Bao

Bao is ’n tradisionele mankala-bordspeletjie wat in die meeste lande in Oos-Afrika gespeel word, onder meer Kenia, Tanzanië, Comoro, Malawi en Burundi. Dit is die gewildste onder die Swahili-volke van Tanzanië en Kenia; die naam "Bao" kom uit Swahili en beteken "bord" of "bordspel". In Tanzanië word ’n "Bao-meester" hooggeag. In Malawi bestaan nog ’n weergawe van die spel, Bawo, wat die Yao-woord is.

Bao-spelers in Zanzibar.

Bao is ’n gewilde weergawe van mankala omdat dit ’n ingewikkelde en strategies gevorderde spel is. In Zanzibar en Tanzanië bestaan twee weergawes: ’n moeiliker een vir gevorderde spelers (Bao la kiswahili, "Bao van die Swahili-volk") en ’n makliker een (Bao la kujifunza, "Bao vir beginners"). Verskeie ander mankalas bestaan in Oos-Afrika en dele van die Midde-Ooste wat soortgelyk aan Bao is, soos Hawalis in Oman en Omweso in Oeganda.

Amptelike toernooie word in Tanzanië, Zanzibar, Kenia en Malawi gehou en sommige lande het Bao-verenigings.

Geskiedenis

Dit is nie presies seker waar en wanneer die spel ontstaan het nie omdat die borde van hout gemaak word en argeologiese vondste nie lig op die saak kan werp nie. Sommige glo die borde met ’n vierkante holte op sekere plekke is die ware Bao-borde omdat dit die enigste mankalabord is wat dit het. Die oudste bord wat vandag bekend is, kom uit Malawi en is in ’n Britse museum. Dit dateer uit nie vroeër as 1896 nie. Een van die eerste mense wat daaroor geskryf het, is die Britse oriëntoloog Thomas Hyde, wat die spel in 1658 in Comoro gesien het.

Vanweë die spel se sterk bande met die Swahili-kultuur en by gebrek aan historiese bewyse, word aanvaar Bao het aan die Swahili-kus (van Tanzanië en Kenia) ontstaan en dat dit van daar af versprei het.

Reëls

Soos met die meeste tradisionele speletjies die geval is, is Bao-reëls mondelings oorgedra en dus is daar verskeie plaaslike weergawes. Die invloedrykste beskrywing van die reëls kom van die bordspelkenner Alex de Voogt, wat dit tussen 1991 en 1995 geskryf het; dit is gebaseer op aanwysings van Bao-meesters in Zanzibar.

Toerusting

’n Tradisionele Bao-bord van Zanzibar. Soos met die meeste tradisionele borde is gewone holtes (mashimo) rond, terwyl huise (nyumba) vierkantig is.

Bao is geskoei op ’n mankalabord en bestaan uit vier rye van agt holtes elk – in Swahili word die holtes mashimo (enkelvoud: shimo) genoem. Elke speler se kant van die bord bestaan uit twee aangrensende rye holtes.

Sommige holtes wat ’n spesifieke rol in die spel speel, het spesiale name. Die vierde holte van regs in die binneste ry van elke halwe bord word die nyumba ("huis") of kuu ("hoof") genoem; op die meeste tradisionele borde is hulle vierkantig, terwyl die ander holtes rond is. Die eerste en laaste holte van die binneste ry word die kichwa ("kop") genoem, terwyl die naam kimbi van toepassing is op beide die kichwa en die holtes reg langs hulle (dus die tweede en die tweede laaste holte in die binneste ry).

Elke speler het 32 eenderse "sade". Die aanvanklike plasing van die sade onderskei verskillende weergawes van die spel van mekaar.

Plasing

Die aanvanklike plasing van sade in Bao la kiswahili.

In Bao la kiswahili plaas elke speler aanvanklik ses sade in die nyumba, en nog twee sade in die twee holtes regs van die nyumba. Al die oorblywende sade word "in die hand" gehou. In Malawi word agt sade in die nyumba geplaas. Elke speler het dus óf 22 óf 20 sade wanneer die spel begin. Hierdie sade word op die bord geplaas in die eerste fase, bekend as die namua-fase.

In Bao la kujifunza word al die sade aan die begin van die spel op die bord geplaas en het die spelers geen sade in die hand nie; daar is dus nie ’n namua-fase nie.

Namua

In die namua-fase begin elke speler sy skuif deur een van die sade in sy hand op die bord te plaas. Die saad moet in ’n nie-leë holte in die teenstander se binneste ry geplaas word.

