Blaar

'n Blaar is 'n plantorgaan wat aangepas is om sekere belangrike hooffunksies te verrig, soos fotosintese, transpirasie en respirasie. Blare neem sonlig en koolstofdioksied op en die groen blaarselle gebruik dit saam met water om energieryke koolhidrate, byvoorbeeld stysel, deur die proses van fotosintese op te bou. Om dit te kan doen, is die blaarskyf meestal plat sodat dit baie sonlig kan absorbeer, en dun sodat gaswisseling maklik tussen die blaarselle en die atmosfeer kan plaasvind.

'n Blaar

Blare gee ook waterdamp af deur 'n proses wat as transpirasie bekend staan ('n proses wat voordele en nadele vir 'n plant inhou). Verder gee blare ook koolstofdioksied af en neem dit suurstof op tydens respirasie. Omdat die blaar aan wind en weer blootgestel is, besit dit versterkende weefsel om dit te beskerm en are om dit te versterk en te beskerm. 'n Dorsiventrale blaar is 'n algemene soort blaar waar die bokant verskil van die onderkant.

'n Tipiese enkelvoudige blaar bestaan uit 'n groot, plat deel, die blaarskyf, wat deur middel van 'n blaarsteel aan die stingel van die plant verbind is by 'n knoop. Die xileem en floëem van die blaarsteel word in die are van die blaarskyf voortgesit. Die blaarskyf vertoon 'n verskeidenheid vorme, byvoorbeeld ellipties, lintvormig of eiervormig. Soms is dit op verskillende maniere ingesny, byvoorbeeld getand, gegolf of gesaag. Die blare van verskillende plante kan uitgeken word aan hul blaarvorm, blaarrande, blaarpunte, blaarbasisse, bearing, blaarstele, en so voorts. Die kenmerke van blare is 'n belangrike hulpmiddel by die uitkenning en klassifisering van plante, maar is in hierdie opsig nie so belangrik soos die kenmerke van die blomme van die plant nie.

Blaarstand

Ondersoek die beblaarde stamme van verskillende plante. Dit is opmerklik dat die blare nie alleen in grootte en vorm verskil nie, maar ook ten opsigte van hoe hulle aan die stam gerangskik is. Elke plantsoort het ʼn bepaalde patroon van blaar-rangskikking, wat as 'n metode van uitkenning gebruik kan word. Die blare kan in pare teenoor mekaar gerangskik wees. Hulle is dan teenoorstaande. As meer as twee blare op dieselfde hoogte groei, word die kring van blare wat gevorm word 'n krans genoem, en die blare is kransgewys gerangskik. Blare kan ook afwisselend gerangskik wees.

Afwisselende blare kan in twee rye groei, met elke blaar aan die teenoorgestelde kant van die stam as die een bo en die een onder hom. Heel dikwels is hulle in 'n spiraal gerangskik, wat ook 'n reëlmatige patroon het. Jy kan hierdie patroon sien as jy die puntjie van een blaar afsny om hom te merk, en dan van bo af al langs die stam afkyk om nog een te soek wat in presies dieselfde rigting wys. Hierdie patroon sal homself herhaal, onafhanklik van watter blaar jy kies om mee te begin. Die studie van hoe blare aan ʼn stam gerangskik is, word fillotaksie genoem.

Hierdie reëlmatige rangskikking van blare is veral vir die plantkundige baie gerieflik, want dit is sy werk om plante te klassifiseer. Maar die eintlike doel hiervan is natuurlik om te verseker dat die blare nie in mekaar se pad is nie, sodat elkeen die grootste moontlike hoeveelheid lig kan kry. Lig is vir plante lewe, aangesien dit noodsaaklik is vir die wonderlike proses van fotosintese waardeur groen plante voedsel opbou uit eenvoudige chemiese bestanddele.

Epifiete is plante wat op ander lewe Hulle is nie parasiete, soos voëlent, wat hul voedsel uit die gasheer kry nie, maar gebruik die takke van takke van bome en ander plante as stutte om teen op te groei. Epifiete het baie water nodig, en kom dus in vogtige, tropiese woude voor. Maar selfs daar moet hulle nog buitengewone metodes ontwikkel om water op te gaar. Party van die blare van die Dixidia rafflesiana is “bekers” waarin water versamel word. 'n Wortel groei uit die stam tot in elke beker en absorbeer die water en ook voedsame bestanddele van insekte wat in die water verdrink het en daar ontbind.

Die Brasiliaanse palm, Raphia taedigera, het die grootste blare in die wêreld. Die steel van die blaar word sowat 4 m lank, en die blaar self tot 20 m - lank en meer as 9 m breed. Hierdie palm groei waar dit baie warm en klam is, en die stam word baie lank voordat die wonderlike, veeragtige blare hul verskyning maak. Op hierdie wyse kom hulle gouer in die lig, wat vir hul lewensprosesse noodsaaklik is.

Die blare van die pluisdistel sit teenoor mekaar aan die stam en is aan die onderkant vergroei om 'n kom te vorm. Reënwater word in hierdie kom opgegaar en gedurende droë tye deur die plant opgeneem. Die botaniese naam Dipsacus beteken “dorstig". Die lede van die aalwynfamilie kom in die warm, droë streke van ons land voor. Hul blare is verdik en bestaan uit 'n massa sponsagtige selletjies waarin water oor lang tydperke opgegaar kan word. Die opperhuid of kutikula van die blaar is dik en horingagtig, met min stomata of huidmondjies, om te voorkom dat water uit die blare verdamp. Plante wat op hierdie wyse aangepas is om in 'n droë klimaat te leef, staan bekend as vetplante.

Bou en funksies

Die blaar bestaan uit 'n blaarskyf (Iamina), 'n blaarsteel (petiolus) en 'n blaarskede (ook bekend as blaarvoet). Die blaarsteel of blaarvoet ontbreek by sekere plante en die blaar word dan 'n sittende blaar genoem (byvoorbeeld kanferfoelie). 

Soms kom daar ook aparte steunblaartjies (stipulea) aan die voet van die blaar voor (byvoorbeeld die roos). Dié steunblaartjies is soms vergroeid, soos by die suring. By die grasfamilie (soos ook die hawerplant) groei die blaarskede rondom die stingel en ontbreek die blaarsteel heeltemal. By grasse kom daar 'n tongetjie (liguia) tussen die blaarskyf en die blaarskede voor. Aan die vorm en grootte hiervan word die verskillende grassoorte uitgeken.

In die skerp hoek wat deur die blaar en die stingel by houtagtige plante gevorm word, word 'n okselknop aangetref. Dit bestaan uit 'n kort steelstuk met een of meer gedeeltelik ontwikkelde blare wat deur stewige skubbe omhul is om dit teen koue, uitdroging en diere te beskerm. In die volgende jaar ontwikkel dié okselknoppe volledig en vervang dit die blare wat in die winter afgeval het.

Die blaarskyf bestaan uit 'n geraamte van blaarnerwe of are. Die weefsels tussen die are word bladmoes (mesofil) genoem. Die vaatbundels in die blaarnerwe is vir die vervoer van water en soute na die blaar verantwoordelik, asook vir die wegvoer van die organiese stowwe wat deur fotosintese gevorm is. Die bo- en onderkant van die blaar word deur 'n huid bedek wat uit 'n enkele laag selle bestaan en die epidermis heet. Die eintlike blaarweefsel (bladmoes) bestaan uit verskillende lae palissadeweefsel (palissadeparenchiem). Dit is selle wat dig teen mekaar sit en wat baie bladgroenkorrels (chloroplaste) besit. Dis hulle wat die fotosinteties-aktiewe pigment chlorofil bevat. Die sponsweefsel (sponsparenchiem) word onder die palissadeweefsel aangetref. Dit bestaan uit onreëlmatige selle wat minder chloroplaste bevat en deur die intersellulêre holtes (lugruimtes) van mekaar geskei is. Dié holtes word met 'n asemholte verbind wat vlak onder die epidermis geleë is en in die huidmondjies uitmond.

Huidmondjies

'n Huidmondjie (stoma, mv. stomata) kom in die epidermis voor en bestaan gewoonlik uit twee halfmaanvormige sluitselle wat 'n spleetopening van wisselende groottes vorm. In teenstelling met die omliggende epidermisselle bevat die sluitselle van die huidmondjies chloroplaste. Fotosintese kan dus hier plaasvind. Die buitewand van die spleetselle is meer elasties as waar die spleet vorm, sodat die selle kan uitswel onder spanning van wateropname en sodoende die spleet (en dus die huidmondjie) kan ooptrek.

