Chansonnier

Chansonnier ("liedereboek", afgelei van Frans chanson "lied") is 'n Franse term wat vanaf die 18de eeu gebruiklik geword het om na 'n manuskrip- of gedrukte versameling van Oksitaans-Provensaalse troebadoerliriek (chansons of liedere) te verwys, analoog met die Spaans-Kastiliese cancionero, die Italiaanse canzoniere en die Duitse Liederhandschrift. Chansonniers, wat tussen 1230 en die vroeë 14de eeu saamgestel is (aanvanklik veral in Noord-Italië, later ook in Oksitanië, Noord-Frankryk en Katalonië), vorm die belangrikste laat-Middeleeuse interpretasie van troebadoer- en trouvère-musiek wat op die tydstip van publikasie gewoonlik tussen enkele dekades en rofweg honderd jaar oud was. Die belangrikste chansonniers uit die 13de eeu bevat die monofoniese toonsettings van troebadoer- en trouvère-liriek. In latere kompendia kom ook polifoniese toonsettings voor.

Die 13de eeuse Manuscrit du Roi (Koningshandskrif) is een van die belangrikste chansonniers met meer as 600 tekste. Die versameling word in die Bibliothèque nationale de France te Parys bewaar

Vanaf die 17de eeu is die term gebruik om na die Middeleeuse lieddigters in die tydperk tussen die 12de en 14de eeu te verwys wat in Frans as trouvères en in Provensaals as trobadors (troebadoers) bekend gestaan het om 'n terminologiese onderskeiding tussen hulle en die digters van heldedigte te maak.

13de eeuse troebadoer-manuskripte is van die oudste bekende versamelings van Europese liriese digkuns wat in 'n volkstaal geskryf is en die eerstes in Oksitaans wat wêreldlike eerder as religieuse werke bevat. Die groot aantal en verskeidenheid liedere, gereelde wysigings en verbeterings wat daaraan aangebring is, besondere aandag wat aan die verskillende genres en die toeskrywing aan outeurs gegee is, die vertroudheid met die literêre geskiedenis en omvattende, goed deurdagte en sorgvuldig uitgevoerde rubrikasies (handgeskilderde of -geskrewe versierings, aanmerkings of onderstrepings in rooi ink) getuig van die dubbele natuur van chansonniers - as boek, eerder nog as blote kompendium en liederebundel, en as gesogte kunswerk vir versamelaars.

So is dikwels meerdere kopieë of latere goedkoper uitgawes van 'n oorspronklike kodeks vervaardig. Italiaanse en Okitaanse kodekse uit Languedoc, wat ietwat later ontstaan het, het as voorbeeld gedien vir 14de eeuse Italiaanse versamelings van liriese werke en as belangrike bronboeke vir Middeleeuse Italiaanse meesterdigters, insluitende Dante Alighieri en Petrarca. Oksitaanse digkuns en Franse romanses was in die 13de en 14de eeu hoogs gewild in hoofse kringe in Noord-Italië waar hulle prestige en literêre legitimiteit aan 'n selfbewuste adelsklas verskaf het.

Veertig chansonniers is uit die Middeleeue oorgelewer. Die vroegstes hiervan, 'n groep chansonniers wat tussen 1254 en omstreeks 1300 saamgestel is, is òf in die werkswinkels van Venesië, Padua en Treviso vervaardig, dikwels deur Oksitaanse skrywers, òf kort daarna na Italië gebring. Meer as die helfte van 14de eeuse manuskripte is eweneens in Noord-Italië vervaardig. Die vroegste manuskripte uit die Veneto dui daarop dat die tekste destyds reeds 'n status behaal het wat deur die Franse sosioloog en sosiaalfilosoof Pierre Bourdieu (1930−2002) as "kulturele kapitaal" beskryf is. Hul samestellers het die kodekse nie as suiwer kompendia of katalogusse beskou nie, maar 'n nuwe, komplekse waarde en betekenis daaraan gegee deur ensiklopediese inligting by die liedtekste te voeg.

Saam met die lirieke is biografiese besonderhede van digters, die historiese ontwikkeling van genres en dié van adellike howe gedokumenteer wat sowel die trobador-liedkuns asook die kunstenaars bevorder het. Die hipotese, waarvolgens Oksitaanse poësie as gevolg van die kruistog teen die Albigense (1209−1229) sy gehore verloor en veel van sy vitaliteit sou ingeboet het, word deur hierdie ontwikkeling bevraagteken. Blykbaar was daar groter belangstelling in die geskrewe vorm van liedere en in versamelings daarvan. Die verlies van onafhanklikheid en prestige, wat met die Noord-Franse inval verbonde was, het die voorkeur vir plaaslike digkuns nog aangewakker en 'n deskundiges aangedryf om die kulturele geskiedenis van Oksitanië te dokumenteer.

