Lewer

Die lewer is een van die essensiële organe van diere. Dit lê regs onder die diafragma en word beskerm deur die onderste ribbes. Die lewer is nie net die grootste orgaan in die liggaam nie, maar is ook een van die veelsydigste en essensieelste. Meer as 500 verskillende funksies van die lewer is al ontdek.

Dit sluit onder meer in galsekresie, die uitruiling van stowwe, metabolisme, detoksikasie, barging van noodsaaklike stowwe, opbreking van rooi bloedselle, fagositose asook sintese van protrombien en fibrinogeen, wat by bloedstolling betrokke is.

Embriologie

Ongeveer 18 dae na bevrugting kan die lewer reeds in die embrio onderskei word. Die embrio kan as 'n gekromde, buisvormige struktuur voorgestel word. In die lumenwand is daar verskeie instulpings, waarvan die lewer en die pankreas van die belangrikste is.

Embriologies ontstaan die lewer dus onder meer as 'n uitgroeisel van die epiteel van die middelderm en vorm sodoende 'n uitwendige klier van die spysverteringstelsel In die ongebore kind is die lewer van groot belang omdat dit in groot mate verantwoordelik is vir die vorming van bloedselle. Tien weke na bevrugting maak die lewer 10% van die totale massa van die embrio uit, maar daarna neem die massavermeerdering van die lewer af in verhouding tot die groeitempo.

By geboorte maak die lewer slegs 5 % van die totale massa van die baba uit. Die vorming van bloedselle word in hierdie stadium deur ander organe oorgeneem, maar indien nodig, kan die lewer hierdie funksie van bloedselvorming weer oorneem.

Ondersoek

Om vas te stel of die lewer doeltreffend funksioneer, kan verskeie lewerfunksieproewe gedoen word. Die volgende is die belangrikste:

- Die broomsulfaleïentoets (BSP). Broomsulfaleïen word in 'n aar ingespuit, gaan dan deur die lewer en word met 'n bepaalde snelheid via die gal uitgeskei. Die broomsulfaleïenkonsentrasie van die bloed word na 'n bepaalde tyd bereken.

- Die bilirubientoets, wat gebruik word om die bilirubienkonsentrasie van die bloed te bepaal.

- Die bepaling van urobilinogeen en urobilien (afbraakprodukte van bilirubien) in die urine.

- Die bepaling van die hoeveelheid proteïene in die bloed en die samestelling daarvan, bekend as die proteïenspektrum. Die bepaling van die protrombiengehalte van die bloed.

- Die bepaling van alkaliese fosfatase, serumglutamaatoksalaattransaminase (SGOT), serumglutamaatpiruvaat-transaminase (SGPT) en serumlaktaatdehidrogenase (SLDH), wat almal ensieme is waarvan die konsentrasie in serum afneem tydens lewerselafbraak, galstuwing en ander lewersiektes.

Bogenoemde toetse word roetinegewys gedoen. Daar is egter nog ander tegnieke, byvoorbeeld die direkte monsterneming van gal uit die ductus choledochus, of die laparoskopie-tegniek, waar 'n buis deur 'n opening in die buikwand gesteek word en waardeur die lewer dan bekyk en ondersoek kan word.

Selfs mini-chirurgie kan so toegepas word. Verder is daar ook 'n aantal röntgenologiese metodes wat gebruik word vir lewerondersoeke. Dit is selfs moontlik om 'n lewerbiopsie te doen, dit wil sê 'n klein stukkie lewerweefsel word verkry en mikroskopies ondersoek. So 'n stukkie weefsel kan tydens 'n operasie verkry word of deur middel van 'n holnaald wat deur die buikwand gesteek word.

Daar is ook 'n tegniek ontwikkel om vas te stel of daar 'n onreëlmatige verspreiding van die lewerweefsel is. 'n Klein hoeveelheid radioaktiewe stof word toegedien en met behulp van 'n Geiger-Müllerteller word die verspreiding daarvan gevolg.

Lewersiektes

Ontsteking van die lewer kom dikwels voor maar is gewoonlik nie te ernstig nie en klaar vanself op. Die ontsteking kan egter chronies word en dan staan die toestand bekend as lewersirose. Lewersirose word gekenmerk deur die vernietiging van die lewerweefselstruktuur, wat meebring dat die lewer swakker funksioneer. Benewens sirose is ook lewerkanker, galwegontsteking en lewerabsesvorming ernstige siektes. Lewerontsteking (hepatitis, infektiewe hepatitis) kom die algemeenste voor en word gewoonlik deur 'n virusinfeksie veroorsaak.

