Geelsug

Geelsug (Engels Jaundice, van jaune, Frans vir geel) is 'n aandoening waartydens die vel en slymvliese 'n gelerige kleur kry. Die oorsaak hiervan is 'n oormaat galpigment (bilirubien) in die bloed. Daar word algemeen tussen drie tipes geelsug onderskei:

• Hemolitiese geelsug word veroorsaak deur abnormale bloedafbreking as gevolg van onder andere vergiftiging, bloedsiektes of die toedoening van die verkeerde tipe bloed gedurende 'n bloedoortapping.

Geelsug
Klassifikasie en eksterne bronne
’n Gelerige kleur veroorsaak deur hepatiese geelsug.
ICD-10	R17
ICD-9	782.4
DiseasesDB	7038
MedlinePlus	003243
MeSH	D007565
Mediese waarskuwing

• Obstruktiewe geelsug ontstaan weens die afsluiting van die galbuise. Dit kan deur galstene of deur 'n ander obstruksie soos 'n gewas veroorsaak word. Die opgedamde bilirubien en gal kan dan nie op die normale manier uit die bloed geskei word nie.

• Gedurende hepatiese geelsug is die lewer nie in staat om bilirubien uit die bloed te verwyder nie, as gevolg van een of ander aandoening van die lewer. Die algemeenste aandoening is die virusinfeksie hepatitis A en B.

Soos vermeld, veroorsaak geelsug dat die vel en die slymvliese van 'n geelsuglyer 'n geel kleur kry as gevolg van 'n abnormaal hoë gehalte van bilirubien (galkleurstof of galpigment). Geelsug tree te voorskyn as die bilirubiengehalte van die bloed vier keer hoër is as normaal. Die eerste simptoom daarvan kan in die sklerae of wit van die oë waargeneem word.

Bilirubien is 'n afbrekingsproduk van hemoglobien of rooi bloedkleurstof. Hemoglobien maak die opneem van suurstof in die longe en die vervoer daarvan deur die liggaam moontlik. Wanneer die hemoglobien vrygelaat word uit afgebreekte rooibloedliggaampies, word dit omgesit in biliverdien, wat yster bevat. Hierná word yster en globien afgesplit en word biliverdien gereduseer tot bilirubien. Hierdie chemiese reaksies vind plaas in die selle van die retikuloëntoteliale stelsel (RES), 'n netwerk van selle met 'n ingewikkelde funksie. Die grootste konsentrasie daarvan kom in die beenmurg en milt voor, maar word ook elders in die liggaam gevind.

Bilirubien word deur die bloed na die lewer gevoer. Die Nederlandse internis Albert Abraham Hijmans van den Bergh (1869-1943) het in 1917 ontdek dat bilirubien, wat deur die lewer saam met die gal uitgeskei word, 'n ander chemiese samestelling het as dié bilirubien wat nog nie deur die lewer uitgeskei is nie. Dit het geblyk dat bilirubien in die lewer gekoppel word aan glukuronsuur. Hierdie bilirubien word gekonjugeerde of saamgestelde bilirubien genoem, in teenstelling met gewone bilirubien. Dit is onder andere van belang by die onderskeiding van meganiese en dinamiese geelsug. Eersgenoemde word veroorsaak deur stuwings in die galgange of as die lewerweefsel beskadig word, en die tweede deur verhoogde bloedafbreking of deur lewerweefsel wat swak funksioneer.

Dinamiese geelsug word gekenmerk deur te veel gewone bilirubien in die bloed, terwyl daar by meganiese geelsug te veel saamgestelde bilirubien in die bloed is. Die galkleurstof word saam met die gal in die derm uitgestort as 'n reaksie op die teenwoordigheid van voedsel. Deur bakterieë, wat altyd in groot getaIIe in die derm voorkom, word die saamgestelde bilirubien gereduseer tot urobiliogeen. Daaruit ontstaan weer mesobilirubinogeen en sterkobilinogeen. 'n Deel van die sterkobilinogeen word weer deur die dermwand in die poortaarstelsel opgeneem, waar dit of direk met die gal uitgeskei word of tot bilirubien geoksideer word. 'n Derde moontlikheid is dat sterkobilinogeen afgeskei word in die bloedvate wat uitmond in die onderste holaar en dan deur die niere uitgeskei word. Hierdie prosesse geskied gelyktydig in die liggaam. Die voedselreste en dooie bakterieë word laer af in die derm volledig met sterkobilinogeen gemeng, waaraan die kleur van die ontlasting toe te skryf is. Die kleurlose uro- en sterkobilinogeen word gereduseer tot 'n oranjebruin gekleurde urobilien en sterkobilien. Die siklus van die galkleurstof (derm-poortaar-Iewer-derm) word die interohepatiese kringloop (enteron="derm" , hepar="lewer") genoem. In hierdie siklus kan 'n aantal afwykings voorkom wat verantwoordelik is vir verskillende soorte geelsug.