As die spanning in die sluitselle afneem, gaan die huidmondjie toe. Met dié meganisme kan die plant die afskeiding van water en koolsuurgas (transpirasie) reguleer. Verdamping vind hoofsaaklik aan die onderkant van die blaar plaas, waar die meeste huidmondjies geleë is. Die bokant van die blaar word deur 'n was- of vetlagie (cuticula) bedek om dit teen oormatige verdamping en gevolglike uitdroging te beskerm. Net by waterplante met drywende blare soos die waterlelie lê die huidmondjies aan die bokant van die blaar omdat verdamping uit die aard van die saak nie aan die onderkant kan plaasvind nie.

Behalwe die verdamping van water is die blaar ook vir die proses van fotosintese verantwoordelik. Dit is die proses waar die plant stysel (koolhidrate) uit water en koolsuurgas opbou en waarby sonlig as energiebron gebruik word.

Blaarvorming

'n Enkelvoudige blaar bestaan uit een blaarskyf, en 'n saamgestelde blaar het 'n aantal blaarskywe. Die aantal okselknoppe dui aan of dit een saamgestelde blaar of afsonderlike blare is. Saamgestelde blare het net een gemeenskaplike okselknop, terwyl afsonderlike blare elk sy eie okselknop het.

In die blaarskyf vorm die nerwe 'n bepaalde patroon. Kenmerkend van eensaadlobbiges is dat daar 'n aantal nerwe uit die hoofnerf aan die voet van die blaar ontspring wat dan parallel met die hoofnerf oor die blaar loop (byvoorbeeld tulp, iris). Die meeste tweesaadlobbiges het veernerwige blare. Die nerwe vertak reëlmatig oor die hele oppervlak van die blaar. By handvormige blare loop die nerwe vanuit die blaarvoet na die eindpunt van die blaar, soos by die klimop en pronkertjie. Die vorm van die blaarskyf is kenmerkend van dié plantsoort.

Insnydings

Die blaarrand kan gaaf of ingesny voorkom. Soms is die insnydings diep in die blaarskyf in. By die insnyding van die blaarrand is daar die volgende moontlikhede: gesaag (roos), gekartel (Australiese frangipani), getand (stokroos) en gegolf (malva). Dieper insnydings in die blaarskyf' het hand- of veervormige blaarskywe tot gevolg, afhangende van hoe die nerwe loop. By enkelvoudige blare word daar na veerlobbig of handlobbig verwys wanneer die insnyding nie tot teen die hoofnerf is nie (eik, klimop), en van veerspIetig of handspletig as die insnyding byna aan die hoofnerf raak (esdoring, Amerikaanse eik).

As die insnyding so diep is dat dit byna deur die hoofnerf loop, is die blare veerdelig of handdelig. Loop die insnyding deur tot by die hoofnerf, is die blad saamgesteld. Hiermee word 'n groot aantal moontlike blaarvorms onderskei. Die kastaiingboom se blaar is geveerd, handvormig saamgesteld. Ertjies het 'n eweredig geveerde blaar: daar is nie 'n blaartjie aan die voorpunt nie. Die blaar van die es is weer ongelyk geveer, en daar is wel 'n bo-blaartjie teenwoordig.

Behalwe dié twee vorms is daar nog 'n afgebroke geveerde blaar soos by die aartappel en tamatie, waar die opeenvolgende pare blaartjies in grootte verskil, en 'n dubbel geveerde blaar soos dié van die varing. By dié plante is die blaartjies self ook geveer. Die blaartjies van 'n saamgestelde blaar kan op hul beurt ook ingesny wees. Die es het byvoorbeeld ongelyk geveerde, gesaagde blare.

Dimorfie

Die blaarvorm is oorerflik, maar onder die invloed van die omgewing kan daar veranderinge intree wat veroorsaak dat daar verskillende blaarvorms aan één plant voorkom (dimorfie). Die duidelikste voorbeeld van dimorfie is die waterranonkel (Ranunculus aquatilis). Die blare bo die water is effens gelob, terwyl dié wat onder die water gedompel is, fyn verdeel is. Ook die invloed van lig kan vormverandering bewerkstellig. By die beukeboom word onderskei tussen son- en skadublare.

