Anaxagoras

Anaxagoras (Grieks: Ἀναξαγόρας, Anaxagoras, "meester van die byeenkoms";) (Clazomenae, Ionië, 500 v. Chr. - 428 v. Chr.) was 'n voor-Sokratiese Griekse filosoof en sterrekundige. Anaxagoras was die eerste filosoof wat die filosofie van Ionië na Athene gebring het. Hy het gepoog om 'n wetenskaplike beskrywing van die ellips, die meteoriet, die reënboog en die son te gee. Hy is egter daarvan beskuldig dat hy die gevestigde godsdiens van sy tyd ondermyn wat hom genoodsaak het om na Lampsakus te vlug.

Anaxagoras
Anaxagoras, detail van 'n fresco in die pilaargang van die Nasionale Universiteit van Athene
Gebore	ca. 510 v.C. Clazomenae
Oorlede	ca. 428 v.C. Lampsacus
Nasionaliteit	Antieke Griekeland
Vakgebied	natuurlike filosofie
Beïnvloed deur	Milesiese skool
Invloed op	Archelaus, Perikles

Anaxagoras is bekend daarvoor dat hy die kosmologiese konsep nous (verstand), as 'n ordeningsmag, geskep het. Hy beskou materie as bestaande uit 'n oneindige hoeveelheid van onvernietigbare primêre elemente. Die skepping en verdwyning van elemente word deur hom toegeskryf aan onderskeidelik vermenging en skeiding van dié onvernietigbare primêre elemente.

Lewensverloop

Hy is gebore in Clazomenae in Klein-Asië. Alhoewel hy Grieks was, het hy moontlik as 'n soldaat in die Persiese leër gedien toe Clazomenae onder bedwang gebring is tydens die Ioonse opstand.

In sy jeug (c. 464–461 vC) verhuis hy na Athene wat besig was om die sentrum van die Griekse kultuur te word. Hy het daar gewoon vir ongeveer dertig jaar. Perikles, 'n staatsman in Athene het Anaxagoras bewonder en die digter Euripides is deur hom begeester om 'n belangstelling in die wetenskap te ontwikkel.

Anaxagoras bring die natuurwetenskaplike tradisie van Ionië na Athene. Sy waarneming van buiteruimse liggame en die val van meteoriete lei tot die formulering van nuwe teorieë oor die universele orde. Hy poog om wetenskaplike verduidelikings vir die ellips, die meteoriet, die reënboog en die son te gee. Die son beskryf hy as 'n massa brandende metaal, groter as die Peloponnese skiereiland. Die ruimteliggame beweer hy is massas klip wat losgeskeur het van die aarde en aan die brand gesteek is deur vinnige rotasie. Hierdie teorieë bring hom in konflik met die populêre godsdiens van sy tyd. Anaxagoras se sieninge oor sake soos die buiteruimse liggame word beskou as gevaarlik.

Teen ongeveer 450 (v.C.) word Anaxagoras gearresteer deur Perikles se politieke opponente op die klag dat hy godsdienstige sieninge van sy tyd oortree. Dit het Perikles se mag van oortuiging geverg om sy vrylating te bewerstellig. Hy is egter gedwing om te verhuis van Athene na Lampsakos in Troad (c. 434–433 v.C.). Daar sterf hy dan om en by 428 v.C. Die inwoners van Lampsakos rig daar 'n altaar "Verstand en Waarheid" op ter nagedagtes aan hom en het die herdenking van sy dood vir baie jare daarna gevier.

Kosmologiese teorie

Volgens Anaxagoras bestaan alle dinge (materie) van die begin. Maar aanvanklik het dit bestaan as baie klein fragmente van hulself, oneindig in hoeveelheid en onlosmaakbaar verbind. Alle dinge het bestaan in hierdie massa maar in 'n deurmekaar en onherkenbare vorm. Daar was sade (spermata) of miniature van byvoorbeeld koring, vlees en goud in die primitiewe mengsel, maar hierdie dele wat bymekaar hoort volgens hul geheel (die homoiomereiai van Aristoteles), moes onttrek word van die komplekse massa voor hulle 'n spesifieke naam of karakter kon verkry. Verstand reël die skeiding van wat bymekaar hoort en nie bymekaar hoort nie; panta chremata en omou eita nous elthon auta diekosmese. Hierdie spesifieke element genoem verstand (nous), was nie minder beperk deur die chaotiese massa, maar, anders as die logos van Herakleitos, staan dit suiwer en onafhanklik (mounos ef eoutou), 'n element van fyner tekstuur, in al sy manifestasies en oorals dieselfde. Hierdie subtiele agent, beskik oor alle kennis en mag, is veral beskou as in beheer van alle vorme van lewe.

Verstand veroorsaak beweging. Dit roteer die primitiewe mengsel, beginnende by een punt en stelselmatig brei dit uit totdat dit tot die realitiet of dan die kosmos se bestaan lei. Maar die beste poging ten spyt, kan die oorspronklike vermening van dinge nie heeltemal ongedaan gemaak word nie. Nie een ding in die wêreld word oombliklik geskei nie, soos deur 'n hou van 'n byl nie.

Aristoteles beskuldig Anaxagoras daarvan dat hy nie onderskei tussen nous en psyche nie, terwyl Sokrates (Plato, Phaedo, 98 B) beswaar maak dat sy nous slegs 'n deus ex machina is en dat Anaxagoras weier om ontwerp en kennis aan die konsep toe te skryf.

Anaxagoras beskyf ook die fases in die proses om van die oorspronklike chaos na die huidige situasie te beweeg. Die skeiding tussen koue mis en warm eter was die eerste wat die chaos verbreek het. Die toename in koue, gee aanleiding tot water, aarde en klippe. Die sade van die lewe sweef in die lug wat deur reën aarde toe gebring word om vegetasie te produseer. Diere, insluitende die mens, het ontstaan van die warm en vogtige klei.

Belang van Anaxagoras se denke

Anaxagoras se denke dui op 'n keerpunt in die geskiedenis van filosofie. Hy het daartoe bygedra dat filosofiese spekulasie van die kolonies van Griekeland geskuif het na Athene. Sy teorie van klein onderdeeltjies van voorwerpe (materie) en sy klem op die meganiese prosesse in die daarstelling van orde, het die weg gebaan vir latere atomies-gebaseerde teorieë. Anaxagoras se klem op die orde wat daargestel word deur intelligente verstand suggereer die teorie dat die natuur die werkstuk is van ontwerp.

Bron

• Hierdie artikel sluit teks in van die Encyclopædia Britannica, Elfde Uitgawe, 'n publikasie wat in die publieke domein is.

Eksterne skakels

• Artikel deur Patricia Curd in die Stanford Encyclopedia of Philosophy