Hepatitis epidemica (besmetlike geelsug) word veroorsaak deur die hepatitis-A-virus, wat deur die ontlasting versprei en deur direkte kontak oorgedra word. Dit is gewoonlik jong mense wat hierdie siekte in skole, kasernes en tuis opdoen. Serumhepatitis word deur die hepatitis-B-virus veroorsaak. Oordrag geskied deur middel van die bloed, gewoonlik deur 'n spuitnaald wat na gebruik nie gesteriliseer is nie. Die duur van albei tipes hepatitis is ongeveer dieselfde maar die inkubasietyd van serum hepatitis is 1 tot 6 maande, terwyl dié van besmetlike geelsug 10 tot 40 dae is.

Immuniteit kan teen die A-virus opgebou word, maar die teen die B-virus geld ongeveer net een jaar. By pasiënte met serumhepatitis word die Australiese antigeen in die bloed aangetref. Hierdie antigeen kan deur ŉ immunologiese reaksie aangetoon word. Pasiënte met chroniese lewerontsteking en lewerkanker het ook soms hierdie antigeen in hulle bloed. Tydens die inkubasieperiode van besmetlike geelsug sowel as serumhepatitis toon die pasiënt griepsimptome, wat met veluitslag en/of pyn in die gewrigte gepaard gaan.

Daarna begin die vel geel vertoon as gevolg van 'n styging van die bloedbilirubien. Die lewer is vergroot en wanneer daarop gedruk word, is dit pynlik. Die ontlasting is lig van kleur, terwyl die urine donker is weens baie urobilien en urobilinogeen daarin. Die beskadigde lewerselle veroorsaak dat baie lewerensieme in die bloed afgegee word. Die siekte is gewoonlik 3 weke op sy ergste en die meeste pasiënte is na 6 tot 8 weke heeltemal genees. Die siekte kan soms baie ernstig wees en daar is 1 % sterfgevalle. Soms kom die geelsug nie duidelik na vore nie en is galstuwing die enigste simptoom.

'n Nuwe infeksie kan ook opgedoen word terwyl die voorafgaande geelsug nog nie heeltemal opgeklaar het nie en dit kan tot ernstige lewerselafbraak lei. Tydens hepatitis is rus in die bed en 'n dieet wat ryk is aan proteïene en koolhidrate, maar arm aan vette, aan te beveel (Iewerdieet). Alkohol moet vermy word omdat dit die lewerweefsel beskadig. Besmetlike hepatitis kan grotendeels voorkom word deur algemene netheid en higiëne. Dit is raadsaam om met gammaglobuliene ingeënt te word voordat aan tropiese en subtropiese gebiede besoek gebring word. Serumhepatitis kan voorkom word deur steriele spuitnaalde te gebruik en deur steriel te werk te gaan tydens bloedtrekking of bloedtoediening.

Vir bloedskenking moet die skenker se bloed eers getoets word vir die aanwesigheid van die Australiese antigeen. Daar is ook nog ander seldsame vorme van virushepatitis, byvoorbeeld hepatitis tydens klierkoors (Pfeiffer se klierkoors) en tydens herpes simplex- en sitomegaliese infeksies. Verder ontstaan lewerontsteking tydens Weil se siekte, Bang se siekte en tydens brucellose (bakteriële infeksie). By pasiënte met tuberkulose, sarkoïdose (Boeck se siekte) of skimmel- en parasietinfeksies kan daar soms lewerontstekingsimptome opgemerk word.

Dit is moeilik om die spesifieke tipe hepatitis te diagnoseer en daarom sal die geneesheer dikwels van 'n lewerbiopsie gebruik maak om seker te maak of dit 'n akute hepatitis of 'n chroniese geval is. Soms ontstaan daar 'n outoïmmuunreaksie ('n afweer- of teenreaksie wat teen die liggaam gerig is) en die pasiënt kla oor 'n verlies aan eetlus, 'n vol gevoel in die bobuik en swak dermfunksie. By ondersoek vind die geneesheer 'n hoë koors, hoë besinkingsnelheid van die bloed en 'n veluitslag.

'n Tipe veluitslag wat dikwels voorkom, lyk soos 'n spinnekopweb en bestaan uit uitgeswelde bloedvaatjies met 'n sentrale rooi kolletjie. Die diagnose kan bevestig word deur 'n lewerbiopsie en 'n mikroskopiese ondersoek van die lewerweefsel. Die behandeling sluit in rus, 'n lewerdieet en verminderde alkoholinname. Lewerselle kan maklik deur die oormatige gebruik van alkohol en medisyne beskadig word. Dit kan 'n hepatitis (geneesmiddelhepatitis, alkoholhepatitis) met gepaardgaande hewige stuwing in die galweë veroorsaak.