’n "Merker" is ’n holte in die binneste ry oorkant ’n nie-leë holte van die teenstander. As die eerste saad in ’n merkerholte geplaas word, vind ’n "verowering" plaas en die speler se beurt word ’n mtaji-beurt genoem. Andersins is dit ’n takata-beurt. ’n Speler moet verower as hy kan. In ’n mtaji-beurt kan ander verowerings gedoen word deur te "saai" (sien onder); in ’n takata-beurt word verowerings nie toegelaat nie.

Verower en saai

As ’n verowering plaasvind, neem die speler al die sade uit die verowerde holte van sy teenstander en saai hulle in sy eie rye. Die eerste saad moet in ’n kichwa gesaai word; as dit in die regter-kichwa gesaai word, moet die ander sade linksom (antikloksgewys) gesaai word; as dit in die linker-kichwa gesaai word, moet regsom (kloksgewys) gesaai word. Om dié rede is die regter-kichwa ook bekend as die "antikloksgewys-kichwa" en die regter-een as die "kloksgewys-kichwa".

Die keuse van uit watter kichwa hy wil saai, word aanvanklik aan die speler oorgelaat, met ’n paar uitsonderings. As ’n verowering in enige kimbi plaasgevind het, moet die speler uit die naaste kichwa begin saai.

Malawiese kinders sit op die strand en speel Bao.

Terwyl die speler saai, vind ’n nuwe verowering plaas elke keer dat die laaste saad in enige individuele saaiing in ’n merker geplaas word. Die saai van die verowerde sade moet weer vanuit ’n kichwa begin. In so ’n geval kan die speler nie kies uit watter kichwa hy wil saai nie – as die verowering in ’n kimbi plaasvind, moet hy van die naaste kichwa begin saai; andersins moet hy die huidige rigting (links- of regsom) behou.

Sy beurt eindig wanneer die laaste saad in ’n saaiing in ’n leë holte gegooi word.

Mtaji-fase

Wanneer al die sade in die spelers se hand op is, is die namua-fase oor en begin die "mtaji"-fase. Dis belangrik om te weet dat die woord "mtaji" vir beide ’n beurt en ’n fase in die spel gebruik word; die twee betekenisse moenie verwar word nie. Let ook op dat die spel in Bao la kujifunza met die mtaji-fase begin omdat daar geen sade in die spelers se hand is nie.

In die mtaji-fase begin ’n speler sy beurt deur al die sade te haal uit enige holte wat minstens twee sade inhet, en dan saai hy hulle (links- of regsom). As die laaste saad van hierdie eerste saaiing in ’n merker gegooi word, begin ’n mtaji-beurt, met dieselfde reëls as hierbo beskryf. Weer eens: as die merker ’n kimbi is, word van die naaste kichwa af gesaai, anders moet die speler die rigting van die spel behou.

Nes in die namua-fase moet ’n speler verower as hy kan.

As die eerste saaiing nie tot ’n verowering lei nie, is die hele beurt ’n "takata"-beurt, nes in die namua-fase. In dié geval moet ’n spleler uit ’n holte in die binneste ry begin saai as hy kan.

’n Spesiale reël is dat as die eerste saaiing uit ’n holte met meer as 15 sade is, sal die beurt altyd takata wees ongeag of die laaste saad in ’n merker val of nie.

Die nyumba

In Bao la kiswahili is daar ekstra reëls wat met die nyumba verband hou. Eerstens, as die saaiing in ’n takata-beurt in die nyumba eindig, is die beurt oor (sade kan nie uit die nyumba gesaai word nie). Tweedens, as die saaiing in ’n mtaji-beurt in die nyumba eindig, en die nyumba is nie ’n merker nie, mag die speler kies of hy die inhoud van die nyumba verder wil saai en of hy sy beurt wil beëindig. Derdens, as die speler in die mtaji-fase sy beurt begin deur uit die nyumba te saai, kan hy net twee sade uit die nyumba saai eerder as die hele inhoud. Dit word "belastingheffing" op die nyumba genoem.

Die nyumba verloor sy spesiale eienskappe die eerste keer dat sy inhoud gesaai word (belastingheffings uitgesluit), dus die eerste keer dat ’n speler kies om in die mtaji-beurt uit die nyumba te saai.

Daar is verskeie variasies op bostaande reëls.

Einde van die spel

Die spel eindig óf wanneer ’n speler geen sade in sy binneste ry oorhet nie óf as hy geen skuif meer kan maak nie. In albei gevalle verloor hy die spel.

Eksterne skakels

• CHAMIJADA Geargiveer 6 Januarie 2017 op Wayback Machine, die Dar es Salaam-vereniging vir Tradisionele Speletjies se Bao-reëls en ander inligting
• Bao-reëls in Malawi
• De Voogt se reëls en ontleding van Bao Geargiveer 6 Augustus 2011 op Wayback Machine
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia