Gemeindebau

Die Oostenrykse Duitse term Gemeindebau verwys in Oostenryk na 'n soort munisipale woonstelkompleks wat veral in die vroeë 20ste eeu opgerig is om die groot woningsnood te verlig. Gemeindebauten, die hartstuk van "Rooi Wene", soos die Oostenrykse hoofstad tussen 1919 en 1934 genoem is toe die Sosiaal-Demokratiese Arbeidersparty SPÖ met 'n algehele meerderheid as stadsregering verkies is, het sedert die 1920's 'n belangrike deel van Wene se boukuns en kultuur geword, met sowat 400 woonstelblokke in die hele stadsgebied wat 'n tiende van die Weense bevolking gehuisves het – en aan baie werkersklasgesinne vir die eerste keer in hul lewe menswaardige huisvesting verskaf het.

Karl-Marx-Hof in Döbling, een van Wene se 23 administratiewe distrikte. Hierdie woonstelblok, wat die bynaam "Versailles van die Arbeiders" gekry het, het tussen 1927 en 1930 as een van die mees ambisieuse projekte van die Gemeindebau-program ontstaan. Dit bevat 1 300 woonstelle en strek oor 'n lengte van een kilometer

Geskiedenis

Voorgeskiedenis

Vanweë die instroming uit die Donau-monargie se kroonlande het die Weense bevolking vinnig gegroei tot meer as twee miljoen. Dit het veral vir die werkersklas tot 'n nypende woningsnood en haglike behuisingstoestande gelei, maar ook tot relatief hoë huurgelde. So was baie gesinne genoodsaak om loseerders of sogenaamde Bettgeher ("inslapers") in te neem. Oorbevolking van woonstelle het 'n probleem geword en die ellende van bewoners nog vergroot. Teen die vorige eeuwisseling het 300 000 inwoners nie oor hul eie woning beskik nie, terwyl 90 000 mense as "inslapers" gehuisves is.

Omstreeks 1900 het die eerste sogenaamde werkwonings as voorlopers van munisipale woningbou ontstaan. Ook talle nuutgestigte welwillendheidsorganisasies en verenigings het 'n bydrae gelewer om die ellende te verlig.

Hierdie ontwikkeling is deur die Eerste Wêreldoorlog belemmer sodat in 1917 byna driekwart van alle Weense woonstelle oorbevolkte een- en tweekamerwonings was. 92 persent van alle Weense huishoudings het nie oor hul eie toilet en 95 persent nie oor lopende water in hul woning beskik nie en was op gemeenskaplike fasiliteite aangewese wat met ander huurders gedeel moes word. In daardie jaar was die konserwatiewe regering genoodsaak om armer huurders tegemoet te kom: nuwe wette is afgekondig wat meer regte aan huurders gegee het – waaronder die sogenaamde Friedenszins, wat huurgeldverhogings beperk het, asook nuwe regulasies waarvolgens die opsegging van 'n huurkontrak deur die verhuurder aan bepaalde voorwaardes onderworpe was.

Die nuwe wetgewing was een van die voorvereistes vir die totstandkoming van latere munisipale woningbouprojekte.

Gemeindebauten van die Eerste Republiek

Metzleinstalerhof – Wene se eerste Gemeindebau (1919–1920)

Paul-Speiser-Hof, distrik Floridsdorf

Inwyding van 'n munisipale woonstelprojek deur die Weense burgemeester Karl Seitz op 16 Julie 1933

Tydens die Eerste Republiek (1918–1934) is Wene deur die Sosiaal-Demokratiese Arbeidersparty geregeer – vandaar ook die bynaam "Rooi Wene". Die stadsregering het 'n projek aangepak om die lewensomstandighede van werkers te verbeter. So het 'n groot aantal Gemeindebauten, meestal groot woonstelkomplekse, ontstaan. Die voorwaardes was gunstig – danksy laer grondpryse kon die owerheid 'n groot verskeidenheid erwe teen bekostigbare pryse aankoop, waaronder die sogenaamde Drasche-Gürtel in die suide van Wene ('n gordel onbeboude erwe wat vanaf Meidling tot by Kaiserebersdorf gestrek het), of die Frankl-Gründe.

Toe Wene in 1922 'n selfstandige deelstaat geword het, het dit ook die bevoegdheid gekry om belasting te hef. 'n Nuwe belasting op verhuurbare eiendomme het die finansiële basis vir Wene se ambisieuse woningbouprogram geskep. Weens die progressiewe belastingskaal het die duurste 0,5 persent van eiendomme 44,5 persent van die totale belastinginkomste verskaf.

Die hoofdoel van die woningbouprogram was die bou van woonstelkomplekse wat gesonde lewensomstandighede vir hul bewoners verseker het. Insluitende komplekse, wat ná 1934 voltooi is, het altesaam 382 Gemeindebauten met 65 000 woonstelle vir sowat 220 000 bewoners ontstaan. Die woonstelle is volgens 'n puntestelsel verhuur waarvolgens gesinne en burgers met lae inkomste voorkeur geniet het.

In hierdie tydperk het die klassieke Gemeindebauten van Rooi Wene ontstaan: Lassallehof (2de distrik), Rabenhof (3de distrik), Metzleinstaler Hof (die eerste Gemeindebau wat tussen 1919 en 1920 opgerig is) en Reumannhof (albei 5de distrik), George-Washington-Hof en Victor-Adler-Hof (albei 10de distrik), die Sandleiten-woonstelkompleks (16de distrik – die grootste kompleks met 1 587 woonstelle), Karl-Marx-Hof (19de distrik – 1 325 woonstelle) en die kompleks Friedrich-Engels-Platz (20ste distrik – 1 467 woonstelle).

Maar ook in Salzburg, Linz, Innsbruck en Graz het Gemeindebauten ontstaan.

Die vestingagtige karakter van Wene se Gemeindebauten is tydens die Februarie-opstand in 1934 vir militêre doeleindes gebruik. Die Karl-Marx-Hof, die derde grootste en bekendste Weense Gemeindebau, is as gevolg van skietgevegte ernstig beskadig.

Stagnasie tussen 1934 en 1945

Met die magsoorname deur die Austrofascistiese beweging in 1934 is alle behuisingsprojekte van Rooi Wene gestaak. Gedurende die oorlogsjare is alle beleggings na die wapenbedryf geskuif. Weens die tekort aan behuising en lewensmiddele het op sommige munisipale persele sogenaamde Schrebergärten ontstaan – klein privaat tuine waar mense hul eie groente en vrugte kon kweek.

Teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog was sowat dertien persent van Wene se woonstelle vernietig. Alle woonstelkomplekse in munisipale besit is egter weer heropgebou of gerenoveer sodat tans alle 382 voor-oorlogse Gemeindebauten steeds staan.

Gemeindebauten sedert 1945

Marinelligasse 1 in Leopoldtstadt, Wene

Ná die einde van die oorlog is skade aan geboue herstel – elke sesde woonstel in munisipale besit was immers vernietig of onbewoonbaar. Die eerste nuwe bouprojek, die Per-Albin-Hansson-West-kwartier, is in 1947 aangepak. As boumateriaal is beton gebruik wat uit die bakstene van vernielde geboue vervaardig is. Daarnaas is ook alle komplekse, wat vernietig was, tot aan die einde van die vyftigerjare heropgebou.

Die boustyl is by die heersende argitektoniese strominge aangepas – so is veelverdiepinggeboue opgerig, terwyl sommige persele weens die gebrek aan bougrond digter bebou moes word. Die na-oorlogse tipe woonkompleks was deur eenvoudige fasades gekenmerk waarna as "Emmentaler-argitektuur" verwys is. Die oprigting van 'n groot aantal woonstelle in 'n relatief kort tydperk was destyds belangriker as estetiese aspekte. Net in 1950 was 55 248 mense op soek na 'n woonstel, 31 309 aansoeke is as uiters dringend geklassifiseer. Tot en met 1970 is 96 000 woonstelle gebou.

In die 1960's het hele kwartiere met veelverdiepinggeboue uit vooraf-vervaardigde bouelemente ontstaan soos die Großfeldsiedlung in Leopoldau of die kwartier Am Schöpfwerk (1967–1973). Gedurende die 1970's is veral groot woonstelkomplekse met terrasvormige geboue soos die Trabrenngründe (1973–1977) met 2 437 woonstelle. In hierdie periode is ook ongebruikte grond in munisipale besit bebou.

Baie groot komplekse het dikwels gepaard gegaan met nuwe sosiale vraagstukke sodat die klemtoon van Wene se bouprojekte op die vulling van oop ruimtes, stadshernuwing, renovasie van geboue en die oprigting van 'n groter aantal laeverdiepinggeboue op kleiner persele geval het.

Die laaste Gemeindebau is in 2004 in Rößlergasse in die 23ste distrik voltooi. Die stadsregering is van plan om steeds sosiale woonbouprojekte te bevorder en te befonds, maar sal nie meer self as bouheer en verhuurder optree nie.

Tans het die Stad Wene sowat 220 000 Gemeindebau-woonstelle in besit wat deur die maatskappy Wiener Wohnen bestuur word. Wene is sodoende die grootste verhuurder in Europa. 'n Half miljoen inwoners – meer as 'n derde van Wene se bevolking – bewoon tans woonstelle in een van meer as 2 300 Gemeindebauten.

Hervatting van die bouprogram

Weens die groot vraag na bekostigbare behuising en stygende huurgelde op die vrye mark het die Stad Wene die Gemeindebau-program in die vroeë 21ste eeu hervat. Die eerste projek met 120 woonstelle in die 10de Distrik is tans in aanbou. Verdere projekte met sowat 3 700 eenhede word tans beplan. Die maandelike huurgeld beloop tans €7,50 bruto per vierkante meter.

Kenmerke

'n Tipiese gedenkplaat (Svoboda-Hof, 1927)

In teenstelling met woonstelle, wat deur koöperasies opgerig en verhuur word, tree munisipaliteite in die geval van Gemeindebauten self as bouhere en verhuurders op. Gemeindebauten het dan ook oorwegend in munisipaliteite ontstaan wat in politieke opsig deur Sosiaal-Demokrate oorheers, terwyl woonstelkomplekse in nedersettings met 'n konserwatiewe meerderheid gewoonlik deur koöperasies opgerig is.

In die tyd tussen die wêreldoorloë het die Gemeindebauten meestal as woonstelblokke op die buitekante van 'n perseel ontstaan. Die statige voorkant van 'n tipiese Gemeindebau behels 'n groot portaal wat na 'n oop binnehof met 'n groen ruimte en speelplekke lei. Die binnehof gee ook toegang tot die woonstelle. Vanweë die statige ingangsportale word na die argitektoniese styl van Gemeindebauten soms ook as "arbeidersbarok" verwys.

Dikwels beskik Gemeindebauten ook oor geriewe soos openbare biblioteke, 'n crèche, wassery, teatersaal, kinderswembad, binnenshuise bad, mediese sentrum of winkelsentrum. Goeie voorbeelde vir mega-woonstelkomplekse met 'n verskeidenheid ekstra geriewe is Sandleitenhof (16de distrik, meer as 4 000 bewoners), Karl-Marx-Hof (19de distrik) en Rabenhof (3de distrik). In die geval van twee woonstelkomplekse, Karl-Marx-Hof en Karl-Seitz-Hof, is later parogiekerke bygevoeg. Vir die Gemeindebau Heinz-Nittel-Hof is 'n kerkgebou van begin af beplan.

Op die mure van woonstelkomplekse uit daardie tydperk is gedenkplate aangebring wat aandui dat hulle tussen 1925 en 1927 deur die Stad Wene opgerig is met fondse wat op die belasting van eiendomme verkry is.

Baie Gemeindebauten is na bekende persoonlikhede of geografiese plekke vernoem. Naas algemeen bekende vryheidsvegters soos George Washington is veral sosialiste en sosiaal-demokrate (Karl Marx, Friedrich Engels, Olof Palme) op dié manier vereer, maar ook minder bekende plaaslike partyfunksionarisse.

Literatuur

Am Schöpfwerk, 'n munisipale behuisingsprojek uit die 1970's

• Hans Hautmann, Rudolf Hautmann: Die Gemeindebauten des Roten Wien, Schönbrunn Verlag, Wene 1980.
• Albert Lichtblau: Wiener Wohnungspolitik 1892–1919, Verlag für Gesellschaftskritik, Wene 1984, ISBN 3-900351-33-3.
• Helmut Weihsmann: Das Rote Wien. Sozialdemokratische Architektur und Kommunalpolitik 1919–34. 1985, ISBN 3-85371-181-2.
• Erich Bramhas: Der Wiener Gemeindebau: Vom Karl-Marx-Hof zum Hundertwasserhaus, Birkhäuser, Basel 1987, ISBN 3-7643-1797-3.
• Hans Schafranek: „Die Führung waren wir selber“ – Militanz und Resignation im Februar 1934 am Beispiel Kaisermühlen, in: Helmut Konrad / Wolfgang Maderthaner (red.): Neuere Studien zur Arbeitergeschichte, boekdeel II: Beiträge zur politischen Geschichte, Wene 1984, bl. 439 – 469
• Wolfgang Förster, Gabriele Kaiser, Dietmar Steiner, Alexandra Viehhauser: Wiener Wohnbau: Innovativ. Sozial. Ökologisch, Boek ter geleentheid van die gelyknamige uitstalling 2009, Architekturzentrum Wien (red.), Wene 2008.

Koffiekroeg Kaffee Alt Wien in die Gemeindebau Windhagsches Stiftungshaus, Innere Stadt, Wene

Eksterne skakels

Wiki-webtuistes

---

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Gemeindebau in Wene.

Geskiedenis

---

• (de) Stadt Wien - Wiener Wohnen: Reise durch die Vergangenheit - Geschichtsbilder aus 100 Jahren Gemeindebau

Dagbladartikels

---

• (en) Andreas Rumpfhuber: Story of cities #18: Vienna's 'wild settlers' kickstart a social housing revolution. In: The Guardian, 8 April 2016
• (de) Der Tagesspiegel, 11 Maart 2019: Wien als Vorbild - Ein Paradies für Mieter

• Hierdie artikel, of gedeeltes daarvan, is uit die volgende Wikipedia-artikel vertaal: Gemeindebau