrikaanse grammatika vir middelbare skole, Kaapstad : Juta. Webskakel

[:0-1] Personeel van die Johannes Calvyn Skool Bethal (2007) Afrikaans ons moedertaal – Taal- en spelreëls, Boekenhout. Webskakel Geargiveer 18 November 2015 op Wayback Machine.

[2] Barnes, Algernon Strange Valentine (1945) Afrikaanse grammatika en taalkunde vir Afrikaanssprekende leerlinge standerds VI-X : voorsien van taallyste, Bloemfontein : Nasionale Pers. Webskakel

[3] F.F. Odendal, R. H. Gouws (2005) HAT: verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal, Pearson South Africa. ISBN 978-1-86891-243-8

[4] Dirk Jacobus Potgieter (1930) Juta se nuwe Afrikaanse grammatika vir middelbare skole, Kaapstad : Juta. Webskakel

[1]

[2]

[3]

[4]