Oormatige gebruik van alkohol en medisyne kan ook lei tot vervetting van die lewer (vetlewer). Laasgenoemde kan ook die gevolg wees van ondervoeding of van 'n vetryke en proteïenarme dieet. Vetlewer is ook al opgemerk by hart-, long- en bloedsiektes wat met 'n suurstofgebrek gepaard gaan. Om 'n diagnose te kan maak, moet 'n lewerbiopsie uitgevoer word. Bykomstig by die meeste lewersiektes kan lewersirose ontstaan. Dit is 'n chroniese lewersiekte met ernstige gevolge.

Tydens lewersirose gaan die normale struktuur van die lewerweefsel verlore en word dit vervang deur bindweefsel. Indien die normale struktuur nie te veel beskadig is nie, sal die klein galkanaaltjies en lewerselle herstel. Dikwels word sirose voorafgegaan deur lewerbeskadiging, soos byvoorbeeld deur alkoholmisbruik, virushepatitis, chroniese obstruksie in die galweë, chroniese bloedstuwing in die lewer as gevolg van 'n hartafwyking, of deur die opbouing van skadelike stowwe in die lewer.

By 50% van die gevalle is die oorsake van sirose onbekend. As gevolg van die sirose styg die bloeddruk te veel in die poortaarstelsel (wegvoer van bloed uit die ingewande via die lewer) en ontstaan daar bloedstuwing. Vervolgens vergroot die milt, vog hoop op in die buikholte (askites) en 'n kollaterale sirkulasie ontstaan, dit wil sê die bloed kan nie meer deur die lewer gaan nie en moet nou 'n ompad loop, deur byvoorbeeld die are van die slukderm.

Hierdie bloedvate kan te vol word en bars en hewige bloeding meebring. Weens onvoldoende lewerfunksie kom die toestand van lewerontoereikendheid, geelsug en 'n verlaagde albumiengehalte in die bloed voor. Daar kan ook senuweesteurnisse ontstaan wat uiteindelik tot 'n koma kan lei (coma hepaticum) omdat die lewer se ontgiftigingsfunksie swak is en skadelike produkte in die ingewande ophoop. Ten slotte is daar nog 'n paar ander ernstige lewersiektes, byvoorbeeld lewerselkarsinoom (hepatoom, lewerkanker). Dit kom selde in Wes-Europa voor, maar is algemeen in sekere dele van Afrika en kan moontlik toegeskryf word aan voedsel wat met 'n sekere fungus (skimmel) besmet is.

In Europa kom lewerselkarsinoom voor by pasiënte wat lewersirose het. Behandeling is moeilik, maar indien die karsinoom vroeg genoeg bevestig word, kan ŉ gedeelte van die lewer verwyder word. 'n Ander seldsame lewersiekte is lewernekrose of akute geelleweratrofie. Dit begin skielik en groot gedeeltes van die lewerweefsel word deur nekrose vernietig. Hierdie siekte kom voor by pasiënte met virushepatitis, as newe-effek van geneesmiddels of na vergiftiging. Bakterieë in die galweë en ŉ galwegobstruksie kan 'n bakteriële infeksie (cholangitis) tot gevolg hê.

Simptome sluit in koorsaanvalle, pyn in die regterbobuik en ŉ vergrote lewer. Gewoonlik is die milt ook vergroot. Chroniese cholangitis, met minder duidelike simptome, kom veral by ouer pasiënte voor. Die diagnose van cholangitis is moeilik en word meestal eers tydens 'n operasie bevestig. Lewerabsesse, dit wil sê holtes wat met etter gevul is, kan ook in die lewerweefsel voorkom. So 'n abses kan ontstaan na infeksie met bakterieë of amoebas. Die mikroörganismes dring die lewer binne deur middel van die bloedvate, galweë of vanaf 'n nabygeleë ontstekingsgebied. Behandeling stuit in die chirurgiese dreinering van die abses en die toediening van antibiotika.

Bou

Die lewer is die grootste klier in die menslike liggaam. Ook is dit naas die vel, die grootste orgaan. Die lewer van 'n volwassene weeg tussen 1,5 en 1,8 kg en is sowat 20 cm breed. Die lewer is in die regterbobuikkompartement, net onder die middelrif of diafragma, geleë en is gedeeltelik daaraan geheg. In die normale toestand kom die lewer nie onder die ribbes uit nie. 'n Geneesheer kan deur ondersoek en palpasie die grootte van die lewer vasstel.

Die onderkant van die lewer rus op ander buikorgane en die afdrukpatroon van organe soos die niere, byniere, maag, duodenum en dikderm kan op die lewer gesien word. Die lewer het 2 groot lobbe, naamlik 'n linker- en 'n regterlob, waarvan laasgenoemde die grootste is. Tussen hierdie 2 groot lobbe is daar nag 2 kleiner lobbe. Tussen die 2 kleiner lobbe loop 'n fissura, wat die porta hepatis of die lewerpoort genoem word. Bloedvate, limfvate, senuwees en die galbuisstelsel gaan die lewer binne of verlaat die lewer deur hierdie porta hepatis.

