Wylie-transliterasie

Hierdie bladsy bevat Tibettaanse skrif. Sonder die regte lettertipe sal jy blokkies of snaakse tekens sien.

Wylie-transliterasie is ’n metode vir die transliterasie van Tibettaanse skrif met net die letters wat op ’n tipiese Engelse tikmasjien beskikbaar is. Dit is deur Turrell V. Wylie beskryf in die artikel A Standard System of Tibetan Transcription, wat in 1959 gepubliseer is. Dit het sedertdien ’n standaard-transliterasiestelsel in Tibettaanse studies geword, veral in Amerika.

Enige stelsel om Tibettaans in Latynse letters te skryf, kry te doen met ’n dilemma: die keuse om óf die klank óf die spelling korrek weer te gee. Dié twee metodes verskil aansienlik omdat die spelling in die 11de eeu gestandaardiseer is, maar die uitspraak voortdurend verander.

In vorige skemas is albei metodes gekombineer, wat daartoe gelei het dat nie een van die beoogde doele bereik is nie. Wylie-transliterasie is op die spelling gebaseer, en dit is die rede hoekom dit in akademiese en historiese studies aanvaar word. Dit gee glad nie die uitspraak van Tibettaanse woorde weer nie.

Konsonante

Die Wylie-stelsel translitereer Tibettaanse karakters soos volg:

T	W	IFA	T	W	IFA	T	W	IFA	T	W	IFA
ཀ	ka	[ká]	ཁ	kha	[kʰá]	ག	ga	[ɡà/kʰà]	ང	nga	[ŋà]
ཅ	ca	[tɕá]	ཆ	cha	[tɕʰá]	ཇ	ja	[dʑà/tɕʰà]	ཉ	nya	[ɲà]
ཏ	ta	[tá]	ཐ	tha	[tʰá]	ད	da	[dà/tʰà]	ན	na	[nà]
པ	pa	[pá]	ཕ	pha	[pʰá]	བ	ba	[bà/pʰà]	མ	ma	[mà]
ཙ	tsa	[tsá]	ཚ	tsha	[tsʰá]	ཛ	dza	[dzà/tsʰà]	ཝ	wa	[wà]
ཞ	zha	[ʑà/ɕà]	ཟ	za	[zà/sà]	འ	'a	[ɦà/ʔà]	ཡ	ya	[jà]
ར	ra	[rà]	ལ	la	[là]	ཤ	sha	[ɕá]	ས	sa	[sá]
ཧ	ha	[há]	ཨ	a	[ʔá]

In Tibettaanse skrif kan die konsonantgroepe in ’n lettergreep weergegee word deur middel van die gebruik van vooraan- of agteraangevoegde letters of deur bo- of onderstaande letters by die basiese letter. Die Wylie-stelsel maak nie ’n onderskeid tussen dié letters nie, want in die praktyk is geen dubbelsinnigheid moontlik volgens die reëls vir Tibettaanse spelling nie. Die uitsondering is die groep gy-, wat met óf ’n vooraangevoegde g óf ’n onderstaande y gespel word. In die Wylie-stelsel word ’n onderskeid gemaak deur ’n punt tussen ’n vooraangevoegde g en ’n begin-y te voeg.

Voorbeeld: གྱང "muur" is gyang, terwyl གཡང་ "afgrond" geskryf word g.yang.

Klinkers

Die vier klinkers (hier gevoeg by die basisletter ཨ) word soos volg getranslitereer:

ཨི  i

ཨུ  u

ཨེ  e

ཨོ  o

Wanneer ’n lettergreep nie ’n eksplisiete klinker bevat nie, word die letter a gebruik om die verstekklinker, "a", voor te stel.

Voorbeeld: ཨ་ = a.

Hoofletters

Baie vorige transliterasiestelsels het interne hoofletterskemas ingesluit deur byvoorbeeld die basisletter ’n hoofletter te maak in plaas van die eerste letter van ’n woord wanneer die eerste letter ’n vooraangevoegde konsonant is. Woorde in ’n Tibettaanse woordeboek word gerangskik volgens basisletters, en vooraangevoegde konsonante word dikwels nie uitgespreek nie; om te weet wat die basisletter is, gee dus ’n beter idee van die uitspraak. Sulke skemas was egter dikwels nie eenvormig nie, en is net gebruik wanneer die woord volgens Latynse skrif ’n hoofletter sou gewees het (byvoorbeeld aan die begin van ’n sin).

Omdat die nut daarvan beperk is en dit transliterasie bemoeilik, het Wylie gespesifiseer dat as ’n woord met ’n hoofletter geskryf moet word, die eerste letter ’n hoofletter moet wees, in ooreenstemming met die Westerse gebruik. Die naam van ’n spesifieke Boeddhisteskool, Kagyu, sal dus geskryf word Bka' brgyud en nie bKa' brgyud nie.

Eksterne skakels

Sommige van dié bladsye vereis ’n geïnstalleerde Tibettaanse lettertipe om reg te vertoon.

• Wylie, Turrell (1959). "A Standard System of Tibetan Transcription" Geargiveer 27 Januarie 2011 op Wayback Machine. Harvard Journal of Asiatic Studies, p. 261-267
• Wylie-transliterasie, by Nitartha International Geargiveer 23 Februarie 2005 op Wayback Machine
• Staatsbibliothek Berlin – A standard system of Tibetan transcription
• Toets Tibettaanse lettervertoon (tik Wylie in)