Afrikaanse gesegdes uit die Middeleeue

Talle gesegdes wat uit die Middeleeue dateer en in die destydse Germaanse tale gebruik is, word vandag nog in Afrikaans gebruik. Die oorspronklike oorsake wat tot hierdie spreekwoorde gelei het, is vir vele gebruikers van vandag onbekend, deels omdat die alledaagse lewe in die moderne wêreld so veel anders uitsien as in die Middeleeue, en deels ook omdat Suider-Afrika nie die ontwikkelinge en belewenisse van die Europese Middeleeue meegemaak het nie.

Voorbeelde

In die bres tree

Betekenis: Om in 'n tyd van nood bystand te verleen.

Om 'n vesting soos 'n kasteel te kan verower moet 'n mens gewoonlik gate in die mure slaan. 'n Gat in 'n vestingmuur word ook 'n bres genoem. Soos vele militaristiese terme is dit afgelei van die Franse woord brèche, wat opening of gleuf beteken. Vir die verdedigers is 'n bres hoogs gevaarlik, aangesien die aanvallers sal probeer om daardeur binne te dring en die vesting aan die brand te steek. Voordat daar weer gepoog kan word om die bres met boumateriaal toe te maak, moet iemand "in die bres tree" om dit teen die aanvallers te verdedig. Indien die opening redelik smal is, is die eerste keuse gewoonlik dat 'n ridder in die bres staan, om die gat soos 'n ysterprop toe te stop.

Die hef in die hand te hê

Om leiding te neem.

'n Swaardhef

"Hef" verwys oorspronklik na die handvatsel van 'n stuk gereedskap of wapen, soos 'n swaard, mes of dolk.

Iemand in die harnas jaag

Om iemand kwaad te maak.

'n Harnas wat in 'n kasteel ten toongestel word.

'n Harnas is deel van 'n ridder se wapenrusting. Om iemand dus in sy harnas te jaag, was om hom so kwaad te maak dat hy wil baklei.

Om iets uit die hoed uit te trek

Om met iets onverwags vorendag te kom.

Die vermoede mag bestaan dat hierdie spreekwoord uit die sirkus kom, spesifiek die bekende toertjie van kulkunstenaars om 'n wit konyn uit 'n hoed te trek. Die oorsprong van hierdie gesegde kon egter veel dieper in die verlede geskied. Boogskutters het die gewoonte gehad om onder hulle helms, sogenaamde ysterhoede of plaasvervangerboogsnare saam te dra. Indien 'n boogsnaar sou breek, kon hulle dus 'n nuwe boogsnaar uit die hoed trek en oor die boog span. So kon hulle sonder wesenlike vertraging voortgaan. Omdat die nuwe snare nie sigbaar was nie, kom die vinnige herstelwerk vir die vyand verbluffend voor, waarvolgens die spreekwoord vandag nog hierdie karakter bevat.

Om iemand in die steek te laat

Om iemand in 'n kritiese oomblik te verlaat.

In 'n veldslag was 'n ridder nie alleen nie. Hy is bygestaan deur krygsknegte en veral deur sy knaap, wat hom moes versorg en ondersteun. Die knaap moes in 'n geveg naby sy heer bly, om aan hom hulp te kan verleen indien hy beseer word. Die knaap het ook 'n plaasvervangerperd en -lans bereid gehad. Indien hierdie helper, op wie die ridder moes staatmaak, onbekwaam of lafhartig was, het hy die ridder alleen oorgelaat aan die aankomende lansdraende vyande. Hy laat hom dus in die steek van die aankomende lanse.

Om iets in die skild te voer

Om geheime planne of oogmerke met slegte bedoelinge te hê.

Heraldiese wapens was soos naamborde in die middeleeue. As gevolg van al die wapenrusting wat gedra is, kon mens kwalik 'n ridder daarsonder identifiseer. Ridders is dus identifiseerbaar gemaak deur kleurryke simbole op hul skilde en helms. Hieruit kon afgelei word of hulle vriend of vyand was. Wanneer 'n gewapende ridder 'n vesting betree, voer hy niks goeds in die skild nie, anders sou hy met ope visier gekom het.

Om blou bloed te hê

Om adel te wees.