Die poortaar, wat voedingstofryke bloed vanuit die dermwand en ook bloed uit die pankreas en die milt vervoer, gaan die lewer by die porta hepatis binne en vertak in 'n fyn netwerk van haarvate. Dit is eintlik 'n unieke toestand, aangesien die poortaar self ontstaan het as gevolg van die samevloeiing van 'n haarvatnetwerk in die dermwand. Daar word dan ook van 'n veneuse wondernet gepraat. Die vate en galweë loop in bindweefselstroke (portale ruimtes) totdat die fynste haarvatvertakkinge die lewer bereik.

Afgesien van die veneuse bloed (vervoer in die poortaar) word die lewer ook voorsien van arteriële bloed wat in die lewerslagaar gedra word. Die afvoer van bloed vind plaas deur die leweraar (vena hepatica), terwyl die gal weggevoer word deur die galweë, wat uit klein galkapillêre ontstaan. Die galweë verenig tot een buis, die ductus hepaticus, wat verder na die duodenum loop en as die ductus choledochus bekend staan. Die lewer word omring deur 'n digte bindweefselkapsel, wat die lewer by die porta hepatis binnedring en deur middel van vertakkende septa die lewer in lobules verdeel.

Tussen die septa van digte bindweefsel voltooi 'n netwerk van bindweefselvesels die ondersteunende raamwerk van die lewer. Vanweë die besondere rangskikking van die lewerselle is daar intensiewe kontak tussen die bloed en lewerselle moontlik. Aan die buitekant van die septa, wat tussen die lewerselle instrek, kom 'n spesiale netwerk van bloedkapillêre (sinusoïede) voor. Hierdie sinusoïede is wyd en boogvormig en die bloedvloei word hier vertraag sodat goeie uitruiling van stowwe tussen die bloed en lewerselle kan plaasvind.

Kapillêre is gewoonlik met aaneengeskakelde endoteelselle uitgevoer, maar omdat daar in die lewer openinge tussen die endoteelselle is, staan hulle dan bekend as die selle van Kupffer. Hierdie selle neem deur die proses van fagositose partikels en kolloïede op. Die Kupffer-selle maak deel uit van die retikuloëndoteliale stelsel. (Die milt en rugmurg speel 'n belangrike rol in die retikuloëndoteliale stelsel van die liggaam.)

Funksie

Sommige lewerklierselle stort hulle afskeiding (hormone) direk in die bloedstroom, terwyl ander klierselle hulle afskeiding (gal) langs die galbuissisteem na die lumen van die duodenum stuur. Die lewer is dus 'n saamgestelde eksokriene en endokriene klier. Ander funksies van die lewer stuit in:

- Deelname aan metabolisme van proteïene, vette en koolhidrate.

- Detoksikasie van gifstowwe, afvalstowwe en ammoniak.

- Die berging van stowwe soos yster, vitamien A, B₁₂ en D asook van glikogeen.

- Die afbraak van ou rooi bloedselle en die fagositose van bakterieë en liggaamsvreemde deeltjies.

- Die sintese van protrombien en fibrinogeen, wat 'n noodsaaklike rol speel by bloedstolling.

'n Mens kan nie sonder 'n lewer leef nie, maar gelukkig het hierdie orgaan 'n geweldige regenerasie- of herstelvermoë: as 90 % daarvan verwyder word, sal dit weer uitgroei tot die normale grootte, solank die algehele liggaamlike toestand van die pasiënt goed is.

Funksies sluit in:

Metabolisme van koolhidrate

Die omskakeling van glukose na en van glikogeen
Glukoneogenese (Omskakeling van aminosure, laktaat, gliserol na glukose)

Metabolisme van proteïene

Produksie van aminosure, algemene proteïene soos albumien en ook meer komplekse proteïene insluitend sekere hormone
Afbraak van hemoglobien en verskeie ander proteïene

Metabolisme van vette

Produksie van cholesterol en trigliseriede

Stoor van verskeie substansies o.a. glikogeen
Produksie van gal wat help met die emulsifisering en absorpsie van vette
Detoksifikasie (ontgiftiging) en afbraak van verskeie chemiese verbindings

Hepatologie

Hepatologie is die afdeling binne die geneeskunde wat onder gastroënterologie val. Dit bestudeer die siektes van die lewer, galblaas en galbuise.

Afwykings van die lewer sluit in Hepatomegalie en Akute hepatiese porfirie

Sien ook

Bronnelys

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583 band
Kennis, 1980, vol 4, bl. 670-671, ISBN 0 7981 0826 6