Oorsake in die bloed

Pasgebore baba wat fototerapie ondergaan om neonatale geelsug te behandel

Die normale lewensduur van 'n rooi bloedliggaampie (eritrosiet) is ongeveer 100 dae. Wanneer hierdie lewensduur verkort word deurdat 'n groot aantal rooibloedliggaampies afgebreek word, word die bilirubien verhoog, sodat dit soms nie deur die lewer verwerk kan word nie, Hierdie verhoogde konsentrasie in die bloed bring mee dat die weefsels deurdrenk word met bilirubien, 'n toestand wat tot gevolg het dat die vel en slymvliese van die geelsuglyer geel vertoon. Bloedarmoede of anemie, veroorsaak deur die afbraak van bloed, word hemolitiese anemie (bloedgeelsug) genoem en 'n aangebore en verwerfde vorm word onderskei. Die belangrikste siekte wat uit die aangebore vorm voortspruit, is die erflike sferositose, waar die rooibloedliggaampies klein en bolvormig (sferies) vertoon en swak bestand is teen veranderinge in die osmotiese druk en teen meganiese invloede.

Sekelselanemie, 'n erflike afwyking wat veral by swartmense voorkom, kan gepaard gaan met geelsug. Die kenmerkendste verskynsel is dat die ronde rooi bloedliggaampies sekelvormig word wanneer die suurstofkonsentrasie in die rooibloedliggaampies daal. Hemolitiese anemie kan 'n komplikasie wees van 'n siekte in die bloed of in die organe wat bloed vervaardig, maar word ook deur allerlei ander siektes en siektetoestande soos vergiftiging, favisme (favaboonanemie) en infeksies (byvoorbeeld malaria), deur 'n bloedoortappingsreaksie en deur resusantagonisme veroorsaak. Soms kan geen oorsaak vir die siekte gevind word nie.

Konstitusionele hiperbilirubinemie is 'n afwyking waarby 'n aangebore, abnormaal hoë konsentrasie van bilirubien in die bloed voorkom, 'n toestand wat met geelsug gepaard kan gaan. Hierdie afwyking kom veral by jong mans voor, maar het die neiging om met verloop van tyd te verbeter.

Oorsake in die lewer en die galkanale

Verskeie lewersiektes kan die oorsaak wees van geelsug of die sogenaamde intrahepatiese geelsug. Die leek assosieer geelsug in die eerste plek met lewerontsteking soos hepatitis infectiosa en serumhepatitis. Hierdie siektes in inderdaad dikwels die oorsaak van geelsug.

Intrahepatiese geelsug kan ook ontstaan as gevolg van lewersklerose, wat byvoorbeeld deur chroniese alkoholisme veroorsaak word. Ander oorsake is lewerbeskadiging deur geneesmiddels, infeksiesiektes (byvoorbeeld die siekte van Pfeiffer), geelkoors, die siekte van Weil en sifilis. Afwykings in die galafvoerstelsel veroorsaak posthepatiese geelsug. Hierdie stelsel bestaan hoofsaaklik uit 'n afvoerkanaal (ductus choledochus), wat van die lewer na die twaalfvingerderm (duodenum) loop en voorsien is van 'n sykanaal. Aan die einde van hierdie derm is daar 'n sakvormige orgaan, naamlik die galblaas. As die afvoer gestrem word, kan die lewer steeds gal produseer totdat die druk te hoog word: hierna tree geelsug in en word die ontlasting kleurloos omdat geen sterkobilien gevorm word nie. Soms word die galafvoer al in die lewer self belemmer, deurdat die galkanaaltjies diggedruk word as gevolg van 'n ontsteking wat 'n swelling veroorsaak. Verder kan die infeksieproses tot 'n afsluiting lei. Dikwels word hierdie afsluiting veroorsaak deur 'n galsteen (cholelitiase of galsteensiekte). Hoe hierdie stene gevorm word, is nie presies bekend nie.

Daar is verskillende soorte galstene: suiwer cholesterolstene, suiwer pigmentstene, cholesterol-pigmentkalkstene en kombinasiestene, wat 'n samestelling van genoemde stene is. Galstene kom veral voor by vet, middeljarige vrouens. Indien die stene in die galblaas voorkom, is die galkanale van die lewer na die derm steeds oop. As die hoofkanaal egter afgesluit word, is gal afvoer nie meer moontlik nie. Die afsluiting kan ook slegs gedeeltelik wees. Stene in die hoofkanaal is meestal afkomstig van die galblaas. Van daar word dit deur die beweging van die wand van die galblaas en die sykanaal na die ductus choledachus gevoer. Dit veroorsaak tipies 'n hewige pyn. Een van die belangrikste funksies van gal is die splitsing of afskeiding van die vet in voedsel. Pasiënte wat aan hul gal ly, kan in die algemeen nie vetterige soort kos eet nie. Hulle is gewoonlik op 'n dieet en as die pasiënt wel galstene het, moet dit gewoonlik operatief verwyder word.

Bronne

• Dr. Jan van Elfen (1993), Dokter in die Huis, Tafelberg Uitgewers, ISBN 0624032345, bl. 200
• Wêreldspektrum, Volume 7, bl.179-181, ISBN 090840941 9