Woordvorming

Woordvorming is die naam vir twee nouliks verwante begrippe uit die leksikologie:

• Die ontstaan van heel nuwe woorde;
• 'n Bepaalde verandering in die struktuur van bestaande woorde, in besonder in die manier waarop hulle uit morfeme uitgebou word.

Meestal gaan dit om die tweede verskynsel. Ontlening van woorde uit 'n andere taal word in beginsel nie as woordvorming in die lenende taal beskou.

Die morfologie verwys spesifiek na die manier waardeur nuwe woorde deur middel van affikse gevorm word.

Vaste reëls vir woordvorming

Woordvorming volg allerlei reëls, wat in verskeie opsigte verskil:

• sommige is baie sistematies en ken feitlik geen uitsonderings nie, ander is erg onreëlmatig of tot slegs 'n paar woorde beperk;
• sommige is baie algemeen verspreid en verskil slegs per taal in hulle fynere eienskappe, ander is weer uniek vir 'n bepaalde taal;
• sommige is produktief, ander nie;
• soms is die resultate daadwerklik geleksikaliseer, dat wil sê opgeneem as aparte lemma in 'n woordeboek. Hierdie verskil van woord tot woord en verg meestal die nodige tyd totdat die woord volledig ingeburger is.

'n Woordvormingsprosedure is produktief wanneer die reël spontaan deur die taalgebruikers toegepas kan word om woorde te vorm wat hulle nog nooit voorheen gehoor, gesien of gebruik het nie, maar waarvan nietemin die betekenis volkome voordiehandliggend is, en hulle dus as gewone woorde begryp word.

'n Onproduktiewe reël verklaar die opbou van bepaalde bestaande woorde, maar kan nie vir die skepping van nuwe woorde ingespan word nie. Onproduktiewe reëls is die oorblyfsels van vroeër tye se produktiewe reëls.

'n Nuwe woord is geleksikaliseer as dit in die woordeboeke daadwerklik 'n apart lemma geword het; daarmee word dit ook amptelik erken. Dit kan die geval wees puur op grond van die betekenis, maar dikwels ook kry die betreffende woord spesifieke grammatikale eienskappe. Van onproduktiewe reëls is in beginsel alle resultate geleksikaliseer.

Woordvormingsprosedures waarvolgens woorde uit samestellende dele opgebou word, kan in die algemeen as volg onderverdeel word (ook kombinasies van hierdie gevalle is moontlik):

1. By 'n samestelling bestaan die woord uit andere woorde, bv. knie + val = knieval
2. By 'n afleiding of derivasie, bestaan die woord uit onderdele wat nie almal self woorde is nie, bv. beveel + -ing = bevalling;
3. By verbuiging of fleksie ontstaan 'n nuwe woord op die basis van 'n ander deur toevoeging of verandering van een of meer dele, meestal affikse, byvoorbeeld val + a→e = velle.

Die gevalle 2 en 3 is ook voorbeelde van woordparadigmas.

Heelwat innoverende verbuigings of vervoegings sowel as sommige afleidings – waarby die resultaat as 'n aparte woord beskou kon word – word egter nie as nuwe woorde beskou nie, maar as paradigmas van dieselfde grondwoord. So is val, geval en vallend almal vorme van dieselfde werkwoord, waartydens gevalle en opvallend as verskillende woorde beskou word.

Sien ook

• Neologisme

Literatuur

• De Haas, W. en M. Trommelen (1993): Morfologisch handboek van het Nederlands. Een overzicht van de woordvorming. ‘s Gravenhage: SDU Uitg. (Dié handboek bied 'n uitvoerige inventarisasie van woordvormingspatrone uit die hedendaagse Standaardnederlands.)