In die middeleeue was 'n bruingebrande vel, in teenstelling met huidige skoonheidsideale waarvolgens dit aantreklik geag word, eerder verteenwoordigend van armoede en 'n lae sosiale status. Die arbeidende bevolking het meestal in die ope lug gewerk, en het so onvermydelik 'n sonbrand opgedoen. Die adellikes daarenteen het eerder tyd in die skadu's van hulle herehuise bestee, en het dus 'n meer blas velkleur gehad. Hierdie wit, ongebrande velkleur het mettertyd 'n statussimbool geword. 'n Mens se are is meer sigbaar onder 'n blas vel, en hulle bekom ook 'n meer blou skynsel, sodat mens sowaar kon glo dat daar blou bloed in hulle vloei.

Om vir iemand die hoed af te haal

Om iemand se prestasie te erken of eer.

Vroeër was 'n hoed 'n statussimbool aangesien hy die vrye burgers van die knegte onderskei. 'n Kneg sou dit nie waag om 'n hoed te dra nie, vir hulle is hoogstens 'n mus as aanvaarbaar beskou. Nog tot relatief onlangs in die 20ste eeu het 'n man oor 'n sekere ouderdom nie sonder 'n hoed die huis verlaat nie, en is dit onhoflik beskou om die hoed te dra wanneer iemand begroet word. Die lig van die hoed is al sedert die 13de eeu 'n bekende hoflike groetgebaar. Om mens se hoed vir iemand te lig is dus 'n simboliese gebaar van ondergeskiktheid, en dus om eer te betoon.

Iets aan die groot klok hang

'n Kerkklok van die kerk Mölln, in die distrik Demmin, Mecklenburg-Vorpommern, Duitsland.

Om inligting openbaar te maak.

In die Middeleeue is belangrike vergaderings deur die slaan van die kerkklok ingelui. Die gesegde lui dus oorspronklik "aan die groot klok slaan", maar word dan mettertyd verbind met die Duitse gesegde "etwas höher hängen" (Om iets hoër te hang) om dan "aan die groot klok te hang" te word. Eintlik is iets nooit aan die klok gehang nie.

Die duimskroewe aandraai

Duimskroewe vanuit die 17de eeu; Märkisches Museum, Berlyn.

Om iemand onder groot druk te plaas.

In die middeleeue kon 'n veroordeling slegs deur twee ooggetuies of deur 'n belydenis plaasvind. In die stryd teen kettery laat Pous Innocentius IV vir die eerste maal foltering toe as 'n geldige middel om skulderkennings te bedwing. 'n Persoon kon nie bloot willekeurig gemartel word nie, maar moes deur 'n regsproses gevoer word. Eers is die foltering beskryf, dan is die persoon die martel-instrumente gewys, en daarna is die "ligtere" martelmetodes aangewend, waaronder die duimskroewe. As dit nie voldoende was nie, is op meer drakonies metodes staatgemaak.

Om iemand te brandmerk

Om iemand bloot te stel of te beskuldig.

Vrylopende vee word gebrandmerk om hulle eienaar aan te dui. In die middeleeue is dit aan misdadigers gedoen om hulle langdurig te kenteken. Bedrieërs en geldvervalsers is eers gebrandmerk, en met 'n tweede oortreding laat verdrink. Swaar oortreders, wat met die dood veroordeel is, is met 'n spesifieke kenteken, 'n gestileerde wiel of galg, gebrandmerk.

Aan die kaak stel

'n Kaak in die Middeleeuse Mark in die kasteelpark van Bergedorf, Pillory, Duitsland.

Om slegte dade te openbaar.

Die kaak was 'n Middeleeuse stellasie, gewoonlik van hout gemaak, waarop misdadigers vasgebind en tentoongestel is, sodat almal kon weet van hulle wandade.

Om nie ongeskore daarvan af te kom nie

Om 'n iemand nie te verskoon nie.

Dit is moontlik dat hierdie gesegde verwys na skaapskeerdery, waarvolgens 'n skaapskeerder nie sekere skape ongeskore sal laat nie. Daar is egter ook 'n tweede moontlike verklaring, wat te doen het met strawwe om iemand te onteer. In die middeleeue was dit 'n groot skande vir 'n man indien sy manlike sier, met ander woorde sy baard of hare, afgeskeer is. Dié skeerdery is ook aangewend wanneer mense letterlik aan die kaak gestel is, insluitend vroue.

Om iemand die Leviete voor te lees

Om kragtig 'n mening uit te spreek.

Rondom die jaar 760, stel die biskop van Metz 'n kerkwet ('n sogenaamde kanon) volgens die gebruik van die Benediktynse monnike. Daaglikse gemeensame gebed, sang, skriflesing, bekerings en aandagsoefeninge sou die selfbeheersing en dissipline versterk. Klaarblyklik is dit bedoel as reaksie op die versaking van die priesters in die bisdom om aan morele verwagtinge gebonde aan hul rol te voldoen. Tydens die daaglikse skriflesing, is veral vers 26 uit die 3rde boek van Moses, Levitikus, gelees, aangesien dit voorskrifte vir die priesters van die Israeliete, die sogenaamde Leviete, bevat. Hierdie reëls vir die priesterskap, moes só gereeld (dan en later) gelees gewees het, dat daaruit die spreekwoord ontstaan het.