Vir sy Italiaanse weldoeners het hierdie vreemde digkuns nie net as statussimbool en voorbeeld vir poësie in Italiaans gedien nie, maar dit was ook 'n welkome nuwe medium om politieke propaganda te versprei in 'n tyd toe die Lombardiese Liga en die pousdom gemeenskaplik in verset gekom het teen die Heilige Romeinse keiser Frederik II se beleid van politieke integrasie van alle ryksdele onder sy onmiddellike gesag.

Die belangstelling van Italiaanse kant vir die maatskaplike en kulturele konteks, waarin Oksitaanse poësie ontstaan en gefloreer het, is ongewoon in hierdie tydperk, gegewe die onlangse karakter van die literêre verskynsel en tematiek. So word aangeneem dat Oksitaanse digters in die laat 12de eeu liriese en biografies-kulturele materiaal, wat hulle self aan die belangrikste howe en geleerde instellings van hul tuisland versamel het, na Italië saamgebring het. Veral in Venetiese scriptoria of skryfateljees is groot moeite gedoen om luukse manuskripte op vellum, 'n soort kosbare perkament van ongelooide dierhuid, saam te stel om die tradisies veilig in materiële vorm te bewaar. Die vroegste tekste is dikwels op 'n hoogs georganiseerde wyse saamgestel en sorgvuldig volgens genre en digter geïndekseer. Die biografieë van digters, wat in die chansonniers verskaf word, is die belangrikste historiese bronne ten opsigte van troebadoerliriek.

Vidas en razos

Die biografiese prosatekste val in twee kategorieë, sogenaamde vidas en razos (alhoewel die twee nie altyd suiwer van mekaar onderskei kan word nie). Vidas is meestal volgens dieselfde retoriese formaat saamgestel wat historiese geloofwaardigheid aan hulle verleen en vermeld die digter se naam, sy herkoms, sy literêre talente, sy beskermhere en bevorderaars, die verhaal van sy groot liefde, die sukses of mislukking daarvan, en die digter se afsterwe. Biografiese gegewens kann in sommige gevalle nogtans fiksioneel wees. Skrywers doen in elk geval moeite om die digter binne die hele konteks van hoofse digkuns te beskryf om die interpretasie van sy poëtiese sangkuns te vergemaklik en lewer ook kritiek op sy literêre werk. Die term vida kom uitsluitlik in 14de eeuse werke voor.

Razos, die tweede kategorie van biografiese kommentare, lewer terminologiese probleme op aangesien razo dikwels as sambreelterm gebruik word wat vidas kan insluit. Die term het sy etimologiese wortel in die Latynse ratione(m) en word in die betekenis van "inleiding, verklaring, kritieke kommentaar, onderwerp, agtergrond of glosse" gebruik.

Razos is in die algemeen omvangryker as vidas en volg geen vaste retoriese skema nie. Dikwels word aanhalings of selfs die hele lied, wat ter sprake is, daarby ingesluit. Razos word in 13de eeuse manuskripte aangetref, maar kom nie so vaak voor soos die korter vidas nie. Hulle gewildheid het blykbaar toegeneem namate troebadoerstudies 'n vaste en algemeen aanvaarde literêre vorm aangeneem het. Razos kann as onafhanklike verhale uit eie reg beskryf word. Soms bevat hulle verwysings na vidas met opmerkings soos "Soos u reeds verneem het…" om dan voort te gaan met 'n beskrywing van die redes en omstandighede waarin die betrokke lied geskryf is.

Die glosse en biografieë van troebadoers, wat vir die gehore aan Noord-Italiaanse howe saamgestel is, het grondleggende betekenis as die geskrewe vorm van 'n kollektiwee kulturele gedagtenis. Die skrywers van hierdie prosatekste laat die persoonlikhede agter die liedtekste na vore tree en skep sodoende die eerste literêre geskiedenis in 'n Europese volkstaal. Volgens hul literêre kritiek en waardering word 'n ranglys van Middeleeuse digters saamgestel; die helderste digtersterre - onder wie Bertran de Born, Arnaut Daniel en Sordello - leef voort om belangrike rolle in Dante se Commedia te speel en ingang te vind tot Petrarca se Trionfi.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Chansonnier.