Ghoya

Die Ghoya (ook Ghoja, Leghoya, Leghoja, Nghoya) was ‘n Bantoestam in die binneland van Suid-Afrika wat om hul kenmerkende korbeelhuise bekend was.

Vestiging

Die raaiselagtige Ghoya word beskou as die vroegste inwoners van Gauteng, die suide van Mpumalanga en die Vrystaat. Daar is nie veel oor hierdie vroeë Sotho-kultuur bekend nie, maar alle Sotho-historici aanvaar dat die Ghoya die eerste stamme was wat suidwaarts oor die Vaalrivier getrek het, die Vrystaat en Lesotho uit die noordweste binnegedring het en hulle op die rante van die Vaalrivier, Sandrivier, Renosterrivier, Wilgerivier, Valsrivier en hul sytakke gevestig het. Die Franse sendeling Francois Daumas het in die jare 1835 tot 1865 by die sendingstasie Makuatleng naby Ficksburg onder hierdie mense agewerk.

Korbeelhutte

Klipkrale en die koepelvormige hutte is interessante argeologiese oorblyfsels van hierdie mense. By die bou van die hutte is onbewerkte rotsblokke van ysterklip of sandsteen sonder die gebruik van dagha opmekaar gestapel op so ‘n manier dat die opeenvolgende lae na bo steeds nouer loop totdat die opening heel bo deur een enkele klip gesluit kon word. By die basis was die mure ‘n 75cm dik en die binnemaat van die sirkel was ‘n anderhalwe meter. Die hoogte was net so oor ‘n meter. Omdat die “deuropening” maar ‘n 40cm wyd en ‘n 45cm hoog was, kon die hut slegs kruipend binnegegaan word. ‘n Groot klip is van binne teen die opening gestoot om wilde diere buite te hou. Hierdie kultuurmonumente kan nog besigtig word op die plaas Doringberg in die Willem Pretorius-wildreservaat, die plaas Sedan in die distrik Lindley en op Vegkop naby Heilbron. Bouvalle by Arlington, Kroonstad, Steynsrus, Senekal, Greylingstad, Heidelberg, Johannesburg en Klerksdorp herinner ons aan hierdie vroeë Suid-Afrikaanse argitektuur.

Myn- en metaalwerkers

Hierdie mense was die eerste mynwerkers en metaalbewerkers wat op die Witwatersrand geleef het. Hulle het die kuns bemeester om yster uit die erts te haal en ystergereedskap en wapens daarvan te maak. In die bouvalle van hul huise is oorblyfsels van hoogoonde, smeltkroese en assegaai- en pylpunte gevind.

Bibliografie

• Oberholster, J.J.: Die historiese monumente van Suid-Afrika. Kaapstad: Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede vir die Kultuurstigting Rembrandt van Rijn, 1972. ISBN 0-620-00191-7
• van Riet Lowe, G.: Fresh light on the little stone houses of the Leghoya. Primitive homes of the first mining people who came to the Rand. The Star, 15 April 1928 (op internet)