Praat van die duiwel

Demone, op opdrag van die duiwel, Lusifer, moedig mense aan tot wellus en begeerte. Van Matfre Ermengau in die Breviari d'amor, 1288.

Wanneer iemand oor wie gepraat word, skielik opdaag.

In die Middeleeue is geglo dat die duiwel sal verskyn wanneer mens sy naam uitspreek.

So bang soos die duiwel vir 'n slypsteen / knapsak

Om baie bang vir iets te wees

Volgens 'n oorlewering moet die duiwel as straf 'n slypsteen draai as hy 'n dronk man laat verongeluk.

Die vrees vir 'n knapsak het 'n ander oorlewering as oorsprong: Dit is gegrond op 'n ou Vlaamse verhaal oor 'n smid wat sy siel aan die duiwel verkoop het. 'n Weergawe van hierdie verhaal het reeds in 1587 in Frankfurt verskyn in Johann Spiess se Historia von D. Johann Fausten. Die smid oorreed die Duiwel om homself klein te maak sodat hy in 'n knapsak kan pas, waarna die smid die knapsak toemaak en dit, tesame met ander mense van die dorp, op 'n aambeeld platslaan. Vandaar is die duiwel bang vir 'n knapsak.

Die lepel in die dak steek

Om te sterf.

'n Houtbak met 'n houtlepel, vanuit die 15de eeu. Oberhausmuseum, in Passau, Duitsland.

'n Duitse variant is "Den löffel abgeben" ("Die lepel afgee"), wat dieselfde beteken. In die Middeleeue was dit gebruiklik om met die hande te eet. Die gebruik van 'n vurk is afgekeur, omdat die duiwel 'n vurk gebruik het. Tesame met 'n mes, waarmee brood en vleis gesny is, was 'n lepel, om sop en brog mee te eet, die enigste ander eetgereedskap. In die Middeleeue het elke familielid sy eie houtlepel gehad, wat na die maal gewas en weggebêre of weggesteek is. So 'n houtlepel is gewoonlik lewenslank besit en is dus tot 'n simbool van die lewensduur geword. 'n Persoon wat die lepel afgee, moes dus waarskynlik gesterf het, om dit nie meer te benodig nie.

Die Suid-Afrikaanse variant verwys dan na 'n kenmerkend verskynsel in huise met lae dakke. Skynbaar was vroeër in huise sonder kaste die gewoonte om na ete jou lepel in die dak te steek. In Drente was dit de vork neerleggen, in Limburg is die paplepel weggelê, in dialektiese Engels is die lepel in die muur gesteek, in die Nederduits van Berghaus is die lepel weggesmyt, en in Mecklenburg is die lepel in die wand gesteek. Ou prente toon lepels wat in leerringe teen die muur hang.

Om die spyker op die kop te tref

Om iets presies op die regte plek te tref of om tot die punt van 'n bespreking te kom.

Alhoewel dit klink asof hierdie gesegde aanvanklik deur 'n timmerman gebruik is, is dit so vanselfsprekend dat in daardie beroep 'n hamer 'n spyker op die kop sal tref dat dit kwalik tot 'n spreekwoord kon lei. Die oorsprong blyk eerder na die teikenbord terug te verwys. Deesdae is die middelpunt gewoonlik 'n swart kol, met die nommer 12 daarop. Met historiese teikens was daar 'n spyker in die middel. Die persoon wat dus hierdie spyker sou tref, byvoorbeeld met 'n strydbyl of 'n pyl, het dus 'n perfekte kolskoot gemaak.

Om lugkastele te bou

Onrealistiese of idealistiese toekomsverwagtinge.

Die eerste bekende opgetekende gebruik in Nederlands is eers in 1735. Die Duitse variant is "Luftschlösser bauen". Reeds in die 16de eeu is die Duitse gesegde "Schloss in der luft" gebruik wat later tot die huidige variant verander het.

Iemand oor die kole haal

Om iemand te berispe.

'n Ou strafgebruik uit die Middeleeue was om 'n persoon te dwing om sy onskuld te bewys deur kaalvoet oor gloeiende kole te loop. As hy gebrand het, was hy skuldig.