Die selle van die palissadeweefsel van die skadublare is langer en die sponsweefsel bestaan uit meer sellae as die sonblare. Om hierdie rede kan daar ook in die skadublare genoeg fotosintese plaasvind. Die grasklokkie het normaalweg kortgesteelde, lang blare. Op donker plekke is die blare egter rond met lang stele. Die blaaroppervlakte is vergroot sodat daar genoeg fotosintese in die skadu kan plaasvind.

Besondere blaarvorms

Daar is 'n aantal plante waarvan die blare so ingrypend verander het dat dit byna nie meer herkenbaar is nie. By droogteplante (xerofiete) soos kaktusse is die blaar tot 'n stekel verklein om verdamping so ver moontlik uit te skakel. Die stingel het hier skyfvormig geword en het die fotosintesefunksie van die blaar oorgeneem. Iets soortgelyks word by die denneboom aangetref. Hier is die blaar tot 'n enkele naald verklein.

Dis nie net die blaarvorm wat by droogteplante drasties verander het om die plant by die omgewing te laat aanpas nie. Die blare bevat ook min huidmondjies, daar is 'n dik waslaag op die blaar soos by vetplante, die blare is behaar soos by die geranium of is opgerol soos by die besembos. By dié plant is die blare na onder opgerol sodat die huidmondjies in 'n holte lê. Die lug in dié holte word vinnig met die waterdamp versadig en só word verdamping beperk.

lnseketende plante het 'n spesiale soort blaar. Die bekerplant (genus Nepenthes) het bekervormige bladorgane. Die binnewande hiervan is glad en bevat kliere wat 'n verteringsap afskei. Die sondou (genus Drosera) se blare het tentakels waarmee dit insekte vang en verteer.

By klimplante verander die blaar in 'n rank (soos die pronkertjie) wat as hegorgaan dien.

Blaarmetamorfose kom by blomplante voor om voortplanting te bewerkstellig. Die kleur en die vorm van die blare word aangepas om insekte te lok om met bestuiwing te help.

Lewensduur

Blare het nie 'n lang lewensduur nie; byvoorbeeld, bladwisselende plante verloor teen die winter al hulle blare. Voordat hulle hulle blare verloor afgooi, hou hulle eers die belangrike stof chlorofil terug. Dit is die groen pigment in die blaar. Die kleurstowwe karotien (geel, rooi, oranje) en xantofil (bladgeel) bly in die blaar agter, en dit verklaar die verkleuring van die blare in die herfs. Die verdwyning van die chlorofil uit die blaar is 'n reaksie op die korter dae teen die einde van die somer. Wanneer al die groen stof uit die blaar verdwyn het, vorm die plant 'n lagie kurkweefsel tussen die stingel en blaar om die wond te bedek wanneer die blaar verloor word.

Nie alle plante verloor hul blare in die winter nie, Die naaldvormige blaar van die den kan tot 4 jaar oud word. Ou blare val dwarsdeur die jaar af. Dié verskynsel tref 'n mens ook in die trope aan, waar daar nie 'n bepaalde rusperiode bestaan nie. Baie tropiese boomsoorte verloor dus dwarsdeur die jaar hul ou blare.

By die blare van tweesaadlobbige plante kom een of meer hoofare voor. Wanneer een hoofaar met syare voorkom, is die groter are veervormig gerangskik. As 'n hele aantal hoofare onderskei word, is die groter are handvormig gerangskik. By eensaadlobbige plante, byvoorbeeld die grasfamilie, loop die are parallel om 'n parallelarige bearing te vorm.

Bronne

• KENNIS, 1980, ISBN 079810824X, volume 1, bl 42 - 44
• Senior Biologie, Du Toit, Van Rensburg, Du Toit, Botha, Van der Merwe, Volschenk, Van der Westhuyzen, De Kock, Niebuhr. Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk, 1989.
• Wêreldspektrum, Vol. 3, 98-101, ISBN 0 908409 44 3

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Blaar.
• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir blaar.